41
ерекше қызмет атқарады. Тəуелдік мағынаның арнаулы қосымшалар
арқылы берілуі – түркі тілдерінде ежелден келе жатқан тəсілдердің
бірі. Тəуелдеу категориясы бір заттың екінші затқа меншіктелуімен
қатар оның қай жаққа қатысты екендігін де білдіреді. Тəуелденіп
тұрған зат есім арқылы оның біреуге меншікті екені əрі оны иеленуші
меншік иесі анықталады. Тəуелдік жалғауы жалғанған сөз жекеше
жəне көпше мағынада бірдей қолданылғанымен, меншіктелетін зат
иесінің жекеше түрі оңаша тəуелдеу, көпше түрі ортақ тəуелдеу болып
бөлінуімен ерекшеленеді. Тəуелдеудің ортақ жəне оңаша түрлеріне
қатысты ғылыми еңбектерде түрліше тұжырымдар жасалады. Атап
айтқанда, А. Ысқақов сөздің жекеше түрде тəуелденіп,
бір заттың
бір ғана адамға я затқа, ал сөз көпше түрде тəуелденіп, көп заттың
я біртектес бірнеше заттың бір адамға я бір затқа ғана меншіктілігін
білдіретін түрді оңаша тəуелдеу деп анықтаса, Н. Оралбай ортақ
жəне оңаша тəуелдену деп бөлуде меншікті заттың иеленушісінің
жекелігі немесе көптігі
негізге алынатындығын ескеріп, бір не көп
заттың бір адамға меншіктілігін оңаша тəуелдену, бір не бірнеше
заттың бірнеше зат я адамға ортақтығын ортақ тəуелдену деп си-
паттайды. Бұл ұғымдар А. Байтұрсыновтың еңбегінде зат есімдердің
оңаша тəуелді жəне ортақ тəуелді қалыптары деп аталады. Ал
Ы. Маманов ортақтық мағына білдіретін қосымша тек бірінші жақта
(
-ымыз,-іміз) ғана болғандықтан, тəуелді форманы ортақ тəуелдеу
жəне оңаша тəуелдеу деп бөлуді тілдік
дерек қуаттамайтындығын
ескертеді. Соған қарамастан, қазақ тілінде тəуелдеудің аталған
түрлері, олардың өзара ерекшелігі əбден орныққан, теориялық
негіздері қалыптасқан деуге болады.
Зат есімнің тəуелдік мағынасы тек тəуелдік жалғаулары арқылы
ғана емес, сонымен қатар сөз түбіріне
Достарыңызбен бөлісу: