Дәріс Қазақстан көшпелілерінің мәдениеті Жоспары: Қазақ мәдениетінің бастаулары. Көшпенділер өркениеті

К.Байпақов:«Қола дәуірінде алғашқы көшпенділердің мәдениеті қалыптаса бастаған. 
Ерте темір дәуірінде өмір сүрген сақтардың (скиф) мемлекеттік құрылысы болғанын, сол 
сияқты көрші елдермен экономикалық мәдени және саяси қарым-қатынас жасап, қалалар 
салған»- дейді. Бірақ бұл тайпаларды әлі де ғалымдар бөлек халық ретінде қарастырады. 
Сондықтан зерттеудің басты мақсаты б.з.б. VIII-ІV ғғ. Орта Азиядан бастап Қара теңіз 
жағалауына дейін өмір сүрген сақтар (скиф) мен қазақтардың генетикалық сабақтастығын 
қарастырып, Евразия аймағында өмір сүрген көшпенділердің қазақ хандығы орнағанға 
дейінгі аралықтағы мәдениетін тұтас көрсету. 
«Көшпелілік — көшпелі халықтардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-
экономикалық даму жүйесі, шаруашылық-мәдени типі. Ерте заманда еуразиялық және 
афроазиялық аридтік аймақта жайылымдық мал шаруашылығын жетілдіру негізінде 
қалыптасты. Еуразиялық ұлы даланың ежелгі көшпелілеріне сақтар, үйсіндер, қаңлылар, 
ғұндар, т.б. жатса, түркі-моңғолдық кезеңде бұл мәдени тип әлемдік үдерістерге өзінің 
терең әсерін тигізеді… Көшпелі мал шаруашылығы жүйесі шыңдалған тұрмыстық 
ерекшеліктері бар, ретке келтірілген және едәуір дамытылған шаруашылық типін білдірді. 
Еуразия даласын мекендеген көшпелі халықтардың негізгі өндірістік құралына айналған 
мал шаруашылығы тамақ өнімдерін беріп қана қоймай, айырбас үшін де пайдаланылды. 
Көшпелілік көшпелілердің мал жаюдың тәсілдерін жетілдіре отырып, күнделікті 
тұтынатын тұрмыстық заттар мен құралдардан бастап моральдық-этикалық таным-
түсініктеріне дейін шыңдаумен болды… Қазақ мәденнетінің негізгі архетипі саналатын 
Көшпеліліктегі маңызды мәселенің бірі — ондағы әлеуметтік құрылым, қоғамдық 
ұжымдасу ерекшеліктері, қауымдық тұтастықтың болуы. Еуразиядағы нарықтық коғамда 
зат иелену мен азаматтық қатынастар шешуші қызмет атқарса, көшпелілерде туысқандық, 
рулық байланыстар аса құнды болып ееептелінді. «Ата қоныс» ұғымы көшпелілер үшін 
қасиетті, өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға 
болмайтындығын мойындау болды. Көшпелілер уақыт пен кеңістікті игеруі, танып түсінуі 
нәтижесінде көшіп-қонып, табиғаттың колайлы белдеулерінде орналаса отырып, мәдениет 
пен климат ерекшеліктерін ұтымды қолдана білген. 
«Құрғақ даланы, — дейді ағылшын тарихшысы, социолог А. Дж. Тойнби (1889-
1975), — тек бақташы ғана меңгере алады, бірақ сол далада тіршілік етіп, табыстарға жету 

үшін ол өзінің шеберлігін тынбай жетілдіре беруге міндетті, ол ерекше адамгершілік және 
парасаттылық қасиеттерді калыптастырады.» 
Енді қарастырып отырған өркениеттің кеңістікті игеру құралдарына тоқталып 
өтейік. Бұл жерде ең алдымен көшпелілер өміріндегі жылқының ерекше бір қызметіне назар 
аударған жөн. Жылқыны адам еркіне көндіру арқылы адамзат кеңістікті меңгеру ісінде 
үлкен қадам жасады. К.Ясперстің пікірі бойынша, тағылықтан өркениетке өтуде жер суару 
жүйелерін жасаумен, жазудың ашылуымен, этностардың пайда болуымен қатар жылқыны 
пайдалана білу адамзат үшін өте маңызды болды. Жылқыны пайдалана білу шектелген 
кеңістіктен бүкіл әлемді игеруге бағытталған қадам еді. Бұл әртүрлі мәдениеттердің 
сұхбаттасуына мүмкіндік берді. Әрине, бұл сұхбаттасу көптеген жағдайда зорлық-
зомбылық арқылы жүзеге асқанын ұмытпаған да жөн. 
Сонау көне заманнан халықтар солтүстіктен оңтүстікке, шығыстан батысқа қарай 
(немесе керісінше) қозғалыста болған. Белгілі болжам шумерліктердің Қосөзен аңғарына 
Орталық Азиядан келгенін, үндігерман тайпаларының оңтүстікке жылжып, Үндістан, Иран, 
Грекияға енгенін, түрік тайпаларының Кіші Азияны жаулап алғанын көрсетеді. Қытай 
империясы мен Үндіге көшпенді түрік-моңғол тайпалары ылғи қысым жасап отырған. 
Белгілі ғұлама А.Вебердің пікірі бойынша, көшпелі тайпалардың кеңістікті игеруі 
«халықтардың Ұлы қоныс аударуы» атты құбылысты әкелді. Бұл қазіргі өркениетгердің 
қалыптасуына үлкен себебін тигізді. Осы айтылғандардан адамзат тарихында жылқыны 
пайдалана білудің маңызы зор болғандығын көреміз. 
Көшпелілердің сан ғасырларға созылған тарихи-әлеуметтік дамуы барысында 
материалдық және рухани игіліктер жинакталып, көшпенділердің болмыс-бітімінің, рухани 
өрісінің кеңдігін, өмірлік арман-тілектері мен дүниеге талғам-түсініктерін ашып бейнеледі. 
Ғылыми негізделген дәйектер көшпенділіктің адамзат тарихында елеулі рөл атқарғандығын 
дәледейді. Қазіргі уақытта көшпеліліктің отырыкшы өркениет елдерінің шаруашылығынан, 
мемлекеттік атрибуттары мен қоғамдық билік жүйесінен, мәдени бітімінен ешбір кем емес 
екендігі дәлелденіп отыр.