Парсыша сөздік кіріспе тіл — қоғамның ең қажетті қатынас құралы. Егер халқымыз «Өнер алды қызыл тіл»

(а — п) Әхмадджан, Ахметжан (Әхмәд + жан). Қостанай облысындағы Торғай селосында туратын Ахметжан жырау 70-ке келді («С. Қ.»).

(a — п) Әхмадгирай, Ахметкерей (Әхмад + гирай). Ахметкереев — Ақтөбе облысының Ленин ауданындағы «Доброволец» колхозының басқарма председателі («С. Қ.»).

(a — п) Әхмедйар, Ақмедияр (Әхмәд + йар). 1. Ахметтің досы. 2. Ауыс. Пайғамбардың досы.

(a — п) Иреджан, Ырысжан, Рысжан (Ирс + джан). Ырысты, бақытты жан (адам, кісі). Ырысжан Әсетпен айтысқан белгілі ақын. Арлан қасқыр екен деп жасқанам ба, қайдағы қу сұмдық сөз сізден шығар (Ырысжан).

(a — п) Ирсгол, Ырысгүл (ирс + гол). Ырыс, бақыт гүлі.

Жақша ішінде кісі аттарының құрамы қайсы тілге тән болса, сол тілдегі жазылуы бойынша көрсетілді.— Ред. опық, қайғы, уайым. Менде де сендей қосарланған сезім бар,— деді Арман (Ә. Тәжібаев).

(a — п) Әсилзад, Асылзат (әсил + зад). Асыл текті, ақ сүйек.

(а — п) Әсилгирай, Асылкерей (әсил + + гирай). Қоңырқұлжа бірдеме айтпақшы болып келе жатыр еді. Үйге аға сұлтанның жасағының бастығы, ұзын бойлы, қара мұртты Асылкерей кіріп келді (I. Есенберлин).

(к — п) Ағаниаз, Ағанияз (аға + ниаз). Ағанияз әмірлінің «қыр жігіті» деп кеуде көрсетуінде де озіне пайдалы бір үлкен мән жатыр (Ә. Сәрсенбаев).

(қ — п) Ақбөбек, Ақбөбек (ақ + бөбсх). Орынбай ақынның атасы Бертағы да белгілі ақын болран. Бертағының әйелі Ақбөбектен Байқожа, Байқожаның әйелі Айымжаннан Орынбай, Тоқтабай, Шақабай туады (Б. Адамбаев).

(қ—п) Ақшаһи, Ақшайы (Ақ + иіаһи). Ақшайы, Қарынбайды өзің аттандыр, балам!—деді Сатыбалды (М. Қуанышбаев).

(қ—п) Аққағәз, Аққағаз (Ақ + қағәз). Қазақ қыздарының ішінен алғаш рет таң шолпанындай жарқ еткен, тұңғыш дәрігерлер Аққағаз Досжанова, Мағрифа Қойбағарова, Мубина Ннязовалар (Ә. Жәкетова).

(а — п) Әлбируни, Әл-Бируни (Әл + Ви­руни).

(қ — и) Алтунгол, Алтынгүл (алтун + гол). Үлкен дөңгелек алтын түсті сары гүлді өсімдік.

(a — п) Амангөл, Амангүл (аман + гөл).

(a — п) Оммәтджан, Үмбетжан (оммәт + джан).

(a — п) Оммутйар, Үмбетияр (оммут + йар). Ферманы жеті жылдан бері басқарып келе жатқан тәжірибелі әрі шебер ұйымдастырушы Көшкінбай Кезболовтың сезін маман Тұрымтай Үмбетияров та қостады (Ж. Оспанов).

(п — қ) Амәдбек, Әметбек (амәд + бек). Ав­токлуб кабинасында отырған Әметбек Нысанбеков осылар туралы ойлады (С. Гельфанд).

(п — қ) Омидбай, Үмітбай (омид + бай). Москваға менімен серіктесіп сабақтас жолдастарының бірі —Үмітбай Балқашев аттанды (С. Мұқанов)'.

(п — қ) Омедбек, Үмітбек (омед + бек).

Омеджан, Үмітжан (Омед + жан).

(п — қ) Омидхан, Үмітхан (омид + хан).

(п —қ) Анарбек. Анарбек (анар + бек).

(қ — п) Ұлджан, Ұлжан (ұл + джан). Бұл кезде ас үйлерден Ұлжан, Айғыздар да шығып, барлық күтуші қызметші атаулының баршасы тамашалап, қарап қалды (М. Әуезов).

(қ — п) Айдуст, Айдос (ай + дуст). Айдос кезінде әрі ақын, әрі батыр болған адам екен. Айдос пен Қарашаштың айтысы ел арасында көп таралған көне айтыстардың бірі, оны Түркстан өлкесіндегі қазақтар арасынан жинаған орыс ғалымы. Лютшь тұңғыш рет 1883 жылы жариялаған («Айтыс»).

I (к — п) Ирпулад, Ерболат (ир + пулад). Ханым оның жалғыз ұлы Ерболаттың әйелі болатын (Ә. Сараев).

(к — п) Ирджан, Ержан (up + джан). Есенгелді мен Саржан асықпай аяңдай өздерін қобалжи күтіп тұрған Ағыбай мен Ержанның қасына келді (I. Есенберлин).

(к — п) Иркапулад, Еркеболат (ерка + пулад).

(қ — п) Еркаджан, Еркежан (ерка + джан). Есіктен еніп ана күбірледі:—Ақан-ау, Мейірімін бір білінбеді. Еркежан зерікті ғой үйде жалғыз, Ренішін сезбейсің бе түріндегі? (Қ. Бекхожин).

(қ — п) Айзад, Айзат (ай+зад). Айдан жаралған, ай текті. Обалына не керек, Айзат дегенде Ағабектің де қабағы ашық (Ә. Сәрсенбаев).

Ишан, Ишан. Кейбір дінбасылардың атағы.

(п — қ) Ишанбай, Ишанбай (ишан + бай).

(п — қ) Ишанбек, Ишанбек (ишан + бек).

(п — к) Иіианқул, Ишанқұл (иишн + құл).

(к — п) Айгол, Айгүл (ай+гол). Ай текті гүл, айдай гүл (сұлу). СССР Жоғарғы Советінің депутаты Айгүл түбекке қайтқан отарының сонында сылпылдап келе жатқалы бүгін үшінші тәулік... (Ғ. Мүсірепов).

(a — п) Иманджан, Иманжан (иман + джан). Иманжан Шығыс әдебиетін жақсы білген. 1948 жылы Науаидың бір қатар ғазалдарын қазақ тіліне аударған («Айтыс»).

(қ — п) Аймгол, Әйімгүл (әйім + гүл). Жамалдың онда өмірлік жарынан да әкесін жақсы көретін кезі. Содан ба, жоқ әлде сүйікті жеңгесі Әйімгүлдің азғыруынан ба, әйтеуір Бәкенмен кетуге бір ауытқыған (Ғ. Мустафин).

(п — қ) Айнәбәк, Айнабек (айнә + бәк). Қ. Айнабеков (1885—1955) халық ортасынан шыққан көрнекті талант иесі, ақын («Қ. Ә. Т.»).

Айнәгол, Айнагүл (айнә+гол).

Бабор, Бабур, Бабыр. Арыстан. Әмір Темір нәсілінен Құмар (Омар) Шаих баласы, белгілі Бабыр патшаның шешесіменен бір туысқан, екі бауыры болған (Абай). Индияға Бабурдың соғыспен кіріп, осы күнгі Дели қаласына дейін өзіне қаратып алған жылы — 1526 жылы еді (М. Әуезов).

(п — қ) Бадамбай, Бадамбай (бадам + бай).

(п — қ) Базарбай, Базарбай (базар + бай). Шеберхана Сырлыбай мен Базарбайға асатаяқ жасап жатыр (Ә. Хасенов).

(п — қ) Базарбек, Базарбек (базар-убек).

Базарджан, Базаржан (базар + джан).

(п — қ) Базархан, Базархан (базар+хан).

(п — а) Базарғәлий, Базаралы, Базарәлі Базарғали (базар+ ғәлий). Жасында шепті бұздың жаудан қашпай, Ер-ақ болып өсіп ең адам аспай. Балағаз, Базаралы қатар шықтың, Бірігіп тұлпар аттай тізевді ашпай! (Әріп).

Базаргол, Базаргүл (базар + гол).

(қ — п) Балджан, Балжан (бал + джан). Балжанның айттырып қойған жері дүмді неме — алты ояздың үстінен губернаторға советник боп қызмет атқарған атақты Тұрлыбектің туысы (С. Мұқанов).

(қ — п) Балшәкәр, Балшекер (бал + шәкәр).

(қ — п) Баурджан, Бауыржан (бауыр + джан). Барсам да қай континент, қай аралға, Заманнан аз хабары бар адамда Білмейтін Бауыржанды жан кергем жоқ, Мен бұған қуанам да, таңданам да (С. Мұқанов).

(қ — п) Байджан, Байжан (бай + джан). Сонымен, жүрт бүл үңгірді де «Байжан құдығы» деп кетті (Ғ. Мүсірепов).

(қ — п — қ) Байджанбай, Байжанбай, (бай + джан + бай).

(қ—п) Байхуджә, Байғожа (бай + худ + жә). А. Байғожаев — «қаратаухимстрой» тресінің құрылысшысы. Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген құрылысшысы («С. Қ.»).

(қ — п) Байдуст, Байдос (бай + дуст).

(қ — п) Баймирза, Баймырза (бай + мирза). Нұрмағамбет атандым Баймырзаұлы. Жасымнан әрбір іске болдым қырлы (Балуан Шолақ).

(п —түр) Бәхтбек, Бақтыбек (бәхт + бек).

(п — к) Бәхтбирган. Бақберген (бәхт + берген).

Бәхтджан. Бақытжан (бәхт + джан). Бақытты жан, бақытты адам.

Бәхтджәмал. Бақытжамал (бәхт + джәмал).

Бәхтхуджә, Баққожа, Бақытқожа (бәхт + худжд).

(п —а) Бәхтдәулет. Бақдәулет (бәхт + дәулет).

(п — а) Бәхтғалий. Баққали. Бақытқали (бәхт + ғәли).

(п — қ) Бәхткул, Бақтыкүл (бәхткүл). Қандай жиын кенес болса, қаншалык калың топ атқа мінерлер болса — барлығына да болыс Бақтыгүлдың жайын мәлімдеп, әңгімелеп, жариялай жүрді (М. Әуезов).

(п — а) Бәхтмохәммед, Бақмағамбет, Бақмақамбет, Бақмұқамбет, Бақмұхаммет (бәхт + мохәммәд).

(a — п) Бәдиғгол, Бәдіғұл (бәди + гол). Гүләйман бақытсыздығына анасы Бәдіғұлдың ғана қабырғасы қайысады (Д. Әбілов). Кітаби тілдің әсерімен жазылған қиссаларда жақсылап оқитындар да халық қадірлейтін. Шығыс әдебиетінен «Боз жігіт», «Сейфул Мәлік — Бәдіғүл Жамалды», «Жүсіп — Злиханы» оқушыларды ұйып-ақ тыңдайтығг да түсінетін (I. Кеңесбаев, Ғ. Мусабаев).

(a — п) Бәзлгол, Бәзілгүл (бәзл + гол).

Бостан, Бостан. Гүлденген бау, бақ, бақша.

(п — қ) Бостанбек, Бостанбек (бостан + бек).

(п — қ) Бәсибек, Бәсібек (бәси + бек).

(к — п) Бәкпулад, Бекболат (бек + пулад). Жетісу қазағының қозғалысын бастаған Бекболат батырдың қолына Жамбылдың жақын туыстары да қосылды (Ә. Тәжібаев).

(қ — п) Бәкхуджә, Бекқожа, Бекхожа (бек+худжә). Бекқожа қыз үзатпақ тойы болар, Жиылып қыз бозбала ойын болар. Дайын бол, өзім барын хабар айтам, Айтатын қалыңдыққа ойың болар (Әзірбаев).

(к—п — қ) Бәкзадхан, Бекзатхан (бекузад+хан).

(к — п) Бдкзадә, Бекзада (бек + задә). Бектің улы, бектен туған ақсүйек.

(қ —п) Бәктила, Бекділдә, Бекділде (бек + тила). Жақында «Қазақ әдебиетінде» Бекділдә Алдам-жаровтың «Жалаңтөс баһадүр» деген мақаласы жарияланды (Ы. Ысңаңов).

(к—п) Бәкман, Бекман (бәк+ман).

(қ —п) Бәкниаз, Бекнияз (бәх + ниаз).

(п —қ) Бутәбай, Бұтабай (бутә + бай). Ей, Бұтабай, жас мырзам, Қайның сенің Қозыбақ, Ән шырқайсың үзілтіп, Тіпті алысқа созып-ақ (Әріп).

Бәһар. Баһар. Көктем. Ақ бетің ағаш үйге жаққан шамдай, ішінде қарадғы үйдің атқан тандай. Сыртыңнан, Сырым сенің болдым асық, Ерте өткен Баһарам мен Күләндамдай (Молда Мұса).

Биһбуд, Бейбіт (биһ + буд). Жақсару, жақсы Хал, жақсы күй, береке, рахат.

(п —а) Биһджәмал, Бижамал (биһ + джә-мал). Асқан сулулық.

(п — қ) Биһханом, Биханым (биһ + ханум, ханым). Артықша жаратылған, құрметті, хан тектес әйел.

I — Биһишт, Бәйіш. Діни. Жұмақ, жаннат.

II — Биһишт, Бейіс, Байыс, Уайыс. Жылқыбай Бейісов — Балқаш мыс байыту фабрикасыныың аға мастері, Социалистік Еңбек Ері (Р. Мұхамедиев). Бейістің үні шығар қоңыр салқын (Абай).

(п — қ) Биһінитбәк, Бейісбек, Байісбек (биһишт + бек).

(п —а) Биһгайшә, Биғайша (Биһ + гайшә). Биғайша Жұматайға 14 жасында күйеуге шықты (Б. Майлин).

(п — a) Биһкәримә, Бикәрима (Биһ + кәрима).

Бибақ, Бибек (би + бек). Батыл, ер жүрек, қорықпайтын, тайсалмайтын, жүрексінбейтін.

Биби, Бибі. 1. Ханым, бәйбіше. 2. Діни әдетте құрметті әйелдің есімімен қосып айтылатын болран. Екі иығын кезек-кезек қисаңдатып Бибі келеді (Ғ. Мұстафин). Сайлаған төрт құбыласын Бибекеме, Әйелде төмен етек жан жете ме. Көруге ақ дидарың адсап келдім, Өзеннен от шайылмай ел кете ме (Доскей).

Бибиджан, Бибіжан (биби + джан). Хажы осы жәтелден қорқам, тірісінде аманатыңды ал, деді. «Аманат» дегені, өзінің төрт жасар баласы — Бибіжан (Ғ. Мұстафин). «Бибіжан» қыз Ақтөбеден жолға бірге женелген. Содан атын сақтап келем, Іздеймін тек өлеңмен (С. Мәуленов).

(п — қ) Бибиқаном, Бибіханым (биби + ханум). Темірланның заманында Самарқанда салин­га н зәулім ғимараттың аты.

(п — а) Бибихәдиджә, Бибіхадиша, Бибіқадише (биби+хәдиджә). Бибіхадиша әже ез басы жеңе алмайтынын, әрі қазіргі заман өзге заман екенін байыптап, ақырғы ойын да айтып қалғысы келді:—Мен бұл қызды Саһодатбану дер едім (А. Дехоти).

I (п — a) Бибиғайшә, Бибіғайша, Бибайша (биби + ғайшә). Қарағым айналайын Бибіғайшл, Ойымнан кетер емес айтқан сөзің. Көзіме кәрінесің хор қызындай. Раушан жарық қылған жұлдызындай (Ақан Сері).

(п— а) Бибиғәлий, Бибіғали (биби + іли). Бибіғали Онғарбай қызы — Қарағанды облысы, Ұлытау ауданынан Иманжанмен айтысқаи ақын («Ай-тыс»).

(п — а) Биби-Фатимә, Бибі-Фатима (биби + фатимә). Әдейі арнап сәлем жаздым хатқа, Қор болмас қосқан басын асыл затқа. Әйелдің пірі болған ғаламдағы — Жолдасы Әлішердің Бибі-Фатима (Қалмағамбет). Толғақ та безектетіп жиілетті... Талықсыған тұмсәны марту басар Деп бір кемпір қазанды қаңғырлатты! Бір кемпір басты «Тәңірім қинатпаға!» Пірлері сиынды Бибатпаға (С. Мұқанов).

(қ —п) Бирдиар, Бердиар (берді + йар). Т. Бердияровтың «Оңтүстік туралы жыр» деген өлеңдерінен жансыз заттарды адамның денесіне киім-кешегіне балаған өзіндік метафораларын көруге болады (Ә. Болғанбаев).

(п —а) Биқәсәб, Биқасап (би + кәсәб). Дөқбектей боп семірген қызыл жүзді Биқасап бәйбіше болыстың әміркен етігінің қонышын сипап қояды (Б. Майлин).

(п — к) Падшаһайм, Патшайым (падшап + айм). Ханым, бәйбіше, ханның, патшаның әйелі. Әл Шыңғыс ханның әулады, Хандар өтті, кан соны, Хт ұлының кенжесі, Патшайымның ана сойын сұрасаң — Қарабай ханның нәсілі,— деп жырлады Жанұзақ (I. Жансүгіров).

(п — қ) Пәрдәбек, Пердебек (пәрдә + бек).

(и — қ) Пәндоюшднбәбай, Бейсенбай, (пәндж+шәнбә). Бес күнгі песірлікті көтере алмай, Әркімге сез жазасыз оттай шалқып. Сауранбай, Бейсенбаймен һәм Мәдетбай, Дәрежең осылардан қанша артық? (Нақып ңожа).

(п — қ) Пәнджшәнбдбек. Бейсенбек (пәнджшднбә + бек). Бекпеннің әкесі Бейсенбек, Шопах байдың отын жағып, қазаныи қайнататын, емірін жалшылықта өткізген кісі екен, сондықтаи, сықақ қылған жұрт оны «сары су ішкен Бейсембек» дейді екен (С. Мұқанов).

(п— а) Пәнджшәнбдгәлий, Бейсенғали, Бейсенәлі (пәнджшәнбә + галий).

Пулад, Болат, Пулат. Шойын өзінің інісі, ком­сомол мүшесі Болаттың көмегімен ауылда қосшы ұйымын құрып, Қоржықтың мал-мүлкін конпескелеп, кедей-кепшіктерге бөліп береді («Қ. Ә. Т.»).

(п — к) Пуладбай, Болатбай (пулад + бап).

(п — к) Пуладбек, Болатбек (пулад + бек).

Пуладджан, Болатжан (пулад+джаң).

(п — қ) Пуладхан, Болатхан (пуладт + хан).

(п — a) Пирмохәммәд, Пірмұхамбет (пир + Мохәммәд).

(н — а) Пирнәзәр, Пірназар (пир + нязәр).

Пирниаз, Пірнияз (пир + ниаз).

Пирузе, Перуза. Көкшіл түсті қымбат тас.

Тадж, Тәжи, Тәжі. Жатуға ыңғайланып отырған Тәжи былай деді:—Әркім-әркім қой алып, бағып жатқан көрінеді (I. Жансүгіров).

(п — к) Таджбай, Тәжібай (тадж + бай). Тәжібай, саған қалай менің мұным? Аулаққа сұрайтұғын бұл бір сырым: Әнді алған, әрімді алған сұрамастан, Күнәлі бәлкім буғаи кәрілігім (Жамбыл).

(п — қ) Тәджхан, Тәжіхан (тадж + хан).

Таджгирай, Тәжіккерей (тадж + гирай).

Таджгол, Тәжігүл (тадж + гол). Қораздың айдары-сияқты қызыл түсті гүл.

(п — а) Таджмохәмед, Тәжмағамбет, Тәжмұхаммед, Тәжмақамбет, Тәжмұқамбет (тадж + мохәммед).

(п — қ) Тазәбәк, Тазабек (тазә + бек).

(қ — п) Тайджан, Тайжан (тай+джан). Тайжан Қалмағамбетов (1878—1938) — Қарағанды облысы, Ұлытау ауданында туған, асқан әнші, әрі компо­зитор, ақпа ақын («Айтыс»).

Тәбари, Табари. Династия, династиялық, мұралық (бір патша әулетінің тұқым қуып, бірінен соң бірі патша болуы).

Тәразу, Тарази.

Тәни, Тани. Туған, бір туған: туып өскен жср, тиған ел: үйреніскен, үйір болған кісі. Қош! Қош, батырым!—деді Тани Исатайға (I. Жансүгіров). Қасқара, Есен, Аман, Шекшебай, балуан Тәни касында... Қожақмет, Қалдыбай, Әскердін түсті алдына-ай (Ы. Шөреков).

Тутиа, Тотия. Көз майлайтын майдың бір түрі. Тотия тозаңыңды етем көзге, Гауһар ен колға түспес келдің кезге, Жата тұр біздікіне болып қонақ, Ойламай өтінішім ойды езге (Тұрмағамбет).

(қ — п) Тұрдиахунд, Тұрдыахон (тұрды + ахунд). Турдыахонның көз оты түнде шащан шахпақтай жалт-жұлт етеді (Ғ. Сланов).

(қ — п) Туғджан, Тоғжан, Тоқжан (тоқ +джан) Тоғжан саудыраған қара жібек биқасаптан әдемі жеділ шапан киген (М. Әуезов). Тоғжан Көкшетаудың Қызылжармен (Петропавл) шектес жеріндегі атығайдан шыққан ақын («Айтыс»).

Туман, Тумен*. Парсы тілінде түмен (тарихи) — он мың. Тіліміздегі Түменбай, Түменов сияқты адам аттарының түбірі де осы түменмен төркіндес бо­луы керек (Ш. Сарыбаев).

(қ — п) Тимурланг, Темірлан (Темірлан), Ақсақ Темір (бір шайқаста оң қолы мен оң аяғы катты жараланып, содан аяғы ақсақ болып кеткен). Темірлан (1336—1405) Кеш (қазіргі Шәһрпсәбіз) қаласына жақын жердегі Хожаилгер қыстағында туған (Ж. Арыстанов). Ақсақ Темір шапқыншылығы кезіндегі саяхатшылық қатынастардың ішінде, Кастиллио мен Лион патшасының елшісі ретінде 1403—1406 жылдары Самарқандта болған Рюи Гонзелос де Клавихонын күнделік негізінде жазып қалдырған «Ұлы Темірланның өмірі мен әрекеті» атты кітабы да ғылымн манызға пе (В. Бартольд).

(к — п) Джақсигол, Жақсыгүл (жақсы + гол). Кешіріңіз, ағай жарықты өшірейін деп жатырмын,—деді Жақсыгүл (П. Есжанов).

(п — қ) Джанбике, Жанбике (джан + бике).

(и — т — қ) Джандарбек, Жандарбек (джан + дар + бек). Қүрманбектің әкесі Жандарбек те домбырашы, өлеңші, қырымпоз... дегендей сері жігіт екен, шаруасы орташа болған (С. Мұқанов).

(п — а) Джансолтан, Жансұлтан (джан + солтан). Жансұлтан Демеев — Социалистік Еңбек Ері, Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты, ком­байнер («Қ. K.»).

(п — а) Джаншура*, Жаншора* (джан + шура). Әжем мен Жаншора ас уйде... папа!—деп Ер­кежан Жақсылықтын, алдына келді (Ғ. Сланов).

(п — қ) Джангадил, Жанәділ (джан + га­дил ). Шығар ауызға жақын жерде күтіп тұрған Жанәділ еді (Ғ. Мүсірепов). Әбілхат Жанәділов — Қызыл-орда облысы, Қармақшы ауданынан шыққан жас ақын («Айтыс»).

(п — қ) Джанғәлий, Жаналы, Жанғали (джан + ғәлий). Өтеміс те, питомниктің аға ихтиологі Жаналы Әлімбетов те, гидротехник Өмірзақ Құлмашев те өрелі таңды көздерімен атқарды (3. Шүкіров, 3. Сақиев).

(п — а) Джанқабил, Жанғабыл, Жанқабыл (джан + қабил). Сәттіғұл Жанқабылов (1876—1966) — халық ақыны.

(п — қ) Джанкал, Жанкел (джан + кал). Жанкел Кіші жүздің Тама руынан шыққан ақын, қазіргі Түркстан мацында, Қаратау төңірегінде тугап. Оның Ұлбикемен айтысы бірінші рет 1964 жылы жарияланған («Айтыс»). Жүрмейсің Жанкел кедей аттай жарап, Келеді әкең қақпас алдыңды орап, Жылқың өтпей бара ма, жазған кедей, Кешуін Көкөзектің менен сүрап? (Үлбике).

(п — а) Джанмохаммәд, Жанмұхамбет (джан +мохәммәд).

(п — а) Доюанморад, Жанмұрат (джан +морад).

(п — а) Джанһабил, Жанәбіл (джан + һабил). Емек, Боқай, Жанәбіл және басқалар осы кен өндірісінде ескен адамдар («Қ. Ә. Т.»).

(п—қ) Джанибек, Жәнібек (джани + бек). Баяғыда Жәнібекке Қошқар бн айтты деп еді: «Қол бастап, жол алайын деген ұл екенсің, сөз бастап, би болайын деген үл екенсің» деп, сол айтқандай, кеңес-ке үйір болсаң, жаман ұл болмассың, жпен (С. Мұқанов).

(а — п) Джомғәджан, Жұмажан (джомғә + джан). Жұрт жиналып нәрестенің атын Жұмажанның орнын бассын деп Жұмажан қойды (Б. Абдуллин).

(a — п) Джомғәлол, Жұмагүл (джомғә + гол). Алматы медицина училищесінің оқушысы Жұмагүл Есімова жазушы Бауыржан Момышұлынан кітап жаздырып алып, қуанышы қойнына сыймай кетті (Р. Нүрпейісов).

(a — п) Джомғәниаз, Жұманияз (джомғә + ниаз). Аға халықтың өкілдері шахтаға жаңа кел­ген жастарды, ауыл кедейлері, батрактарды ғана шахтер өнеріне баулып қоймай, Ермек, Жұманияз сияқты кәнігі ескі жұмысшылардың да революциядан бұрынғы жалдамалы еңбектен бойларына сіңген әлеуметтік кеселдерден құтылуларына кеп жәрдемдеседі («Қ. Ә. Т.»).

(п — қ) Джурәбай, Жорабай (джурәбай).

(п — қ) Чирағбай, Шырақбай (чирағ +бай).

(п — қ) Чирағбек, Шырақбек (чирағ + бею).

(п — қ) Чиллдбай, Шілдебай (чиллә + бай).

Чинар, Шынар. Ешнияз Шынар қызбен айтысқан («Айтыс»).

(п — қ) Чинарбай, Шынарбай (чинар + бай).

(п — қ) Чинарбек, Шынарбек (чинар + бек). Чинаргол, Шынаргүл (чинар + гол). Шынардың гүлі.

Чухә, Шұға. Мауыт, түрлі түске бояп жүннен тоқылған, түкті жұмсақ мата. Ал оның артынан іле-шала «Айман-Шолпан» мен «Шұға» сияқты музыкалық пьесалар көрінді («Қ. Ә. Т.»).

(қ — п) Чулпанджан, Шолпанжан (шолпан + джан). Шолпанжан, кеп тартынба түбі қайыр, батырдың ашуына меп күймеймін (М. Әуезов).

(п — қ) Чәһаршднбәбай, Сәрсенбай ( чәһаршәнбд + бай).

(п — а) Чәһаршднбәғдлий, Сәрсенғали (чәһәршәнбә + ғәлий).

(п — к) Чинибәк, Шыныбек (чини + бәк). Қоя тұр, Райхан, Шыныбек, Басық қаласында он бес жыл мал бағып ащы мен түщының дәмін көріп едің ғой. Сенікі не?—деді Темірбеков (Ш. Хусайынов).

(а — п) Хаджагирай, Әжігерей, Қажыгерей.

(а — п) Хакимджан, Әкімжан (хаким + джан).

(а — п) Хакимхуджә, Әкімқожа (хаким + худжә).

(а — п) Халджан, Халжан, Қалжан, Әлжан (халд + джан).

(а — п) Хоббйар, Ұбзар (хобб + йар). Кісі еді Ұбжар қымбатты. Толқынын жырдың тосатын, Архи­вы Сырдың сияқты (А. Тоқмағамбетов).

(a — п) Хәбибджан, Әбибжан, Қабибжан (хәбиб + джан).

(a — п) Хәккджан, Ақжан (хәкк + джан).

(a — п) Хәкимджан, Хәкимжан, Кәкімжан (хәким + джан). Кәкімжан Наурызбаев Қазақ ССР-інің өнерге еңбек сіңірген кайраткері, тұңғыш ка­зак мүсіншісі (Р. Нұрпейісов). Серәлінің кіші әйелінен Мұхаметжан, Фазылжан, Хакімжан деген үш ер бала туыпты («Қ. Ә. Т.»).

(a — п) Хурзадә, Үрзада (хур+задә). Үрден туған, үр қызынан туған.

Харкән, Қаркен. Ән, үн, әуен, күй, саз, мақам («С. Қ.»).

Халдар, Қалдар (хал + дар). Қалы бар, қалды, секпілі бар, секпілді.

(п — к) Қалдарбек, Қалдарбек (халдарбек). Кейінгі буын жас жазушылардын, бірі — Қалдарбек Найманбаев шығармаларынан қазіргі әдебиетімізге тән жаңа ізденістер байқап жүрміз (Р. Бердібаев).

(қ—п) Ханбиби, Қанбибі (хан + биби). Ханбибі сыңқылдап күліп жіберді (Ғ. Сланов).

(қ—п) Ханзадә, Ханзада (хан + задэ). Хан тұқымы, хан баласы. Отырды күліп-ойнап әзілдесіп Барады Қанзаданы көзім тесіп, Ақтардық жүрек сырын терең жатқан Етін жеп, қайнап түрған шайін ішіп (К. Әзірбаев).

(п —к) Ходайбирган, Құдайберген (ходай + бирган). Құдайберген Жұбанов (1899—1938) — Қазақтыц аса көрнекті тілші-ғалымы, профессор («Қ. К»). Аса ірі ғалым, профессор Құдайберген Жұбанов мейлінше парасатты, ілтифатты адам еді (Ә. Ермеков).

(п — а) Хәджә-Әхмед, Қожахмет (хәджә + әхмәд). Көтеріп дәрежеңді бір айтайын, Нәсілің келе жатыр Қожахметтен... Бізді де кара қазақ осал демес. Сіздердей асыл текке қолы жеткен («Ақан сері»).

(п — к) Худжәбек, Қожабек (худжә + бек). Қасындағылар бүл оңірге мәлім: Сәгтібайдың Абылы, Тәшеннің Тишмағамбеті, Қожабектің Серігі, Пушкиннің Абай аударған Татьянасын осы ортага таратқан әнші, ақын, шешен, шежіре — Ахметбек (Ғ. Мұстафин).

(п — а) Худжәхафиз, Хожа Хафиз (худжә+хафиз). Ғалым, құранды жатқа білуиіі хожа. Хожа Хафиз (1889 жылы қайтыс болған) —Парсы жұртының ұлы ақыны. Ол үнемі ғазал (сыршыл өлен) жазған. Абайдың жас кезінде көп оқыған кісілерінің бірі — осы Хожа Хафиз.

(п — а) Худжа-Ғалий, Қожағали (худжа + ғалий). Худжәкәй, Қожакей, Хожакей (худжә + кәй).

(п — а) Худжәморад, Қожамұрат (худжә + морад). Өмірзақ Қожамұратов — жас ақын (Қ. С.).

(п — а) Худжәнасир, Хожанасыр (худжә + насир). (Кейбір Шығыс елдерінің ертектерінде көп кездесетін қаһарманның аты). Тілі қызық аңқаулығы Қожанасырдей Ғабитхан туралы Тәкежан ел ортасынан талай күлкі әңгімелер таратқан (М. Әуезов). Бір кезде жиналғандардың ортасына Аяз Ата, Алдар көсе, Қожанасыр келді (Ә. Дүйсенбаев).

(п — к) Дарубай, Дәрібай (дару + бай).— Мен жиналыс бастығы болуға жумысшы кооперациясының председателі Дәрібаев жолдасты ұсынамын,— деді Недотепа(Ә. Сәулетбеков).

(п — қ) Дарубәк, Дәрібек (дару + бек). Бір газеттің тілшісі Дәрібектің суретін түсіріп, аты жөнін жазып алды (С. Омаров).

Даруджан, Дәржан (дару + джан). Дәржан — табпғатынан зерек, пайымды кісі, хат танымаса да кептеген кпссаларды жатқа айтатын (Қ. Бекхожин).

Даругол, Дәрігул (дару+гол). Дәрігүл — мені жастайымнан бауырына басып, өзімнің туған анамдай тәрбие берген, аса мейірімді жақсы кісі еді (Н. Оңдасынов).

Дастан, Дастан*, Тастан*. Тарихи әңгіме, ба-тьцілар оісыры, ертегі, ертек, поэма; күй, ән. Самұрық бала атын қойды «Дастан», Болған соң сөйлеп көп сөз көңілін ашқан. Үйретті он екі ғылым, жетпіс үш тіл. Бір дана болсыншы ақылы асқан (Тұрмағамбет).

(п — қ) Дастанбәк, Дастанбек, Тастанбек* (дастан + бек). Қызымын Тастанбектің атым Сара, Жетім боп, жарлы өскен мен бір бала (Сара). Бас кейіпкерлер Жібек пен Төлегеннің рольдерін жас актерлер М. Өтекешова мен Қ. Тастанбеков орындады («С. Қ.»).

(п — к) Дашбикә*, Тасбике* (дашбике). Молданың айтпағына ашқарақтана еретін діндар топ бар. Ол топтағылар: көкірек көзі жұмулы Тасбике, ара­пы тойымсыз Жаманқара, есірік мінез кетік шал, пәле күйттеген бүкіл кемпір (Ғ. Қабышев).

(п — қ) Данәбай*, Дәнбай* (данә + бай).

(п—қ — п) Данәгол, Дәнәкүл (данә + гол).

Дохтарбану, Дохтарбану (дохтар + бану). Шамши Қамар секілді Дохтарбану, Кісі қайда көңілді сіздей тану. Ғашықтың будағы нышанасы, Айтқан сөзің құрбыға жетпей қалу (Ақан сері). Секілді Шамси Қамар, Дохтарбану, Затыңды жанға арам мендей тану. Заты жоқ жақсылықтың нышанасы, Адамға ар айтқан сөзге жетпей қалу (Ә. Тәңірбергенов).

(а — п) Доррджан, Дүржан (дорр + джан). Дүржан тым әлжуаз, өзі де ынтықтау болуы керек, үлкендер әңгімесіне араласқан жоқ (3. Шүкіров).

(a — п) Доррданә, Дүрдана (дорр + данә). Ең үлкен інжу, асыл тас. Ауыс. бір нәрсенің ең жақсы қасиеті асылдығы, бағалылығы, қымбаттылығы.

Дәрман, Дәрмен. Дәрі, дауа, шара. Дәрмен Алин дейтін жігіт. Ол — қазіргі Қостанай облысының Урицкий ауданынан шыққан адам еді (С. Мұқаноө). Бірақ Абай рухы тірі, Абай арманын алып қалған Дәрмен сықылды шәкірттері бар («Қ. Ә. Т.»).

(п — а) Дәрманғәлий, Дәрменали, Дәрменәлі (дәрманғәлий). Онда мен Омбыдағы курста бірге оқыған серігім — Дәрменалиді кездестірем (С. Мұқанов).

(п —а) Дилмохәммәд, Ділмухаммед, Ділмұқамбет, Ділмақамбет (дил + Мохәммәд). Алма Ділмұқаметқызы Оразбаева (1898—1943) — қоғам қайраткері, қазақ әйелдерінен шыққан тұцғыш коммунист (X. Сейтқазиева).

(п — к) Дубәк, Дубек (ду + бек). Тілектес, таныс, жақын, ашына, сүйікті. Досовтың есімін, мен оған дейін де естігемін. Оны жүрт барып тұрған қаһар дейді, «тап жауларына мейірімсіз дейді» деп қауесет ететін (С. Мұқанов). Бірақ, Семей губерниялық атқару комитетінің сол кездегі председателі Әбілқайыр Досовтың тікелей араласуымен мәселе шындығына шешіледі де, Әріп Тәңірбергенов ақталады (Ө. Есназаров).

Дустдн, Достан (дуст + ән). «Дост» сөзінің кәпше түрі. Бәрінің де мінгені өңкей түлпар, Келеді қыз алмаққа болып іңкәр. Бар құдай ер Достанға мәдет берсін, қасында жолдасының бәрі дімкәр (Достан батыр).

(п —к) Дустбай, Досбай (дуст + бай).

(п —к) Дустбул, Досбол (дуст + бол). Бала би Досбол он екі жасында жоғарғы Өр найманға жүз жылқы дауына бас болып барған екен («Ш. C.»).

Дустджан, Досжан (дуст + джан).

Дустхуджә, Досқожа (дуст + худжә). Аттары аңызға айналып, ән болып халық арасына тарап кеткен Нұрипа Досқожаева, Мәмила Әлімбаева ре­корд жасап дүниені дүрілдеткен Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Ольга Гонаженко сынды Еңбек Ерлерін коммунистік мұраттардың мұқалмас жауынгері деп орынды мақтан етеміз («С. Қ.»).

(п — а) Дустғәлий, Досәлі, Досқали (дустғә + лий). Досәлі султан Петр III (Пугачев) жеңген күнде өзін Нұралының орнына хан сайлар деген үмітпен соғысқа араласады (І. Мәмбетов). Орал қаласында Ленин мерекесіне арналып өткізілген айтысты облыстың қарт ақыны Мектеп Досқалиев өлеңмен ашты (Т. Әліпқалиев).

(п — а) Дустмохәммед, Досмұхаммет, Досмұхамбет, Досмағамбет (дуст + Мохәммәд). Мұхаммедтің (пайғамбардың) досы. Қазақ халқының ардагер ұлы, қазақ батыры Исатай Таймановтың Жақия, Оспан. Досмағамбет, Дінбаян деген төрт ұлы болған (Ш. Дәулетияров).

(п —қ) Душәнбай, Дүйсенбай (душән + бай).

(п —қ) Душәнбәбек, Дүйсенбек, Дүйсебек (душәнбә + бек). Поэзияда, драматургияда қатар-қатар қалам тербеген Дүйсенбек Еркінбеков те сатирамен айналысты («Қ. Ә. Т.»). Біз Дуйсенбек Қанатбаевтың лирикалық геройларымен бірде Ашхабадта кездессек, енді бірде Ташкент көшелерінде кездесеміз (Б. Хасенов).

Душанбәгол, Дүйсенғұл (душәнбә + гол).

(a — п) Дәулетбәхт, Дәулетбақ (дәулет + бәхт).

(а —п) Дәулетгирай, Дәулеткерей (дәулет + гирай). Дәулеткерей (1820—1880) — атақты қазақ композиторы («Қ. Қ.»). Мәделі Майлықожа сегіз қырлы, Ән, күйге қақтырайын таңдайыңды. Дәулеткерей бал тамған бармағынан, Ақ пен қара болмайды ағайынды (Кенжеқожа).

(а — п) Дәулетиар, Дәуретияр (дәурет + иар).

(п — к) Дидарбек, Дидарбек (дидар + бек).

(п — қ) Растбай, Расбай (раст + бай).

(a — п) Рәхмәтджан, Рақметжан. Рахметжан (рәхмәт + джан). Мен әдебиетші емеспін. Бірақ әдебиетші ардагерлерді еске түсіру кезінде өзімнің ағайым Малабаев Рахметжан жөнінде айтқым келеді (С. Малабаев).

(а — п) Рахимджан, Рақымжан, Рахымжан (рахим + джан). Рақымжан сертіңді айт, жарысқа шықтым деді шал (І. Жансүгіров). Рақымжан ер қылады, Изенбай нас, Масанбай Қоңсар пұшық, Оралбай жас. Ең пысығың Мұқай мен қарт Жұмабай, Жетпіс екі дүлейге Наймантай бас (Ә. Тәңірбергенов).

Ростәм, Рүстем. Фирдоусидің «Шаһнама» дастанындағы жырланған жағымды басты қаһарманының аты. Ираннан Рүстемдей батыр туып, Түранның талқандаған тау мен белін (Тұрмағамбет). Батыр Рүстемнің аты — қазақ халқының ортасына кеп заманнан жайылған ауызша аңыз әңгімелер, ертегілерден мәлім болған аса даңқты ат (М. Әуезов).

(п — қ) Ростәмбек, Рүстембек (Ростәм + бек). Қазақ ССР-нің халық артисі Рүстембек Омаров Құрманғазының, Қазанғаптың күйлерімен қатар Тәттімбеттің, Тоқанның күйлерін бабына келтіріп орындайды («Қ. Ә. Т.»)'.