Педагогикалық институты аманжол күзембайұлы еркін әбіл тарихнам а
жүктеу/скачать 0.67 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.А. Игнатенко
| 2. Ибн Халдун (1332–1406жылдары) – XІV–XV ғасырлар белесінде өмір сүрген математиктердің арасынан бірінші болып қоғам дамуын талдады. Ол әр–түрлі қоғамдардың құрылымындағы айырмашылықтардың себептерін айқындады. Себептердің бірінші түрі – бұл психологиялық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды. Екінші түрі – экономикалық құбылыс, табиғи және географиялық жағдайлармен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады. Себептердің үшінші түрі – саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен билікке бағынатындар арасындағы қарым–қатынастар, меншік құру, өкіметтің, мемлекеттің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқалары туралы бірқатар пікірлер айтқан. Ол адам өңдіруші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді.
Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттіліктерге негізделген әрекеттермен байланыстырып қарастырады. Ол былай деп атап өтті: «Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып табылады. Бұл бірлескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бірлескен қоныстану, бұл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің кажеттіліктерін бірлесе қанағаттандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйткені адам табиғатына өмір сүрудің қажетті құралдарын алуға бір–біріне көмектесуге ұмтылу тән». Ибн Халдунның ойынша, қоғамдық өмірдің негізін адамдардың өңдірістік қызметі, олардың өзара көмектері, өзара әрекеттестігі құрайды. Осы екі фактор адамдардың өмір сүруіне және дамуына мүмкіндік береді. Өңдірістің өсуі мен артық азық–түліктің жинақталуы қоғам прогресінің басты факторлары болып табылады. Ибн Халдун қоғам мен мемлекетті ажыратып қарады, олардың арақатынастары мен дамуының заңдылықтарын айқыңдауға тырысты. Оның тұжырымдамасына сәйкес ададар қоғамды тіршілікке кажетті құралдарды бірлесіп өндіру үшін құрған, өйткені бір адамның қабілеті оның тамақтануға деген қажеттілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз. Еңбек бөлінісі – бірігудің ең алғашқы факторы; бірлесуге деген басқа себеп – сырттан төнетін қауіп–қатерден қорғану жөне қоғамдарға біріккен адамдардын өздерінің алакөздік табиғатының пайда болуынан жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Қоғамға климат пен баска да табиғи факторлар ықпал етеді, бірақ ең бастысы – шаруашылық нысандары, өндіріс тәсілдері. Осыған байланысты Ибн Халдун екі кезеңін (күйін) бөліп қарайды: қарапайым немесе "ауылдық". Бұл кезеңде адамдар тек кажеттілерді ғана өндіреді және бұл ұйымның алдында азық–түлік бөлінісі проблемасы мүлде болмайды. Қоғамның нысаны толық тең дәрежелілік негізіндегі қандас туыстар ұйымы болып табылады. Өркениетті немесе "қалалық" (қолөнердің, сауданың, ғылымнын, өнердің дамуы). Еңбек бөлінісінің дамуы және көптеген адамдардың күш–жігерлерін біріктіруі молшылық пенастамдық өндірісін тудырады, ол теңсіздік пен мәжбүрлеуге негізделген ұйымның пайда болуына әкеп соғады. Екінші кезеңге өміршілік (қоғам), (билік–меншік) сәйкес келеді. Ибн Халдун әл–Фараби менмемлекеттің мәні туралы мәселе бойынша пікір таластырады, оның әл–Фарабиден айырмашылығы мемлекетті келісімшарттың немесе келісімнің негізінде пайда болған адамның жасанды туындысы емес, ұдайы қозғалыс пен дамуда болатын қоғамның табиғи дамуының қажетті күрделі және қарама–қайшылыққа толы өнімі деп карады. ХІV ғасырда тарихшы Ибн Халдун (1332–1406 жж.) тарихи оқиғалардың өзара байланысын, араб, бербер, парсы, византия қоғамдарының пайда болуын, дамуын және құлдырауын зерттеді. Ол өз «Кіріспесінде» түрлі мәдениеттерді дамыған немесе дамымаған деп бөлмей, кез келген қоғамның жағдайын «өркениеттілік» (умран) деп сипаттайды. Ибн Халдунның айтуынша, кез келген қоғам көшпелі және отырықшы өмір салтының арасында болады. Ол мәдениет экономикалық және саяси процестердің ықпалымен дамиды деп есептеді. Ибн Халдун өз еңбегін асабия терминіне түсініктеме беруден бастайды. Асабия – ұжымдық ынтымақтастыққа негізделген көшпенді–бедуиндердің рулық немесе тайпалық бірлестіктері. Ибн Халдун бойынша мемлекеттің өмір сүру ұзақтығы үш ұрпақтың өмір сүру уақытына, шамамен 120 жылға тең. А.А. Игнатенко мұсылман әулеттері билігінің сипаты және ұзақтығы жөніндегі мәліметтерді талдап, Ибн Халдунның айтқандарымен келісті. А.А. Игнатенко «Сол дәуірдегі мемлекеттер мен қоғамдар дамуының циклділігі жөніндегі Ибн Халдунның идеялары – бұл орта ғасырлық шығыс қоғамының нақты аспектілерін ашып көрсететін әлеуметтанулық, ғылыми концепция» деген қорытындыға келді. жүктеу/скачать 0.67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|