Білімді тексеруге арналған сұрақтар

13 
қаланың тірі қалған тұрғындарының көпшілігін қырып тастады. Отырар 
тұрғындарының шағын бір бөлігі ғана тұтқынға алынып, басқа қалаларды алу 
кезінде пайдалану үшін Самарқан маңына күштеп айдап әкетіледі.
Жеті күн бойы моңғолдарға қатты қарсылық көрсеткен Сығанақ халқын жау 
әскерлері түгел қырып тастады. Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы Ашнас 
халқы да осындай жағдайды бастарынан кешеді. Жент, Үзкент, Баршынкент 
секілді қалаларда жаппай қыру болмаса да, бұл қалалар моңғол әскерлерінің 
тонауына ұшырайды. Оңтүстік Қазақстанның басқа отырықшы-егіншілік 
орталықтарының халқы да зардап шекті.
Жазба деректерде Қазақстан аумағындағы қалалар арасында Сыр бойындағы 
Отырар, Сығанақ, Ашнас қалаларының моңғолдарға тегеурінді қарсылықтар 
көрсеткендігі туралы және де осы қалалар тұрғындарының қырғыншылыққа қатты 
ұшырағандығы жөнінде айтылады. Рашид ад-диннің жазуы бойынша Отырар 
қаласы бес айдай қарсылық көрсетеді, бірақ та қалаға көмекке келген Қараша 
Хаджибтың сатқындығы кесірінен монғол әскерлері қаланың ішіне енеді. Қала 
билеушісі Қайыр хан 20 мыңдай адамымен қала цитаделіне тағы бір айдай 
қарсылық көрсетеді. Қаланы толығымен алғаннан кейін, монғолдар қала 
тұрғындарын сыртқа алып шығып, талан-таражға салады. 
Отырар қаласынан кейін тұрғындары түгелімен өлтірілген Сыр бойының 
қаласы – Сығанақ болды. Сығанақ қаласының тұрғындары жауға өз еріктерімен 
берілуден бас тартып, туған қаласын бір апта бойы асқан ерлікпен қорғайды. 
Джувейнидің айтуы бойынша, Сығанақ қаласын жеті күндік үздіксіз 
шайқастардан кейін ғана монғол әскерлері алып, тұрғындарын түгелдей қырып 
салады. Сығанақтан кейінгі монғолдарға тегеурінді қарсылықты Ашнас 
қаласының тұрғындары көрсетеді. Қаланың қарапайым халқы табандылықпен 
қорғанады, бірақ күш тең болмай, жау қаланы алып, қала халқының басым бөлігін 
қырып салады. 
Монғол әскерлері өздеріне қатты қарсылық көрсеткен қалаларды қиратып, 
тұрғындарын түгелге жуық қырып отырса, қарсылық көрсетпеген қалаларды 
қиратпайды, бірақ та қала тұрғындарын қорқынышта ұстау үшін тұрғындардың аз 
ғана бөлігін өлтіріп отырады. Жаулап алушылар бағындырылған қалалардағы 
тұрғындардың көтерілістері мен қарсылықтарын болдырмау үшін бұрынғы 
басқарушылар мен олардың жақтастарын өлтіріп, орнына өздері тағайындаған 
адамдарды қалдырып отырады.
1220 жылдың сәуірінің соңғы декадасында Жошы бастаған монғол 
әскерлерінің Сырдың төменгі ағысы бойындағы Женд қаласын алуымен 
монғолдардың бұл бағыттағы жаулап алу ұрыстары аяқталады. 

14 
Профессор, ҚР ҰҒА Құрметті мүшесі Т.Омарбековтың деректер негізінде салған портреті 
Сөйтіп, Хорезм шахтары мемлекетінің солтүстік аймағы және Дешті 
Қыпшақтың оңтүстік бөлігі болып саналатын, негізінен қыпшақтар мен қаңлылар 
мекендейтін Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысы бойындағы қалалар 
монғолдардың қоластына қаратылады.
Монғолдардың жаулап алуы барысында жергілікті тұрғындардың саны тек 
қала қорғаныстарындағы ұрыстарға байланысты азайып қойған жоқ, сонымен 
бірге монғолдар басып алған қалалардың тұрғындары ішінен ер адамдарды, 
әсіресе жастарды басқа қалаларды қоршау ісіне күштеп жұмылдыруы, қолөнер 
иелерін және жас қыздар мен келіншектерді тұтқынға алуы да жалпы жергілікті 
халық санының күрт азаюына әкеледі. Жергілікті тұрғындардан іріктеп алынған ер 
адамдар қала қорғаныстарын бұзатын әскери құралдарды тасымалдауға, қала 
бекіністерінің түбіндегі орларды көмуге, қамалдар түбінен орлар қазуға және тағы 
осындай қара жұмыстарды орындауға күштеп алынады. Рашид ад-диннің 
дерегінде Сырдың жоғарғы ағысы бойында орналасқан Бенакет пен Ходжент 
қалаларын алу барысында монғолдар жергілікті жерлерден күштеп жинақталған 
адамдарды пайдаланғандығы айтылады.
Дешті Қыпшақ тұрғындарының санының азаюына әсер еткен келесі бір 
факторға – монғолдардың 1219-1224 жылдардағы жаулап алу соғыстары 
барысында бағындырылған өңірлердегі тұрғындар есебінен өз әскерлерінің санын 
үнемі еселеп толтырып отыруы жатады. Бұл туралы да өте аз болса жазба 
деректер мәліметтер береді. Тағы да Рашид ад-динге сүйенер болсақ, ол 1220 
жылдың көктемінде Жошының Сырдың төменгі ағысы бойында болып, Хорезмді 
қоршауға жергілікті көшпелі тайпалардан 10 мыңдық әскердің жасақталып, 
Хорезмге аттандырылғанын айтады. Жергілікті тұрғындар мен көшпелі тайпалар 
есебінен монғолдар өз әскерінің құрамын осылайша толтырып алып отырып, 
келесі ұрыстар мен шайқастарға қатысып отырады. Мұндай жағдайлар да 
жергілікті халықтар санының күрт азаюына алып келеді. 

15 
Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларына қарсы алғашқы жорық 1220 
жылдың көктем-жаз айларында, бүкіл Сыр өңіріндегі қалалар мен елді-мекендер 
жаулап алынғаннан кейін болады. Рашид ад-диннің мәліметтерінде Жошы 
әскерінің бір бөлігін басқарған Улус-иди Дешті Қыпшақтың ішкі жағында 
орналасқан қаңлылардың ордасы Қарақорымға аттанады.
Бұл жорық туралы Әбілғазы былай деп баяндайды: «... Шағатай мен Үгедей 
кері бұрылып, Термездегі әкесіне қарай кетті, ал Жошы Үргеніштен Дешті 
Қыпшаққа аттанды. Қыпшақ халқы бірігіп, соғысқа шықты Жошы хан жеңіске 
жетті, [оның] қолына түскен [барлық] қыпшақты өлтіреді, қолға түспей қашып 
кетіп аман-сау қалғандары естектерге (башқұрттарға – Б.К.) кетті. Қазіргі 
естектердің көп бөлігі сол қыпшақтардың ұрпақтары болып келеді».
Монғолдардың Сыр бойындағы қалалар мен елді-мекендерді бағындыру 
барысында жасаған қырғыншылықтары Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларын 
жаулау кезінде де қайталанады.
1219-1224 жж. монғолдардың жаулап алу соғыстарына байланысты Дешті 
Қыпшақтағы этникалық процестерге кері әсер еткен белгілердің біріне – 
жергілікті көшпелі тайпалардың бір бөлігінің туған жерлерінен ауа көшіп кетуі 
жатады. Көшіп кеткендер, жекелеген адамдар, жекелеген отбасылар, немесе 
жекелеген рулық бөлімшелер мен рулар болсын, өз туған жерінен қол үзумен 
бірге, ғасырлар бойы үздіксіз жалғасып келе жатқан ортақ этникалық 
территориядағы этноүрдістерден тыс қалып, өзге этнотерриториядағы 
этнопроцестерге қосылады. Сөйтіп, олар өздерінің этникалық болмысынан 
айырылады.
Деректерде Дешті Қыпшақ тайпаларының монғолдарға бағынғысы келмей 
немесе олардан қорқып көшіп кеткендігі туралы мәліметтер кездеседі. Жоғарыда 
біз келтірген Әбілғазының бір ғана мәліметінен қыпшақтардың бір бөлігінің 
башқұрттар жеріне көшіп барғанын білсек, оның келесі мәліметінде былай 
делінеді: «Еділ мен Тин (Дон) аралығында өмір сүретін қыпшақтар төрт тарапқа 
шашырап кетті», - делінеді. Ал монғол шапқыншылығының Шығыс Дешті 
Қыпшақтағы этнопроцестерге тигізген ықпалын Р.Г. Кузеев былайша 
тұжырымдайды: «Монғол шапқыншылығы көшпелілердің көп бөлігінің жылжуын 
туғызды; әсіресе жаулап алудың алғашқы сатысында Евразия далаларының орасан 
зор аумағы мен солтүстіктегі көршілес аймақтарға жаудан жеңіліске ұшыраған, 
талан-таражға түскен қыпшақтар шашырап кетті».
1245-1247 жылдары Рим Папасының Күйік ханға жіберген елшісі Плано 
Карпини Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірінде қираған көптеген қалаларды, 
бекіністерді және қаңырап қалған қыстақтарды көргенін баяндайды. 
Шапқыншылықтан көшпелі және жартылай көшпелі аймақтардың халқы да көп 
зардап шегеді. Плано Карпинидің мынадай дерегі соған дәлел болады: «Біз 
қангиттердің жеріне аяқ бастық... Бұл жерден, сондай-ақ Команиядан біз аяқ 
астында тезекше шашылып жатқан сансыз адамдардың бас сүйектері мен 

16 
қаңқаларына тап болдық... Бұл адамдар, комондар да қангиттер де, жер өңдемеген, 
малмен күн көрген, олар сондай-ақ үй салмастан, шатырларда орналасқан. 
Татарлар оларды да қырып-жойған, енді өздері солардың жерінде тұрады, ал тірі 
қалғандарын құл қылып алған».
 Монғол ақсүйектерінің үстемдігі Жетісу жеріне ауыр тиді. Шыңғысханның 
шабуылына дейін-ақ үздіксіз соғыстарда күйзелістерге ұшыраған бұл аймақтың 
халқы жаулап алушыларға қарсылық көрсете алмаған болатын. Сондықтан да 
Жетісуда қалаларды жойып жіберу болмаған. Алайда жазбаша деректер мен 
археологиялық мәліметтер Жетісудағы қала мәдениеті мен отырықшы-егіншілік 
мәдениеттің едәуір бүлінгенін, егістік үшін игерілген жерлердің өлкеде монғол 
үстемдігінің орнағаннан кейінгі алғашқы ондаған жылдарда-ақ жайылымға 
айналдырылғанын көрсетеді.
1253-1255 жылдары Қазақстан аумағы арқылы өткен Француз королі ІХ 
Людовиктің монғол ханы Мөңкеге жіберген елшісі Рубрук, егіншілік мәдениеттің 
күйрегені, Іле алқабындағы қалалардың жойылып кеткендігі туралы 
алғашқылардың бірі болып деректер қалдырған. Оның мынадай дерегі Жетісудағы 
моңғол шапқыншылығы мен үстемдігінің зардаптарын көрсетеді: «Біз оң жағын 
биік тау қоршаған, ал сол жағында айналасы жиырма бес күншілік теңіз бе, әлде 
көл ме, шалқып жатқан өте әсем жазықпен жүрдік. Бұл жазық таудан басталып 
әлгі аталған теңізге келіп құйып жатқан сумен түгелдей тамаша суландырылған. 
Жазда бұл теңіздің (Балқаштың) солтүстік беткейі арқылы қайттық, бұл беткей де 
таулы болып келеді. Жоғарыда аталған жазықта бұрын көп қала болған, бірақ 
олардың көпшілігін өздерінің малын бағуға жағдай жасау үшін татарлар 
[монғолдар] қиратып жіберген, өйткені онда ең тамаша жайылымдар болған». 
Бірнеше ондаған жылдар бойында жаулап алынған жерлерде «көшпелі мал 
шаруашылығының басымдығын» нығайтқан көшпелі монғолдар тобы осылай 
қарай ағылады. Ұлыстар құрылғанннан кейін Жетісуға көшпелілердің қалың 
топтарының келіп қоныстану салдарынан егістік танаптары, өңделетін жерлер 
күрт азайып, көшпелі мал шаруашылығы отырықшылық есебінен күшейе түседі. 
Елді мекендерді қирату, егістікті малға таптату, бау-бақшаны, ирригациялық 
жүйелерді жойып жіберу, отырықшы-егінші халықтың қырылып, босып кетуі, 
оның көрші қалалармен және егіншілікпен шұғылданатын өлкелермен, соның 
ішінде, Оңтүстік Қазақстанмен экономикалық күрт тарылуы – осының бәрі 
Жетісудағы қалалар тіршілігінің экономкалық негізін әлсіретіп жібереді. Көшпелі 
мал шаруашылығы егіншілікті ығыстырып шығарды, ал егіншілік болмаған соң 
қалалар құлдырап кетеді.
Монғолдардың жаулап алуы қоғамдық дамуға да тежеу болады. Ол жаулап 
алынған елдердің, оның ішінде Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық 
құрылымына елеулі кері кетушілік туғызды. Қоғамдық қатынастарда ең артта 
қалған нысандар орнығып, құл иеленушіліктің белгілері (қолға түскен мыңдаған 
адамдар құлға айналдырылады) кең етек алды. Егіншілік пен қала мәдениетінің 

17 
күрт құлдырауының, экономикада экстенсивті көшпелі мал шаруашылығының 
үлес салмағы арта түсуінің салдарынан қоғамның әлеуметтік даму (фоедалдану 
процесі) үрдісі тежелді. 
Жаулап алынған жерлерде халықты әскери - әкімшілік тұрғыдан 
ұйымдастырудың сандық (ондық, жүздік, мыңдық) жүйесі, вассалитеттің өзіндік 
жүйесі таратылды.
Бағындырылған халық хан әулетіне тиесілі деп саналды, оларға ауыр 
салықтар салынып, міндеткерліктер жүктеліп отырды. Әскери міндеткерлік өте-
мөте ауыр болды – жоғарыда аталған ұйымдастырудың ондық жүйесіне сәйкес 
халық монғол әскерлері үшін жауынгерлер беріп отыруға міндеттелді. 
Материалдық игіліктерді жасайтын халық өндірістен қол үзіп, әскери қару-жарақ 
үшін зор шығынға ұшырады. Отырықшы халық та әскери борышын өтеуге тиіс 
болды, олар жаяу әскерге алынып, монғолдар оларды қамалдарды қоршау үшін 
пайдаланды. 
Салық түрлерінің көп және көлемінің ауыр болуы халықтың жаппай 
күйзелуіне әкеп соқтырды. Рашид ад-Динде ол туралы мынадай мәліметтер бар: 
«...күштеумен қорқытып тартып алу барған сайын күшейіп, егіншілердің, әсіресе 
белгіленген алымдар мен міндеткерліктердің көптігінен жиналған астықтың өзі 
белгіленген алымдардың жартысын да өтеуге жетпейтін болды». 
Қазақстан аумағында ежелден тұратын этникалық топтар мен халықтардың 
және олардың жерлерінің монғол ұлыстарына бөлінуі олардың ұзаққа дейін 
әртүрлі саяси құрылымдар құрамында болғызды, ал ол өз кезегінде халықтың 
этникалық, шаруашылық, мәдени тұрғыдан бірігуіне кедергі жасады, керісінше 
бытыраңқылық үрдісін ұзартады.
Сонымен бірге, Монғол империясының, одан соң Алтын Орда мемлекетінің 
құрылуы Қазақстан мен оған көршілес елдерді ортақ саяси, экономикалық, 
мәдени кеңістікке біріктірді. Сондай-ақ дала мәдениеті мен отырықшы – егіншілік 
мәдениетті таратушылардың өзара әсері мен өзара ықпалы тұрғысындағы 
интеграциялық үрдістердің дамуына жол ашты. Қазақстанда өмір сүрген этностың 
мұсылман Шығысымен, Еуропамен, Қытаймен кеңінен араласуына мүмкіндік 
туғызды. Монғол билігі сауданы, халықаралық қатынастарды дамытуға 
ынталандырылды, жер-жерде пошта және жәмшік қызметін енгізді. Бұрын алыс 
болып келген халықтар арасында сауда және мәдени байланыстар орнатылды. 
Ұлыстардың аумағымен сауда керуендері жүріп өтті, алыс өлкелерге 
дипломатиялық миссиялар, саяхатшылап аттанып, Еуропаға Азия елдері мен 
халықтары туралы мәліметтер жеткізді. Монғолдар далаға орталықтандырылған 
өкімет идеясын әкелді, бұрын ұйымдаспаған тайпаларды біріктірді, жаңа 
жағдайларға бейімделген дала заңдарын іске қосты. Монғолдардан кейінгі 
уақыттағы Қазақстан аумағындағы мемлекеттерде кейін келе әлеуметтік ұйымның 
көптеген нормалары мен мемлекеттік нысандары пайдаланылды.

18 

жүктеу/скачать 7.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: