Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

33 
Ана, жұлдыз, 
аспан, озeн, гул, 
жапыpак, адам, 
балапан, бакыт, 
тылeк, куаныш, 
анаp, аpман, 
жидeк, топыpак 
Ак, әдeмы, жаксы, 
сыпайы, таза, ащы, 
кepмeк, жуас, 
жуйpык, таяз, лай, 
саpы, шабан, 
коyыp, алыс 
Жeты, отыз, 
алпыс, мыy, 
токсан, 
миллион, 
бeсeу, 
отызыншы, 
жeтпыс тоғыз, 
он тоpт, кыpык 
бeсыншы 
Жуp, баp, окы, бep, жаз, айт, 
дайындал, коp, тынык, 
жугыp, eyбeктeн, отыp, 
жакында, тузeт, акылдас, 
ойлан 
 
Создыy туpа жәнe ауыспалы мағынасы. Туpа мағына – создыy 
бастапкы, нeгызгы мағынасы. Туpа мағына заттыy нeмeсe кұбылыстыy атын 
туpа атап коpсeтeды. Мысалы, адамныy аяғы, адамныy колы, адамныy козы, 
ыдыстыy тубы, кыздыy тоpкыны, коянныy кұлағы, суык жeл, биык тау, 
жылы киым, т.б. 
Ауыспалы мағына – создыy туpа мағынасыныy нeгызындe калыптаскан, ойды 
коpкeмдeп 
жeткызу 
ушын 
колданылатын 
кeлтыpынды 
мағына. 
Мысалы, кунныy козы, жұмыстыy аяғы, әyгымeныy басы, создыy тоpкыны, 
eл кұлағы, суык хабаp, биык максат, жылы соз. 
Мағына - ұғымныy калыптаскан, айкындалған туpi. Мағынаныy ұғымнан 
ажыpатып тұpатын мынадай epeкшeлiктepi баp: − ұғым катeгоpиясы дуниe 
жузiндeгi тiлдepдiy бәpiнe дe оpтак. Ал создiy мағынасы бәpiнe дe бipдeй eмeс; − 
ұғымныy мәнi - соз мағынасынан гоpi кeyipeк, әpi жалпылау; − соз бiткeннiy 
бәpiндe дe бeлгiлi мағына болады. Бipак кeз кeлгeн создe ұғым бола бepмeйдi. 
Соз болған жepдe мағына болуы - табиғи нәpсe. Соз мағынаныy тipeгi. 
Созсiз мағына жок. Бipак мағынасыз создep дe болады. Мағынасыз создepдiy 
мәнi сойлeмдeгi байланысында ғана. Мағынасыз создepгe шылаулаp, одағайлаp 
жатады.
Соз мағынасыныy кыp-сыpы отe коп. Бeлгылы быp соз, алдымeн, озыныy 
туpа-номинативты мағынасында колданылады; дәл сол соз eкыншы быp 
тыpкeстepдe, сойлeм ышындe ауыспалы, озыныy туpа мағынасынан баска 
мағынада да колданылуы мумкын; дәл сол быp соз туpлы тыpкeстep кұpамында 
быp eмeс, быpнeшe мағынада колданылуы мумкын, яғни коп мағыналы болып 
кeлуы мумкын. Создыy кандай мағынада колданылып тұpғанын дәл 
айкындайтын нәpсe — контeкст (соз тыpкeстepы, сойлeм ышындeгы былдыpып 
тұpған мағынасы).
Мәсeлeн, Айғаныс басын котepып, аузын жыбыpлатты да, Ылияска кайта 
уyылды; суы тайыз, откeл аузында баяу сойлeгeн дауыстаp шығады. (Ғ. Муст.); 
Комыp суыpдыy казған ыныныy аузына шығып калыпты. (Ғ. Мус.); Ол маpляға 
жабысып катып калған жаpаныy аузын колымeн жұлып алды (Ә. Әб.)

34 
Мұнда быpыншы сойлeмдeгы ауыз созы ғана озыныy туpа мағынасында 
тұp; ал eкыншы, ушыншы, тоpтыншы сойлeмдepдe бұл соз ауыспалы мағынада 
(откeлдeн отeтын жep, ынныy сыpтына, жаpаныy бeтын, ұшын) тұp; бұл 
сойлeмдepдeгы ауыз созыныy әp туpлы тыpкeстeгы мағынасы бұл создыy әpы 
коп мағыналы eкeнын коpсeтeды.
Создiy мағыналылығы оныy пайда болуымeн бipгe омip тәжipибeсiмeн 
тығыз байланысты жағдайда ғана бiлiнeдi. Создe гpамматикалык, лeксикалык, 
создык (нeгiзгi), тұpакты, ауыспалы, контeкстiк, конкpeттi, абстpакт мағыналаp 
болады. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: