Педагогиканы ң жалп ы негіздер І

3-4. Педагогикадағы зерттеулер – оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтары, құрылымы,механизімі, педагогиканың теориясы мен тарихы, оқу-тәрбие жұмысының ұйымдастырылу әдістері мен ұйымдастырылу нысандары туралы қоғамдық тұрғыдан маңызды жаңа білімдер алуға бағытталған ғылыми қызмет процесі мен нәтижесі.

Зерттеу әдістерін үш топқа біріктіреді: педагогикалық тәжірибені зерттеу әдісі, теориялық зерттеу әдісі және математикалық статистикалық әдіс.

Педагогикалық тәжірибені зерттеу әдісі – білім беру үрдісін ұйымдастыруда жинақталатын тәжірибені зерттеу тәсілдері.Онда бақылау, әңгіме, сауалнама (интервью), анкеталау – оқушылардың жазба графикалық және шығармашылық жұмыстарын, педагогикалық құжаттарды зерттеу әдістері енеді.

Бақылау – белгілі бір педагогикалық құбылыстардың өту ерекшеліктерін, оларда тұлғаның, ұжымның, адамдар топтарының көрінуінің, алынатын нәтижелердің тән сипаттарын жүйелі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру. Бақылау әдісі тұтас және іріктеме, қосылымды және жай, бақыланытын және бақылауға келмейтін, далалық және лабараториялық және т.б. түрлерге бөлінеді.

Бақылау барысы жазып алынады. Бақылау алдын алы құрылған жоспар, таңдалған обьектілермен жүргізіледі.

Бақылау кезеңдері:

• 
  мақсат-міндеттерін белгілеу (бақылау не үшін жүргізіледі);
  
• 
  обьектіні, пәнді, ситуацияны таңдау (нені бақылау керек);
  
• 
  зерттелетін обьектіге әсері неғұрлым аз және қажетті ақпаратты жинақтауды қамтамасыз ететін бақылау тәсілін таңдау (қалай бақылау керек);
  
• 
  бақыланатын нәрсені тіркеу тәсілін таңдау (жазбаны қандай формада жүргізу керек);
  
• 
  алынған мәліметтерді өңдеу және интерпретациялау (нәтижесі қандай.).
  

Әңгіме, сұхбат, анкета сұрау әдістері болып топтастырылады. Олардың нәтижелілігі сұрақтардың мазмұны мен құрылымына бағынышты. Сұрау әдісінің жоспары – сұрақтар тізімі (сұрау) сұрауды құру кезеңдері:

• 
  алуға қажетті ақпарат сипатын анықтау;
  
• 
  Қойылатын сұрақтар тізімін белгілеу;
  

Экспериментті өткізу кезеңдері:

1. Теориялық (мәселесін, мақсатын обьектісін, пәнін, міндеттерімен гипотезасын белгілеу);

2. Әдістемелік (зерттеу әдістемесін, оның жоспарын, бағдарламасын, әдістерін жасау);

3. Кәдімгі эксперимент- тәжірибелер тізбегін өткізу.

4.Талдау – алынған мәліметтерді сандық және сапалық талдау, интерпретациялау, қорытындылар жасау, практикалық ұсыныстар дайындау.

Аталған әдістерді эмперикалық деп те белгілейді. Олар – ғылыми-педагогикалық фактілерді жинақтау құралы.

Теориялық зерттеу әдісіне теориялық талдау, индуктивті және дидуктивтіәдістер енеді.

Талдау (анализ; грек.analusis- ыдырату, ажырату) – затты, құбылысты, үрдісті ойлау деңгейінде бөліктерге бөлу. Талдау нақты практикалық іс-әрекетпен жүзеге асырылады.

Индукция – 1) білімнің жеке-жеке пайымдардан жалпы қағидаларға қарай ілгерілеуі. 2)білімнің жалпыдан жалқыға өтуі. Индукция дедукциямен тығыз байланысты.

Дедукция (лат.dedictio-шығару)-білімнің жалпыдан кемірек жалқыға, жекеге қарай қозғалуы, салдардың алғы шарттардан шығарылуы.

Дедукциялық әдіс – жеке ережелер логикалық тұрғыда жалпы ережелерден (аксиомалардан, постулаттардан, ережелерден заңдардан) шығарылатын зерттеу, баяндау әдісі.

Теориялық әдістерге әдебиетті зерттеумен байланысты: библиография құру, реферат, конспект жазу, аннотациялау, цитата жазу.

Математикалық әдістер – педагогикада зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу, сандық көрсеткіштерін белгілеу қажет. Кең таралған түрлері: ранжирлеу, тіркеу, шкалалау.

Статистикалық әдістер – орташа коэффицентін, медиананы құру. Оларды есептеу, шығару үшін арнайы формулалар мен анықтама кестелері бар. Нәтижесі сызба, диаграмма, кесте түрінде көрсетіледі.

Мұғалімнің зерттеушілік мәдениеті оның кәсіби дайындығының маңызды бөлігі болып табылады. Мұғалімдердің зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру кезеңді жүргізіледі.

Бірінші кезең – дайындық кезеңі. Міндеттері – республикадағы білім беру жүйесіндегі реформалар бағытымен, мектепте жұмыс жасау үшін белсенді, дербес, шығармашылық ойлауы дамыған түлектерді дайындауға қойылатын талаптармен таныстыру; педагогикалық іздену жұмысына мотивтерін дамыту; мұғалім іс-әрекетінің объектісі ретінде біртұтас педагогикалық үрдісті таныту; ғылыми-педагогикалық зерттеудің кейбір зерттеу әдістерімен таныстыру.

Екінші кезең – шығармашылық кезең. Оның басты міндеті – белгіленген зерттеу объектісін кезеңді зерттеу. Кейбір өзгермелі шамаларды зерттеу мақсатында ғылыми-педагогикалық зерттеудің әдістерін меңгеру.

Үшінші кезең – интеграциялау кезеңі. Бұнда теориялық білім практикаға енгізіледі.

Төртінші кезең – бақылау-түзету кезеңі. Бұнда жасалған жұмыстың нәтижесі көрсетіліп, бағаланады.

1. Ғылыми зерттеу дегеніміз не?

2. Ғылыми зерттеу әдісі ұғымына анықтама беріңіз.

3. Зерттеудің эмпирикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.

4. Зерттеудің теориялық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.

5. Зерттеудің математикалық статистикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.

6. Зерттеудің эмпирикалық және теориялық деңгей әдістер тобының өзара байланысын көрсетіңіз.

7. Педагогикада зерттеуді ұйымдастыру логикасына сипаттам беріңіз.

8. Педагогикалық зерттеудің кезеңдерін атаңыз.

9. Педагогикалық зерттеу әдістемесінің мәні неде?

10. Нақты мысалдар арқылы зерттеу әдістерін қолдануды көрсетіңіз.
Әдебиет.

1. Грабарь М.И., Краснянская К.А. Применение математической статистики в педагогических исследованиях. – М., 1977.

2. Загвязинский В.И. Методология и методика педагогического исследования. – М., 2000.

3. Бабанский Ю.К. Проблемы повышения эффективности педагогических исследований. – М., 1982.

4. Ильин В.В., Калинкин А.Г. Природа науки. – М., 1985.

5. Краевский В.В. Методология педагогического исследования. – Самара, 1994.

1. Ғылыми-педагогикалық зерттеудің негізгі әдістері қай топта орналасқан?

а) тәжірибені жинақтау, тестілеу, анкета, модельдеу, оқушылардың тәрбиелік деңгейін зерттеу

б) бақылау, эксперимент, әңгіме, құжаттарды зерттеу, тестілеу, анкета, балалар шығармашылығының нәтижелерін зерттеу, математикалық әдістер, интервью

в) талдау, жинақтау, дедукция, эксперимент, социометриялық шамалар, анкета

г) әңгіме, лабораториялық жұмыс, жаттығу, құжаттарды зерттеу, анкета, талдау

д) әңгіме, эксперимент

2. Қай бақылау түрін ғылыми зерттеудің әдісіне жатқызамыз?

а) кезекші мұғалім асханадағы тәртіпті бақылауда

б) педагог тараудың белгілі бір тақырыбын компьютерлік бағдарлама көмегімен зерттеуде оқушылардың дамуын бақылауы

в) кл.жетекші оқушылардың киім киісі ұқыптылығын бақылауы

г) экскурсияда мұғалім оқушылармен бірге құмырсқаны бақылауда

д) жас мұғалім тәжірибелі әріптесінің қиын материалды түсіндіруге іс-әрекетін бақылауда

3. Төменде аталған әңгіменің қай түрін ғылыми-педагогикалық зерттеуге жатқызады?

а) кл.жетекшісінің ата-аналармен жанұядағы балалар тәрбиесі жайындағы әңгімелесуі

б) сабаққа кешігіп келген оқушылармен мұғалімнің әңгімелесуі

в) Қоғамдық орындарында жүріп-тұрудың ережелері жайында оқушылармен әңгімелесу

г) оқушылардың құқықтары мен міндеттері жайында кл.жетекшісінің әңгімесі

д) оқушылардың оқылатын материалға қызығушылығын белсендірудің тиімді тәсілдерін анықтайтын мұғаліммен әңгімелесу

4. Мектепке жаңа мұғалім келген. Ол 5 «а» сыныбына сынып жетекші ретінде тағайындалды. Оқу жылының басталуына екі жұма уақыт бар еді. Мұғалім өзінің тәрбиеленушілерімен алдын-ала танысу мақсатында былтырғы 4 «а» сыныбының сынып журналын, оқушылардың жеке іс-қағаздарын, мінездемелерін қарап шықты. Нәтижесінде әрбір оқушымен сырттай таныс болды. Сұрақ: мұғалім ғылыми-педагогикалық зерттеудің қандай әдісін қолданды?

а) эксперимент

б) бақылау

в) озат тәжірибені талдау

г) тестілеу

д) мектеп құжаттарын зерттеу

5. Төменде аталған тәжірибенің қайсысын ғылыми-педагогикалық экспериментке жатқызамыз?

а) оқытудағы жекелеу тұрғысын жүзеге асыру тәжірибесі

б) мектеп директорын тағайындауды өткізу тәжірибесі

в) мектептің оқушылар комитетінің жұмыс тәжірибесі

г) географияны оқыту барысында негізгіні белгілеу іскерлігін ұштау тәжірибесі

д) бидай өнімдерін өсіру тәжірибесі

6. ,,,– бұл жаңа педагогикалық білімнің қалыптасу процесі, танымдық іс-әрекетттің бір түрі

1. 
   Педагогикалық жұмыс
   
2. 
   Педагогикалық зерттеу
   
3. 
   Педагогикалық әдіс
   
4. 
   Тәрбие процесі
   
5. 
   Педагогикалық жағдаят
   

1. 
   әлеуметтік
   
2. 
   математикалық, статистикалық
   
3. 
   эмпирикалық
   
4. 
   сұрау
   
5. 
   теориялық
   

1. Тәрбиенің мақсаты.

2. Тәрбиенің міндеттері.

3. Қазіргі шетел педагогикалық тұжырымдамалары.

4. Шетел педагогикасындағы тәрбиенің мақсаты.
1. Кез-келген тәрбие мақсатты түрде жүргізіледі. Мақсатқа мазмұн, ұйымдастыру, тәрбиенің формалары мен тәсілдері бағынышты. Сондықтан, педаогикадағы тәрбиенің мақсатын анықтау маңызды мәселе.

Тәрбиенің жалпы және жеке мақсаттарын белгілейді. Жалпы мақсаты - барлық адамдарға тән, қалыптасуы қажет қасиеттерді белгілесе, жеке мақсат тек бір адамды тәрбиелеуде ғана белгіленеді. Дамушы педагогика ғылымы жалпы және жеке мақсаттарды біріктіре қарастырады.

Практикада мақсат - бұл нақты міндеттер жүйесі. Мақсат және міндет өзара тұтастық және бөлік, жүйе және оның компоненттері ретінде байланысты болады. Сондықтан, тәрбиенің мақсатын - тәрбие арқылы шешілетін міндеттер жүйесі деп анықтауға болады.

Мақсат - тәрбие жүйесінің анықтаушы сипаттамасы. Мақсат арқылы тәрбиелік жүйелер бір-бірінен ажыратылады.

Тәрбиенің мақсаты қалай пайда болған? Олардың қалыптасуында көптеген объективті факторлар көрінеді:

• 
  ағзаның физиологиялық жетілу заңдылықтары;
  
• 
  адамдардың психикалық дамуы;
  
• 
  философия, педагогика ғылымдарының жетістіктері;
  
• 
  қоғамдық мәдениеттің дамуы.
  

Педагогиканың тарихы - тәрбиенің мақсатының пайда болуы, дамуы, жүзеге асуы мен жойылудың тізбегі.

Тәрбиенің мақсатын анықтау маңызды себептермен анықталады. Олар:

• 
  Қоғамдық қажеттіліктері. Олар өндіріс тәсілдерімен анықталады, яғни өндірісітік күштердің даму деңгейі мен өндірістік қарым-қатынастар сипаты арқылы.
  

1. 
   Алғашқы қауымдық құрылым
   
2. 
   Құл иеленушілік
   
3. 
   Феодалдық
   
4. 
   Капиталистік
   
5. 
   Посткапиталистік.
   

Бұдан басқа тәрбиенің мақсатына мына факторлар әсер етеді:

• 
  ғылыми-техникалық және әлеуметтік прогрестің қарқыны;
  
• 
  қоғамның экономикалық мүмкіншіліктері;
  
• 
  педагогикалық теория мен практикалық даму деңгейі;
  
• 
  оқу-тәрбие ұйымдары, мұғалімдер, тәрбиешілердің мүмкіндіктері.
  

2. Ақыл-ой тәрбиесі тәрбиешілерді ғылымның негізгі жайындағы біліммен қаруландырады. Ғылыми білімді меңгеру барысы мен нәтижесінде ғылыми көзқарастың негізі қаланады. Көзқарас дегеніміз - адамның табиғатқа, қоғамға, еңбекке, танымға деген пікірлер жүйесі. Көзқарастың қалыптасуы - бұл қоғам мен табиғат құбылыстарын жете түсіну, оларды саналы түрде түсіндіру, оған өзінің қатынасын, ойын белгілеу. Бұл адамның логикалық ойлауын, есте сақтуын, зейінін, қиялын, танымдық әрекетін дамытады.

• 
  ғылыми білімнің белгілі-бір бөлігін меңгеру;
  
• 
  ғылыми көзқарасты қалыптастыру;
  
• 
  ақыл-ойдың күшін, қабілеттері мен таланьын дамыту;
  
• 
  танымдық әрекетін дамыту,
  
• 
  танымдық белсенділігін қалыптастыру;
  
• 
  білімін әрдайым жетілдіруге қажеттілігін дамыту.
  

Қоғамға дені сау, еңбек етуге дайын тұлғаны қажет етеді.

Дене тәрбиесінің міндеттері:

• 
  денсаулығын нығайту; дұрыс дене дамуын қамтамасыз ету;
  
• 
  ақыл-ой және дене еңбегін дамыту;
  
• 
  табиғат қозғалғыш қасиеттерді және жетілдіру;
  
• 
  жаңа қозғалыс, еңбекке үйрету;
  
• 
  басты қозғалғыш қаситеттерді (күш, ептілік, шыдамдылық және т. б.) дамыту;
  
• 
  гигиеналық дағдысын қалыптастыру;
  
• 
  құлықтық қасиеттерін (батылдық, турашыл, жауапкершілікті, ұжымшылдық, тәртіптілік) тәрбиелеу;
  
• 
  дене тәрбиесі және спортпен әрдайым шұғылдануға қажеттілігін қалыптастыру;
  
• 
  дені сау, сергек болуға құштарлығын дамыту.
  

• 
  өндірістік қызметке қызығушылығын қалыптастыру;
  
• 
  техникалық қабілеттерін, жаңа экономикалық ойлауын, іс жүргізудегі білімін дамыту.
  

• 
  құлықтық ұғымдарды, сенімдер, сезімдер, дағды мен әдеттерді қалыптастыру.
  

1. Теориялық білімді қалыптастыруы.

2. Практикалық дағдының қалыптасуы.

1-ші топ эстетикалық құндылықтарға үйретсе, 2-ші топ эстетикалық қызметке белсене араласу міндеттерін шешеді. Міндеттері:

- эстетикалық білім қалыптастыру;

- өткеннің эстетикалық және мәдени мұрасын меңгерту;

- ақиқат шындыққа эстетикалық қарым-қатынасты қалыптастыру;

- эстетикалық сезімдерін дамыту;

- эстетикалық идеалын қалыптастыру.

Практикалық іс-әрекет:

• 
  музыка, би, живописьпен айналысу;
  
• 
  шығармашылық ұйымдарда, тортарда қатысу.
  

3. Философиялық теориялар педагогикалық тұжырымдамалар мен тәрбие жүйелеріне негіз болды. Философиялық бағыттарға негізделген басты педагогикалық тұжырымдамалар:

1. 
   прагматизм
   
2. 
   неопозитивизм
   
3. 
   экзистенциализм
   
4. 
   неотомизм
   
5. 
   бихевиоризм
   

60-шы жыдары прагматизм құлдырап, оның орнына неопрагматизм келеді. А. Маслоу, А. Кумбс, К. Роджерс, Т. Браммельд, С. Хук және т. б. Басты мәні - тәрбие бұл тұлғаның өзін-өзі бекітуі. Яғни тұлғаның жүріс-тұрысында толық өз беттілік болу керек. Бұнда тұлғаның белсенділігі мен оптимизмі көрінеді.

Ол Платон, Аристотель, Юм, Канттың этикалық идеялары негізінен туындаған. Қазіргі педагогикалық неопозитивизмді «жаңа гуманизм» деп атайды, немесе «сциенцизм» (ағыл. «ғылыми») өкілдері - П. Херс, Дж. Вильсон, Р.С.Питерс, А.Харрис, М.Уорнок, Л.Кольберг және т. б.

Басты идеялары: «рационалдық ойлау», интеллектіні дамыту, тәрбиенің мақсаты - рационалды (ақыл-ойға жеңдіруші! Ойлайтын адамды құрастыру. Олар сезімге емес, логика мен ақылға сенеді. Адамдық «мен» дамуы тиіс.

Экзистенциализм (лат. сөзі existencia - тіршілік ету) - философиялық ағым. Бұнда тұлға - өмірдің жоғарғы құндылығы. Әрбір тұлға - қайталанбас, ұқсамайтын, ерекше. Әрбір адамның - өзінің құндылығы бар. Ғалымдардың айтуы бойынша, адамдар неғұрлым орта қоршауда. Қоғам адамның құлықтылығына үлкен нұқсан келтіреді, себебі қоғамдық институттар тұлғаның мүмкіншілігін, жүріс-тұрысын шектейді. Адам өзі не істегісі келсе, соны істейді. Бағдарлама, ешқандай әдіс-тәсіл қажет емес. Басты құрал - өмір, табиғат және интуиция. Экзистенциализм бойынша, тұлғаның табиғатшылығына ұжым зиян келтіреді. Ол адамды «үйіндегі жануарға» айналдырады Адамның көңіл-күйі, сезімі, импульсі, интуициясы - басты. Ал сана, интеллект, логика - екінші орында.

Неотомизм - діни философиялық ілім, негізін қалаушы, атын беруші Фома (Тома) Аквинский (1225 -127 ): өмір құдайының ерігіне бағынышты. Өмір - бұл «құдай санасының» көрінісі. Теология (құдай жайындағы ғылым) - танымның жоғарғы деңгейі. Өмірдің мәнін ғылыммен түсіндіру мүмкін емес. Оны тек «сана үстімен түсінуге болады. Ғылым - табиғи құбылыстарды, дін - рухани идеяларды дәріптейді. Адам - материя мен рухтың бірлігі. Ол бір уақытта индивид және тұлға. Индивид - денесі бір тіршілік иесі. Тұлға - елемейтін жаны бар. Тұлға ретінде ол тек құдайға бағынады.

Бихевиоризм (ағыл. Behavior - мінез-құлық, поведение) технократиялық тәрбиенің психо-педагогикалық тұжырымдамасы ғылымның соңғы жетістіктеріне негізделген тәрбие. Б.Ф.Скиннер, К.Халл, Э.Толмен, С.Пресси. Басты идея - адамның жүріс-тұрысы - басқарылатын үрдіс. Бұнда ЭЕМ-нің орны ерекше.

4. Прагматикалық тәрбиенің мақсаты (Дж.Дьюй) - адамның практикалық іс-әрекетін, тәжірибесін, практикалық ақыл-ойын дамыту, тұлғаның өзін-өзі бекітуі.

Неопозитивизм - интеллектуалды тұлғаны қалыптастыру.

Экзситенциализм - адамды тірішілік ету тәжірибесімен қаруландыру.

Неотомизм - құдайдан қорқушы тұлғаны қалыптастру, дін негізіндегі құлықтық тәрбие.

Бихевиоризм - «басқарылатын адамды» қалыптастыру.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар

1. Тәрбие ұғымына анықтама беріңіз.

2. Тәрбиенің мақсат-міндеттерін атаңыз.

3. Тәрбиенің мақсатының анықталуына қандай факторлар әсер етеді?

4. Мақсат пен міндет терминдерінің айырмашылығ неде?

5. Прагматизм тұжырымдамасындағы тәрбиенің мәні неде?

6. Неотомизм тұжырымдамасындағы тәрбиенің мәні неде?

7. Экзистенциализм тұжырымдамасындағы тәрбиенің мәні неде?

8. Бихевиоризм тұжырымдамасындағы тәрбиенің мәні неде?

9. Қоғам дамуындағы тәрбие мақсатының өзгеруіне қандай факторлар әсер етеді?

10. Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттерін атаңыз.

11. Дене тәрбиесінің міндеттерін атаңыз.

12. Еңбек тәрбиесінің міндеттерін атаңыз.

13. Эстетикалық тәрбиесінің міндеттерін атаңыз.

14.Адамгершілік тәрбиесінің міндеттерін атаңыз.