Б. Т. Панзабек 1, Зухал Юксел
жүктеу/скачать 2.1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 3 (79), 2019
121 еңбегінде ескеріп атап өткен белгілі ағылшын жазушысы, 78 кітаптың авторы Сомерсет Моэмнің әңгімелері әлемдік деңгейде жоғары бағаланады. Өзі де кезінде әңгіме жанрының мәселелеріне пікірін білдіріп отырды. «С.Моэм: Мне полюбился этот жанр... Сам объем рассказа – примерно двадцать тысяч слов – позволял довольно полно развить тему не нарушая принципа лаконичности» [9]. Әлем әдебиетінің ішіндегі қазіргі түрік әдебиетінде әңгіме жанры 1940 жылдары әңгіме журналдарының пайда болуы осы жанрдың өркендеуіне жағдай жасады. Бұл орайда 1991 жылдан шыға бастаған «Адам. Әңгіме» журналын, 1996-1998 жылдар аралығында 9 саны шыққан «Қиялдар/ Әңгімелер» журналын, «Фаэтон әңгіме» (1998), «Үшінші әңгімелер»(1998) журналдарын атап өтуге болады. 1970 жылдардан бастап түрік әдебиетінде әйел жазушылар әңгімеге көбірек көңіл бөлді. 1990 жылдарда авторлар өндіре жазды. Жихан Ақташтың «Үш төңкерістің баласы» (1991), «Әзизаның соңғы күні» (1997), Тансу Бэлэннің «Ах, менің Ыстамбұлдық әйел болғаным!» (1993), «Ай түнге қарай жалғыз туады» (1994), Селма Фындыклының «Күңгірт көшенің әйелдері» (1996), «Анкара бекеті» (1998) атты т.б. әңгімелері түрік әңгімесінің деңгейін өсірді. Сонымен бірге түрік әдебиетінде шоқтығы биік, әлемге танымал, Нобель сыйлығының иегері Орхан Памук шығармаларын атап өту қажет. Қазақтың ұлы жазушыларының бәрі алғашқыда әңгімемен көрінді. Әңгіменің жанрлық табиғаты тым құбылмалы. Кейде әңгіме сюжетсіз болуы мүмкін, кейде қара сөзбен, ал кейде өлеңмен жазылуы да мүмкін. Әңгіменің негізгі ерекшелігі жинақылығында, ол қысқа жазылуы тиіс, шындығы бар нағыз құдіретті проза болуы тиіс. Соңғы жиырма жыл ішінде жазылған қазақ әңгімелерінде қаламгерлердің ұлттық ауқымдағы шеберлік нақыштарымен ғана шектелмей, әлем әдебиетіндегі көркемдік үрдістерді қазақ топырағында жаңғырта білгендігімен көңіл аудартады. Сондықтан да бұл зерттеулер қазіргі әдебиетіміздің бүгінгі заманның көкейкесті маңызды мәселелерінің қандай бір көркемдік шешім тапқанын анықтауға бағытталып отыр. Сонымен бірге әңгімедегі жаңғырып, түрленіп отыр деген мәселелер жаңаша таныммен анықтау, қазіргі қазақ әңгімесіндегі жаңа образдар, көркемдік амал- әдістердің тереңіне бойлап сараптау, мәтіннен тыс тұрған құпияларды айқындау маңызды зерттеулер екендігі белгілі. Қазіргі қазақ әңгімесін зерттеген А.Ісімақованың «Казахская художественная проза (поэтика, стиль, жанр» [10] атты еңбегін, Г.Елеукенованың «Казахский художественный рассказ» [11] атты еңбегін, С.Асылбекұлының «Қазақ повесі» [12] атты монографиясын және қазіргі әдебиетке жалпы академиялық сипатта зерттеу жасаған «Қазақ әдебиетінің тарихының» 10 томының 5- томын [13] атап өтуге болады. Бұдан өзге қазақ әдебиеттану ғылымында әңгімені әр қырынан С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ш. Елеукенов, З.С. Кедрина, Р.Тұрысбек, Б.Ыбрайым, Т.Жұртбай, Г.Пірәлиева, Ә.Бөпежанова, Г.С. Балтабаева т.б. ғалымдар мен әдебиет сыншылар еңбектерінде талданды. Тәуелсіздік жылдардағы қазақ қоғамындағы өзгерістер рухани өмірімізді жаңа белестерге шығарды. Көркем өнер тез күш жинап, жемісті ізденістерге жеткенін зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр. Шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры, оны ішінде әңгіме жанры ширақ қимылдап, қаламгерлердің бірқатары осы тұста сөз еркіндігін пайдаланды. Жазушыларымыз көбіне жанына жақын тақырып – елдің егемендігін, ұлт мүддесін өз тақырыптарына арқау етті, ұлт әдебиетіне ортақ жаңа сапалар, өлшемдер кіргізді. «Қазақ прозасының тақырыптық деңгейі кеңіп, кеңестік жүйе кезіндегі жазылмақ түгілі айтуға болмайтын «жабық» тақырыптарға қалам тарту мүмкіндігі туды. Алдымен, халқымыздың ұлттық танымын, рухын көтеретін, өткеніне көз салған тарихи романдармен қоса қазақы ұлттық мінезімізді, салт-дәстүрімізді әспеттеген әңгіме, повестер пайда болды» [14; 6]. Бұл кезеңде қазақ әңгімесінің көркемдік деңгейін көтеруге Ш.Мұртаза, М.Мағауин, Қ.Жұмаділ, Т.Нұрмағамбетов, Ә.Тарази, Д.Досжан, С.Балғабай, С.Асылбекұлы, Н.Ақыш, Д.Әшімханұлы т.б. жазушылар өз үлестерін қосты. Әсіресе, ғалым Г.Балтабаеваның «Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік әлемі (повестер мен әңгімелер)» атты докторлық диссертациялық еңбегінде Тәуелсіздік кезеңіндегі әңгіме жанрындағы фольклорлық символдар мен сарындардың қайта жаңғыру заңдылықтарын пайымдады, әңгіме жанры даму деңгейін ұлттық идеямен сабақтастыра отырып, жаңа прозалық ізденістерді көркемдік дәстүрмен байланыстыра саралады, әлемдік көркем ой үрдістер сабақтастығын виртуальды, айшықты, мистикалық прозаны қазақы дүниетанымға сай түрлену заңдылықтарын бағамдады. Сонымен Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 3 (79), 2019 122 бірге қазіргі прозадағы әлеуметтік талдаудың, әлеуметтік символиканың, көркем антропологияның көркемдік ерекшеліктерін айқындады. Автор М.Мағауиннің, А.Алтайдың, А.Кемелбаеваның, Т.Шапайдың, Д.Амантайдың, Г.Шойбекованың, Ж.Қорғасбектің, т.б. жазушылардың әңгімелерін талдап, жаңаша қырынан көрсетті. Қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанры көлемі жағынан оқырман үшін де, автор үшін де тиімді жанрлардың бірі болып отыр. Тәуелсіздіктен кейінгі прозада саяси мәселелерден тысқары өзінің тарихи-рухани ұлттық тамырына тереңдегенін шығармалардан көрінеді. ХХ ғасырдағы батыстық жаңғырудың қазақтың тіліне, әдебиетіне, діліне, қазақ қоғамына үлгі бола алмайтындығын сезініп, ұлттық кодты сақтай білу – ұлт болашағы екенін білетіндей. Ұлттық код, ең алдымен, тілде, содан кейін дәстүріміз бен салтымызда, мінезімізде, ұлттық мәдениетімізде. Міне, осы дүниелер қазіргі қазақ әңгімесіне аса қажет құндылықтар. Әңгімелердегі ақпараттарды айқындау күн тәртібіндегі мәселе. Қазақы салт-дәстүрдегі ақпаратты жинақтау, этномәдени ақпарат, ұлттық мінез бен характерге байланысты ақпарат, ұлттық стеоротипке байланысты т.б. ақпараттар әңгіме арқауы болмақ. Ақпараттар автор мен оқырманға тікелей байланысты. Қазақы дүниелердің жаңғыруы – ұлт болашағы. Әңгімелерді оқытуда жалпы оқырманнан бөлек, білім саласында жүйелі болғаны абзал. ЖОО мен мектеп саласы тікелей байланыста болуы шарт. Жаңартылған білім саласы бойынша оқытылатын әңгімелер ЖОО-да міндетті түрде оқытылуы тиіс. Мәселен, 5- сынып 1) Ыбырай Алтынсарин «Қыпшақ Сейітқұл», «Атымтай Жомарт», «Дүние қалай етсең табылады?» 2) М. Қабанбай «Бауыр» әңгімесі 3) Т.Нұрмағамбетов «Анасын сағынған бала» әңгімесі 4) Нұрдәулет Ақыш «Нағыз әже қайда?» әңгімесі 5) Д.Лондон «Мексика ұлы» әңгімесі. 6- сынып 1) О.Бөкей «Тортай мінер ақбоз ат» әңгімесі 2) А.Алтай «Прописка» әңгімесі 7- сынып 1) М. Әуезов «Көксерек» әңгімесі 8- сынып 1) Б. Момышұлы «Ұшқан ұя» әңгімесі 2) Т.Ахтанов «Күй аңызы» әңгімесі 3) Ж.Сахиев «Айдағы жасырынбақ», «Дабыл» фантастикалық әңгімелері 4) Р. Мұқанова «Мәңгілік бала бейне» әңгімесі 9 - сынып 1) А.Кемелбаева «Шашты» әңгімесі 2) Т.Сұлтанбеков «Көшпелі алтын» ғылыми фантастикалық әңгімесі 10 -сынып 1) Ш.Мұртаза «Тәуекел той» әңгімесі 11- сынып 1) Лира Қоныс «Тиын» әңгімесі Орта мектеп білім ордаларына маманды ЖОО-да даярлап, бағытталатын болғандықтан осы жұмыс барысында түрлі себеп пен салдарын анықтап, нәтижеге жұмыс істелінуі қажет. Әңгімені оқытуда білім алушының бойына ұлттық құндылықтар мен құзыреттіліктерді қалыптастыру жалғасын тауып келе жатыр, әйтсе де заманауи технологиялармен тиімді оқыту, түсіндіру, талдау назардан тыс қалмағаны абзал. Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы № 3 (79), 2019 123 Түйіндегенде, әңгіме жанры – әдебиет саласындағы ең қиын жанр (З.Қабдолов), бірақ ең тиімді жанр. Зерттелу тарихы, қолданылу аясы дегенмен бірізге түскен, көтерген жүгі ауырлау, тәрбиелік күші зор. Әңгіме – жинақы проза, эстетикалық қуаты берік. Ондағы ақпараттарды тануға терең білім мен биік мәдениетті қажет етеді. Әдебиет саласында әңгімелерді оқыту дұрыс сараланып, оқырманға ұсынылуы келешек ұрпаққа дұрыс тәрбие берілуіне себеп болары анық. Соған сәйкес әңгімелердің оқытылуын жаңаша бағамдап, олардың әдіс-технологияларын жүйелі түрде зерттеу, жоғары, орта білім ордаларында әңгімені оқыту байланысын үзбей, деңгейіне қарай ұсыну уақыт еншісінде. жүктеу/скачать 2.1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|