тақырып. Эксперимент жүргізудің этикасы. Жоспар

1. 
   Зерттелушінің мотивациясы.
   
2. 
   «Фасад», «Плацебо» эффектілері.
   
3. 
   Эксперимент жүргізудің этикасы.
   

Қазір тест әдісі психологияда басқа әдістермен қатар қолданылады. Оның көмегімен белгілі қабілеттілікті, ептілікті, дағдыларды анықтауға, жеке тұлғаның кейбір сапаларын ерекше дәл сипаттауға, беліглі бір салаға жұмысқа және мамандыққа жарамдылық деңгейін анықтауға қолданылады. Тесттің белгілі дәрежеде диагностикалық құндылығы – негізіне алынған ғылыми эксперименттің деңгейі мен психологиялық дәйектерге байланысты. Жеткіліксіз негізделген және тексерілген психологиялық тесттер педагогикалық тәжірибеде кәсіби іріктеу, психологиялық даму кемістігін тап басып айқындай алмайды.

Мектеп оқушыларының жетістіктерін, интеллектуалдық дамуын көптеген басқа да қалыптасқан сапалардың деңгейін тест арқылы өлшеу оқу-тәрбие тәжірибесінің ажырамас бөлігі болып табылады. тест әдісі психологияда да, педагогикада да кеңінен қолданылады. Кей жағдайда педагогикалық тестті психологиялық тестілеуден ажырату мүмкін емес.

Егер тесттің педагогикалық астары туралы айтатын болсақ, ең алдымен үлгерім тестін қолдануды көрсетуге болады: оқу, жазу, арифметикалық амалдар сияқты қарапайым ептілік тесті кең қолданылады. Тест зертеу әдісі ретінде күнделікті үлгерімді практикалық тестілеумен білім деңгейін анықтап, оқу материалын меңгерцдің сапасын тексереді.

Тәжірибеде тестілік тапсырмалардың көптеген түрлері қолданылады: Америкада тестологиялық өндіріс саласы ерекше дамыған.

Білім беру және балалар мен ересектердің дамуында жеткен көрсеткіштерді салыстыруға халықаралық тесттер қоданылады. Адамдардың белгілі бір қызмет түрлеріне жарамдылығына ол емтихан болып табылады. қазір электронды есептеу машиналарының “адам-машина” жүйесінде компьютерлік бағдарламалар кең көлемде дамып келеді. Оқушылардың үлгерімін анықтау тесті, адамдардың кәсіби жарамдылығы мен бейімділігін анықтайтын тест жиі қолданылады.

Психологиялық әдістердің бірі - модельдеу.Ол дербес әдіске жатады. Ол басқа әдістерді қодану қиындығында ғана жүргізіледі. Олардың ерекшелігі белгілі бір психологиялық құбылыс жайлы ақпаратқа сүйенетіндігінде, екінші жағынан, оны қолданғанда сыналушы қатыспайды немесе нақты жағдай есепке алынады. Сондықтан моделдеудің әр түрлі әдістерін объективті немесе субъективті әдістерге жатқызу қиын.

Модельдер техникалық, логикалық, математикалық, кибернетикалық және т.б. болуы мүмкін. Математикалық моделдеуде ауыспалылардың өзарар байланысы мен олардың қатысы, зерттелетін құбылыстардағы қайталанатын элементтер мен қатынастар көрсетілген математикалық мән немесе формула қоданылады. Техникалық моделдеуде зертеудегі елестететін құрал немесе құрылғы жасалуы қажет. Кибернетикалық модельдеу информатика және кибернетика саласының психологиялық міндеттерін шешуге пайдаланылады. Логикалық модельдеу математикалық логикада қолданылатын идеялар мен символға негілген.

Компьютер мен бағдарламалық қамтамасыз етудің дамуы ЭСМ жұмыс істеу заңдарындағы психикалық құбылыстарды модельдеуге бастады, өйткені адамдардың ойлауда қолданылатын операциялары, міндеттерді шешудегі ойлау логикасы компьютерлік бағдарламаларда жұмыс істеуіне қарай адамның мінезін көщге елестетуге және сипаттауға болады.

Сұхбаттасу әдісі. Танымның кеңінен таралған құралдарының түріне психологияда сұхбаттасу әдісі жатады. Сұхбаттың мақсаты – жауап берушінің сөзінен объективтік және субъективтік деректер туралы ақпарат алу. Психологияда қолданылатын сұхбаттасу әдісін екі түрге бөлуге болады: 1. “Бетпе-бет” – сұхбаттасу, арнайы жоспармен зерттеушінің жүргізетін сұхбаты;

2. Сырттай сұхбат – анкета. Ол өз бетінше толтырылады. Ауызша сұхбат психологиялық зерттеулер үшін дәстүрлі әдіс болып табылады. оны әртүрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың психологтары ертеден бері пайдаланып келеді. Бірақ сұхбаттасуға алғашқы ақпаратты жинау әдісі ретінде біршама шектеулік тән. Психологиялық зерттеулерде сұхбаттасуды қолданудың аясы жан-жақты:

• 
  зерттеулердің алғашқы кезеңдерінде бақылау жоспарымен жұмыс істеу үрдісінде тек қана сұхбаттасу пайдаланылады. Сұхбаттасу мәліметтерінің көмегімен зерттеу мәселесі бойынша өзгерістер анықталады, жұмыс гипотезасы ұсынылады;
  
• 
  сұхбаттасу басқа әдістердің көмегімен алынған мәліметтерді анықтау, кеңейту және бақылау үшін қызмет етеді. Сұхбаттасудың екі түрі кездеседі: қалыпты және қалыптан тыс.
  

Қалыптан тыс сұхбаттың әдістемесі керісінше, толық икемді, кейбір өзгерістерді енгізуге болатындығымен сипатталады. Зертеуші сұхбаттың жалпы жоспарын басшылыққа алады, нақты жағдайларға сәйкес сұрақтың атын, сұрақтың қойылу тәртібін өзгертуге құқы бар.

Әңгімелесу – сауалнаманың бір нұсқасы. Сауалнамаға қарағанда әңгімелесу әдісі процедураны жүргізудің еркіндігімен ерекшеленеді. Әдетте, әңгімелесу жайлы жағдайда өтеді, ал сұрақтар сыналушының жағдайы мен ерекшелігіне қарай өзгеріп отырады. Басқа әдіске құжаттарды зерттеу әдісі немесе адамның қызметін талдау әдісі жатады. Психикалық құбылыстарды зерттеу барысында әр түрлі әдістерді кешенді түрде қоданғаннан зертеу тиімді болатынын ескерген жөн.

Анкета әдісі – арнайы жасалынған сұрақтардың көмегімен жаппай материал жинау әдісі. Соңғы кезде психологияда бұл әдіске ерекше мән беріліп, тез арада респонденттерді жаппай сұрауға мүмкіншілік туды, әдістемесі тиімді және жиналған материалды автоматты түрде өңдеуге мүмкіндік береді.

Анкета-мәселені шешу үшін арнайы сұрақтар дайындалатын эмпирикалық әлеуметтік психологиялық әдіс. Анкетаны дайындау үлкен жауапкершілікті, кәсіби шеберлікті қажет етеді. Мұнда 30 - 40 минуттан артық уақыт берілмейді. Ол жазбаша, ауызша, жеке және топтық түрде жүргізіледі.

Анкета әдісінің (сырттай сауал жүргізу) өзінің ерекшеліктері бар. Сырттай сауал жүргізу кейде адамдардың өткір пікірталастарын туғызатын мәселелерге олардың қатынасын анықтау немесе қысқа мерзімнің ішінде көп адамға жаппай сұрау жүргізу қажет болғанда ғана анкета әдісі қолданылады. Анкета қалыпты сұхбаттасуға қарағанда көп жағдайда құпиялылығына толоықтай кепілдік береді, сондықтан да сұралғандар шын көңілден ешқандай бүкпесіз жауап береді. Бірақ анкетаны белгілі бір жұмыс гипотезасынсыз жүргізуге болмайды.

Сауалнама – зерттелгендерден сұрақ-жауап қою арқылы ақпарат алуға негізделген. Сауалнама жүргізудің бірнеше нұсқасы бар. Олардың әрқайсысының артықшылығы мен кемшіліктері де бар. Сауалнаманың үш түрі бар, олар: ауызша, жазбаша және еркін.

Сауалнама әдісін қарастыра келе, біз алынатын ақпараттың дәл екендігі жайлы және психологиядағы сандық және сапалық сипаттама мәселелеріне тірелдік. Бр жағынан, бұл проблема зерттеудің объективтілігімен байланысты. Психологтар өзіне көптен бері мынадай сұрақ қойып жүр: “Бақыланып жүрген құбылыстың кездейсоқ екенін немесе оның объективті бар екенін немен дәлелдеуге болады?” Психологияның қалыптасуы және дамуы барысында эксперимент нәтижесінің шынайылығын дәлелдейтін әдіснамасы анықталады. Бұған дәлел сондай жағдайдағы басқа зерттелушілерді зерттеудегі нәтижені қайталау. Ұқсастықтар көп болған сайын, табылған құбылыстың бар екендігі жоғары. Бұл нәтижелерді салыстыруға болатындығы проблемасына да байланысты. Әр түрлі адамдардың белгілі бір психологиялық мінездерін қалай салыстыру қажет?

Американдық ғылыми әдебиеттерде “Архивтік әдіс” термині қолданылады. Онда сыналушының іс-әрекетін бақыламай, оның күнделік жазбаларына, еңбек нәтижелеріне, оқу және шығармашылық іс-әрекетінің жазбаларына көңіл бөледі. Ал Отандық психологияда ол іс-әрекет нәтижесін талдау немесе праксиометриялық әдіс деген терминмен қолданылады. Бұл әдіс әр түрлі мақсатпен қолданылады. Мұнда биографиялық әдіс кеңінен таралған. Адамның өмір жолы зерттеледі. (оның жазбалары бойынша). Сондай-ақ контент – анализ әдісі де кеңінен таралған бұл әдісті талдауда көп кездесетін тақырып, сөз, термин, пікір немесе аяқталған кейбір, басқада көп кездесетін мәліметтерге көңіл бөлінуі сондай-ақ жобалау әдістері де осы топқа кіреді.

10. 
    тақырып. Эксперименттің валидтілігі.
    

1. 
   Валидтіліктің түрлері.
   
2. 
   Болжам және оның түрлері.
   
3. 
   Эксперименталды болжамның қүрылуы.
   
4. 
   Тәуелді және тәуелсіз ауыспалыларды бөлу.
   

Сонықтан экспериментатордың жүрі-тұрысы мен іс-әрекеті максималды түрде объективтік болуы керек . Сыртқы жағдайлардың әсерінен қарамастан нәтиже объективті көрсетілуі керек .

Іс-әрекет тұрғысынан алғанда эксперимент сыналушының психикасын зерттеп анықтау мақсатында жүргізілетін іс-әрекет . Эксперимент жүргізуде экспериментатор белсенді болуы керек, мұнда ол сыналушыға зерттеуді ұйымдастырып оған тапсырма береді, сыналушының жүріс-тұрысын жазып, нәтижесін бағалайды және қортынды шығарады .

Әлуметтік-психологиялық тұрғыдан алғанда экспериментатор жетекшінің мұғалімнің,ойында басқарушының ролін атқарады, ал сыналушы болса орындалушының, оқушының, ойынға қатысушының және бағынушының ролін атқарады.

Экспериментті экспериментатордың іс-әрекеті ретінде қарастыратын болсақ необихевиоризм моделіне сәйкес келеді . Стиумул – аралық уақыттан кейін - реакция , яғни экспериментатор оған сыналушыға тапсырма береді, ол сыналушы тапсырманы орындайды. Егер экспериментатор өзінің болжамына қызығушылығы жоғары болса, онда ол экспериментке бейсаналы түрде субъективті пікірін қосып нәтижесіне өзгеріс енгізуі мүмкін, яғни сыналушының болжам бойынша жұмыс істеуіне жағдай жасайды. Бұл экспериментатордың іс-әрекетін американ психологы Р. Розенталь “Пигмалион” эффектісі деп атаған .Бұл атау грек мифінің негізінде туған .Пигмалион деген мүсінші керемет сұлу Галатея деген қыздың мүсінін жасайды, ол өте әдемі шыққандықтан Пигмалион оған ғашық болып қалады. Содан кейін құдайдан мүсіннің тірілуін тілейді. Құдайлар оның тілегін қабыл етіп, қыз тіріледі .

Сол сияқты зерттеуші өз болжамының расталуын қалайтын болса, онда ырықсыз түрде оның орындалуына жағдай жасайды . Мұндай жағдайды бақылауға алуға болады, ол үшін зерттеу жүргізуге экспериментатор ассистенттер қатыстырылады ,ол зерттеудің мақсаты мен болжамын білмеуі керек. Н. Фридман экспериментаторлар барлығы бірдей біліктілігі жоғары және объективті емес, мұнда басты мәселе – экспериментаторлар мотивациясының айырмашылықтары. Олар жаңаны тануға тырысқанымен де, олардың танымы, мақсаты, құралдары мен жолдары әр түрлі.

Сондай –ақ экспериментаторлар “идеалды сыналушы” мынадай сапаларды шешуі керек . Олар : тіл алғыш , саналы тез түсінетін, еңбексүйгіш агрессивті емес болуы керек. Ақылды экспериментатор бұл тек арман екенін біледі. Кейде сыналушының жүріс –тұрысы экспериментатор күткендей болып шықпаса, ол оның ашу-ызасын келтіруі мүмкін. Сондықтан экспериментатор объективті нәтиже алуы үшін мұндай жағдайларын көңіл бөлмеуі керек .

Сондай –ақ эксперимент жағдайына бейсаналы бағыттар, мимика, интонация эмоционалды т.б. әсер етеді және экспериментатордың сыналушыға берген алғашқы бағыты экспериментке әсер етеді. “Алғашқы әсер” эффектісі зерттеуде әрі қарайғы бағытында өз әсерін тигізіп отырады.

Эксперименттің нәтижесіне бірнеше факторлар әсер етеді :

1. 
   экспериенттің нәтижесіне экспериментатордың биоәлеуметтік сапалары (жасы, жынысы, нәсілі , мәдени- діни , этникалық ерекшеліктері). Психоәлеуметтік сапалары (алаңдаушылық деңгейі , әлуметтік қолдауға қажеттілігі , агрессивтілік , жаулық , авторитарлық , әлуметтік статус ) . көңіл күй т.б. экспериентті бақылаудың мынадай түрлері бар :
   

1. 
   зерттеуді автоматтандыру .
   
2. 
   зерттеудің мақсатын білмейтін экспериментаторларды қатыстыру .
   
3. 
   Бірнеше экспериментаторды әсерін толық жоя алмаймыз , бірақ та бақылауға алуға болады. Сондай - ақ экспериментатордың обьективті көзқарасын жетілдіру керек.
   

1. 
   қателіктер, яғни эксперимент кезіндегі нормадан еріксіз шығып кету. Мұндай қателіктерді жөндеуге болады.
   
2. 
   Эксперимент ситуациясы барысында әсер ететін және санасыз психикалық әрекет бағытына әсер болып табылатын экспериментатордың тұрақты мінез – құлық тенденциясы.
   

Экспериментатордың іс - әрекеттік позициясы бұл сыналушының іс - әрекетін өзгерте отырып, оның психикалық ерекшелігін көрсетуге бағытталған, сыналушыға әсер етуші экспериментатордың іс - әрекеті болып табылады. Яғни экспериментатордың сыналушының жұмысын ұйымдастырады, сыналушыға тапсырма береді. Эксперимент нәтижесін бағалайды, эксперименталды жағдайға жетекшілік етеді. Сыналушының іс - әрекетін хаттамаға енгізеді, тіркеуге алады. Әлеуметтік психологиялық көзқарас бойнша экспериментатор жетекші, мұғалім, ойын, инциаторы рөлін, сыналушы, бағынушы, орындаушы, оқушы, ойынға қатысушы рөлін атқарады.

ХХ-ғасырдың 60-шы Американ психологтары эксперимент процедурасы барлық жерде бірдей болғанымен экспериментатордың жеке басына байланысты оның өтуі әртүрлі болады деген көзқарасты айтады.

Ал Фридман осы көзқарасты талқылай келе экспериментатор әртүрлі бақылауды, әртүрлі тіркеуге алады, әртүрлі баға береді деп нақтылай түседі.

Эксперименттің процедурасы бір болғанымен оның өтуінің әртүрлілігі әрбір экспериментатордың өзіндік мотивациясы өзгешеліктеріне байланысты болады. Олардың барлығы сыналушыдағы жаңа нәрсені танып, білуге тырысқанымен олардың сыналушыны тану мақсаттары әртүрлі болады.

Эксперименттің зерттеу объектісі - адам, ал эксперименттің зерттеу пәні – адам психикасы. Эксперимент кезінде экспериментатор мен сыналушының бірлескен іс - әрекетін өзгешелеуге болмайды. Сыналушы тек зерттеу мақсаты мен міндеттерін біліп қана қоймау қажет. Сонымен қатар эксперимент барысында не істеу керек, не үшін істеу керек екенін түсіне білуі керек.

Сыналушының көзқарасы бойынша эксперимент дегеніміз - өзінің жеке проблемаларын шешу үшін экспериментатормен қарым – қатынас жүргізудегі жеке өмірінің бір бөлігі болып табылады. Сыналушы кез келген қарым – қатынаста белсенді болуы мүмкін. Айталық, еңбек, оқу, ойын әрекеттеріндегі адамның белсенділігі, шығармашылық немесе эмоционалдық болуы мүмкін.

Журавлев экспериментті сыналушының іс - әрекеті ретінде қарастыра отырып, оны сипаттау үшін төмендегідей бірқатар жоспарларды көрсетеді:

1.Эксперименттің пәндік сипаттамасы яғни зерттеуге қатысушы адам зерттеуде қолданылатын құрал, сыналушының манипуляциялайтын объектісі, экспериментті жүргізетін жағдайлар зерттеуде пайдаланылатын аспаптар т.б.

2.Функционалдық құрылымы, яғни эксперимент кезіндегі сыналушыға тән әрекет тәсілдері, зерттеудің міндетті түрде компоненттік деңгейі, сыналушының іс -әрекетінің сапасына қойылатын баға талаптары сыналушының іс - әрекетіне немесе эксперимент жүргізудің уақытша сипаты.

3.Белгілі таңбалық эксперимент құрылымы:

а) сыналушының іс - әрекет мақсатымен зерттеу мақсаты жатады;

б) зерттеу әрекеті, ережелері мен тәсілдері жатады;

в) экспериментатормен қарым – қатынасы жатады;

г) зерттеудің мотивациялық құрылымымен танысу жатады.

10. 
    тақырып. Экспериментті жоспарлау.
    

1. 
   Негізгі жиынтық және таңдау.
   
2. 
   Зерттелушілерді таңдау ережесін қалыптастыру.
   
3. 
   Экспериментке дейінгі және квазизксперименталды жоспарлар.
   

Қазіргі зерттеуші ғалымның алдында кез-келген ғылыми мәселені шешетін дұрыс бапты анықтау міндеті тұр. Мұндвай бапты беталды іздеу көп уақыт пен күшті талап етеді, бұның өзі де көбінесе дұрыс шешімге әкелмейді. Сонымен қатар, қазіргі уақытта дұрыс сұрақты қоя білу, оған жауапты анықтау қажеттілігімен ғакна шектелмей, ғылыми еңбектің жемісін пайдалану нәтижелерін көре білу керек. Ғылыми жұмыстың нәтижелілігі көп жағдайда таңдалған әдіснамаға байланысты.

Ғылыми әдіснаманың үш деңгейі бар: философиялық, жалпы ғылыми, нақты ғылымдық. Бұлардың арасында айқын шекара жоқ, себебі олар бір-бірін алмастырып, толықтырып жатады.

Философия әдіснама ретінде зерттеушіні табиғат, қоғам, сана дамуының жалпы заңдарын білуімен, әлемнің біртұтастығын қамтумен, зерделенген мәселені басқалардың ішінен орны мен байланысын анықтаумен қаруландырады.

Жалпы ғылыми әдіснама зерттеудің кейбір жалпы заңдары мен ұстанымдарын меңгеруге көмектеседі. Солардың ішінен, білімнің түрлі саласынан тиімділерін таңдауға мүмкіндік береді, мысалы, жаратылыстану, техника және басқа салаларда.

Сол сияқты наұқты ғылымеың әдіснамасы ғылыми пәнге қатысты тиімді заңдылықтарды, нәрселерді, ұстанымдарды қамтиды, мысалға – биология, математика, т.б.

Жемісті ғылыми іс-әрекет жасау үшін жалпы білімділік, мәдениет, қоғамдық белсенділіктің маңызы зор. Қазіргі әдіснама табиғат дамуының объективті заңдар білім жүйесімен бірге зерттеушінің тиісті қасиеттер жүйесін де қамтиды. Бұл біртұтас танымның қарым-қатынасына байланыста, бір-бірімен әрекеттесуінде өзара тәуелді. Олардың тығыз қарым-қатынасына ғалым жұмысының қорытынды нәтижелерінің тиімділігі мен пайдасы байланысып келеді.

Ғылыми әдіснаманың ең бір басты бөлігі – салада жаңалық ашу. Ғылыми әдіснаманың бірінші және ең нағыз талаптарының бірі – кәсіби білім деңгейін үнемі және жоспарлы түрде арттыру. Бұл мақсатқа жету үшін, мектеп қабырғасынан бастап, ғылыми пәндерде өз біліктілігін көтеріп, жан-жақты білімді тұлға болуға ұмтылу.

Философия әдіснамасының басты маңызды бөліг болып саналады. Философия қағидаларын білу адамның ой-өрісін байытады. Философия біздің бүкіл өмірімізден өтеді, себебі қандай іс-әрекетпен айналысса да, ол бұрынға ата-баба тәжірибесінен қалған немесе айналадағы ортадан алған, өзі қорытындылаған жалпы ұғымдарға, ортақ түсініктер мен ерекше атауларға сүйенеді.

Ғылыми жұмыстың тиімділігі көп жағдайда адам ой-өрісінің кеңдігіне, білімділігіне, жалпы ақпараттық мәдениетіне байланысты.

Ғылыми жұмыстың маңызды сәтінің бірі жаңа ой-пйым (идея) шығару және болжам (гипотеза) жасау. Жаңа, әлі белгісіз, бірақ өмірде кездесетін заңдылықты іздеу барысында ол туралы болжам жасайды, мүмкін ол дұрыс болып шығар, мүмкін жалған да болар. Гипотеза – ғылыми болжау, ғалым жұмысының айырылмас серігі. Нағыз ғалым өз жұмысын қиялсыз, фантазиясыз жасай алмайды. Қиялсыз, тапқырлықсыз, жаңа ой-пайым табу қабілетінсіз ғалым табысқа жетуі мүмкін емес. Гипотеза құру – ғылыми шығармашылық дамуының заңдылықты кезеңі.

Жаңа құблыстарды табу, ғылымның даму барысында огсы күнге дейінгі қалыптасқан, ғылыми заңдар байқалған құбылыстарға негізделген түсіндірме бере алмайды, себебі олар толық емес, шектеулі, сондықтан оларды қайта құруға тура келеді. Эксперимент жүргізу барысында жаңа түсінікміз фактілерді байқағанда осы уақытқа дейін қалыптасқан ғылыми теорияларды қайта құру мәселесі туады. Гипотеза қалыптасқан теория, ғылыми түсінік пен экспериментарасындағы қарама-қайшылықтан туындайды. Бірақ қандай болмасын, ең қарапайым деген гипотезаның өзі осы уақытқа дейін жинақталған білім негізінде құрылады. Бірақ жаңа гипотеза бұрынғы білімге толық сәйкес келмейді, кейбір қағидалар ескеріп, өз күшін жояды да, орны заманға сай жаңа ой-пайымдармен байытылады. Ғылым дамуы заңды құбылыс, оқтын-оқтын бұрынғы теогриялық ұғымдарды қайта қарап, жаң иднялар мен қағидалармен толықтырылады.

Жаңа идеялар ұсыну және гипотеза жасауда сауатты болу үшін ғылыми көріпкелдік қажет. Ал, ол тек қана білімге сүйенген жағдайда болуы мүмкін. Тұспалдау мүмкіндігі ғылымның құбылыс пен заттардың арасындағы байланысты реттеуі, ауық-ауық қайталануын орнықтыру мәнінен туындайды.

Сондықтан ғалымдар мен философтардың еңбектерінде тұспалдау жасау мәселесі үлкен орын алатыны кехдейсоқ жағдай емес. Осылайша тұспалдаудың ең кең тараған әдісінің бірі экстраполяция деп аталады. Бұл әдісті қолданғанда белгілі заңдарды белгісіз көріністерді түсіндіру үшін пайдаланады. Экстраполяция – кішігірім пән саласындағы білімдерді әлі ғылым игермеген шын болмыстың аясына таратады.

Ғылыми заңдарға байланысты жасалған гипотезалардың бірнеше түрі болады. Олар эмпирикалық, теориялық, құрылымдық, статистикалық, динамикалық, санды жәнге сапалы болп бөлінеді.

Эмпирика заңдары тәжірибе мен бақылауларға негізделеді. Бұл заңдарды теориямен салыстырғанда аса терең деп айту қиын, бірақ олардың негізінде жасалған болжамдардың нақтылық дәрежесі өте биік.

Теориялық заңдар, эмпирика түрінде қарағанда, табиғаттың шын заңдылықтарын терең де толығырақ айқындайды. Сондықтан, бұл заңдардың үлкен болжамдық күші бар. Мұндай болжамның мысалы ретінде А.Эйнштейннің қатынастық теориясындағы ірі аспан денесінің жанынан өткен сәуленің ауытқу құбылысын атауға болады.

Ғылыми жұмыс міндетті түрде тәжірибемен тығыз байланыста болу керек. Бұл зерттеушіден өз ой жасамдарын дереу өндіріске енгізуді талап етпейді. Осыған байланысты ғалым тұлға аз да болса ұйымдастырушылық қабілетіне ие болу керек. Ғылыми жетістік қаншама пайдасы зор, өте қажет болса да тиісті ақпарат, насихаттау, ұйымдастыру жұмысы жүргізілмесе, өз бетінше өмірге енбей қалуы мүмкін. Сондықтан зертеуші өз идеясын іске асыру үшін белсенді түрде ұйымдастырушы, насихаттаушы, үгіттеуші болуы қажет.

Нағыз шығармашыл әрқашанда ой-пікір күресімен байланысты. Көп жағдайларда жас ғалымдар өз аңқаулығын байқатып жатады, олардың ойынша жасалған жаңа идея немесе ғылыми жетістікті көпшілік қауым құшақ жая қарсы алады деп сенеді. Қандай болмасн жаңа идея, теория автордан терең түсінігінен басқа, нанымды дәлелдеуді талап етеді. Жаңа ой тақыр жерде туындамайды. Ол ескі теорияны өз орнынан ығыстырып шығуы керек. Ескі зат өте тұрақты, күрессіз өз орнын бере қоймайтыны мәлім. Сонымен қатар жаңа нәрсе де бір өзі жалғыз пайда болмайжды. Оның бірнеше варианты жасалады, солардың ішінен қайсысы өміршең болатындығы автордың жеке басының қасиетіне, оның өз ойын дәлелдеу қабілетіне байланысты екенін есекерту керек. өз ғылыми идеяларын қорғау және насихаттау – ғалымның парызы, оның жұмысының тиімділігінің қажеті шарты.

Ғалым өзінің шешендік қабілетін жетілдіріп, сонымен қатар талқыланып отырған мәселенің өзегін табады, жаңа идея шығарады, зертеу тақырыбын терең ашады. Ғылымда да тура өмірде сияқты шабуыл жасау және қорғау іскерлігі де кәсіпкерлік білімдей қажет.

12. 
    тақырып. Эмпирикалық нәтижелерді интерпретациялау әдістері.
    

1. 
   Нәтижелерді өндеудің негізгі әдістері.
   
2. 
   Алғашқы мәліметтерді және өлшеудің деңгейін өңдеу әдістері.
   
3. 
   Мәліметтерді өңдеудің статистикалық өлшемі мен шкалалардың түрлері.
   

Эксперименталды жағдайдағы сыртқы ауыспалы ларды экспериментатор бақылап отыруы керек. Сыртқы ауыспалы лар арасында екі ауыспалы ажырытылады. 1. Жанама ауыспалы лар жүйесіздікті тудырып, сенімді емес мәліметтерге әкелетін фактор. Олар уақыт факторы, индивидуалды ерекшеліктер т.б. 2. Қосымша ауыспалы лар себеп пен әсердің арасындағы байланысты зерттейді.

Жеке болжамды тексергенде қосымша ауыспалы ның деңгейі зертелетін шындықты деңгейімен сәйкес келді. Мысалы, тікелей және жанама асте сақтаудың байланысын зерттегенде балалар біркелкі жаста болуы керек. Жас бұл жерде қосымша ауыспалы . Егер жалпы болжам зерттелетін болса, онда эксперимент қосымша ауыспалы ның әр түрлі деңгейлерімен, әр түрлі жастағы балаларды қатыстыра отырып өткізіледі.

Қосымша ауыспалы экспериментте маңызды орынға ие. Бақылау ауыспалы сы деп аталатын қосымша ауыспалы факторлы экспериментте екінші негізгі орынға ие болады.

Эксперименттің мәні тәуелсіз ауыспалы ны бақылап, ондағы өзгерінстерді тіркеуге алып, сыртқы (жанама) ауыспалы ларды тіркеуге алып, отырады.

Зерттеушілердің тәуелсіз ауыспалы ның саналық және сандық түрлерін ажыратады. Тәуелді ауыспалы лар ішінде Базисті ауыспалы ға әсер ете алатын жалғыз тәуелді ауыспалы .

Зерттеуші зерттеу жүргізуде тәуелсіз ауыспалы лығы сүйенуі керек. Ереже сақталған жағдайда ғана эксперимент таза болып есептеледі. Бірақ көбінесе экперимент барысында бір ауыспалы ға әсер еткенде, онымен қатар басқалары да өзгереді. Мысалы, қарапайым двигательмен жұмыс істеу кезінде сәтсіздігі үшін сыналушына жазалайтын болсақ, жазалау сыналушыда үрей немес қорқыныш туғызып нәтижесінде дағдылану жымдамдығы төмендеп қателік жасауы көбеюі мүмкін. Жазалау бұл жерде тәуелсіз ауыспалы ны, ал дағдылану жылдамдығы тәуелді ауыспалы .

Эксперименталды зерттеу өткізуде негізгі мәселе тәуелсіз ауыспалы ны анықтау және жеке оны басқа ауыспалы ларды бөлу.

Психологиялық экспериментте тәуелді ауыспалы ретінде мыналар қатыса алады:

1. 
   тапсырманың сипаты.
   
2. 
   Жағдайдың ерекшелігі (сыртқы жағдай)
   
3. 
   Сыналушының өзгертуге келетін ерекшеліктері.
   

Тәуелді ауыспалы ретінде верталды және верталды емес жүріс-тұрыс алынады. Оған мыналар жатады: лабиринтпен жүрген егеуқұйрықтың жіберген қателіктер саны, мәселені шешуге сыналушы жіберген уақыты белгі ұзақтығына сыналушының реакциясы т.б. тәуелді ауыспалы сенімді және жарамды болуы керек. Ауыспалы ның сенімділігі белгілі уақытта жағдайдың өзгеруінің тұрақтылығына көрінеді.

12. 
    тақырып. Ғылыми нәтижелерді ұсыну.
    

1. 
   Эмпирикалық нәтижелерді интерпретациялау әдістері.
   
2. 
   Зерттеудің нәтижелерін ауызша және жазбаша формада ұсыну.
   
3. 
   Ғылыми нәтижелерді ұсыну кезеңдеріндегі зерттеушінің этикасы.
   

12. 
    тақырып. Психодиагностиканың қолдану салалары.
    

1. 
   Психологиялық кеңес беру, психотерапия, экспертиза, кәсіби таңдау т.б.
   
2. 
   Психологиялық диагноз қоюдың әдістері мен амалдарының ғылыми жүйесі ретінде.
   

12. 
    тақырып. Кәсіби-этикалық принциптер психодиагностиканың қысқаша тарихы.
    

1. 
   Психодиагностиканың құпияны сақтау принципі оның нәтижелерін психодиагностикадан өткізілген адамның жеке келісімінсіз жария етпеуді білдіреді.
   
2. 
   Нұқсан келтірмеу принципі психодиагностиканың нәтижелерін психодиагностикадан өтіп жастқан адамға нұқсан келтірмейтіндей етіп қолдануды қарастырады.
   

Сыналушының көз қарасы бойынша эксперимент - өзінің жеке мәселелерін шешу үшін экспериментатармен бірге өткізілеті бір белігі. сыналушы оқуда, ойында, қарым қатнаста белсенді болуы мүкін, ол эмоцалды немесе шығармашылық сипатта көрінеді. Кез-келген жағдайда ол зерттеу барысында осы қасиеттің көрсете білуі керек, осыған байланысты жүріс – тұрыстық міндеттерді орындағанда экспериментатор осы ерекшеліктерді ескере отырып, зерттеуді ұйымдастыруы керек.

Эксперимент сынаушының көзқарасымен реалды іс - әрекет болып саналады. Сондай - ақ кез - келген экспериментте ойының элементтері бар. Зерттеу процесі мен нәтижесі оның қандайда бір мәселесін шешуге көмек теседі. Сынаушы мен экспериментатордың қарым қатынасы олардың біріккен іс әрекетін тиімді ұйымдастыру мен сынаушының іс - әрекетін реттеуге тиімді жағдайы болып табылады.

Адам экспериментке толық тұлға ретінде қатыстырылады. Г. Е. Журавлиев эксперименті сыналушының іс - әрекеті ретінде қарап, оны сипаттаудың мынандай жоспарлары көрсетеді.

1. 
   Физикалық эксперименке қатыстырушы адамдар, объектілер, жағдайлар құралдар эксперимент өткізілетін ретінде қарастырылады.
   
2. 
   Функционалды сыналушының әрекет тәсілдері, сыналушының компонеттерін деңдейі эксперинттің өткізілуімен сыналушының сипаттамасы.
   
3. 
   Белгілі симвоменалдық: 1 сыналушы іс әрекетінің мақсатымен зертеу мақсаты, 2 әрекет тәсілдері мен ережелері.
   

4. 
   Мотиватциялық бағытпен танысу.
   

Сыналушы эксперименталды тапсырманы қабылдамауға немесе оны орындауда бас тартуға құқылы.

Сыналушы экспериментаторды жене тапсырманы орындаса, экспериментатор нәтижеге жетумен көмектеседі.

Сыналушылар зерттеуге өз еркімен және мәжбүрлі түрде қатыстыруы мүмкін. Ырықты қатысуға негізгі себеп бұлардың мотивициясына байланысты. Көбінесе олар өз - өздерін танып, айналасындағылармен қарым қатынасты жақсарту үшін қатысады.

Егерде сыналушы мәжбүрлі түрде қатысатын болса, эспериментке сонымен, экспериментаторға қастықпен қарайды және өздерін объективті көрсетпей, нәтижені өзгерту мүмкін.

Р. Розенталь ырықты сыналушылық мәжбүрлі сынылушыдан мынадай айырашылықтары бар деп көрсетеді.

1. 
   Білім деңгейінің жоғары болуы.
   
2. 
   Әлеументтік статусыны біршама жорғарлығы.
   
3. 
   Интелект деңгейінің жоғары болуы.
   
4. 
   Әлеуенттік мақұлдануға қажеттілігінің жоғарылығы
   

12. 
    тақырып. Психодиагностиканың психометриялық негіздері.
    

1. 
   Тесттік нормалар. Тестік нормалар және оларды тексеру.
   
2. 
   Диагностикалық нормалардың түрлері: абсолютті, статикалық, критериалық.
   
3. 
   Әр түрлі диагностикалық нормаларды қодану шегі: арнайы қабілеттер диагностикасы және әмбебап мінездік диагностикасы.
   
4. 
   Тест нормаларының статистикалық негізделуі, қалыптылықты тексеру және нормалардың тұрақтылығын тексеру. .
   

Атаулар шкаласы

Жүйелі шкала

Интервалдар шкаласы

Қатынастар шкаласы

Бірқатар психолог мамандар бұларға қосымша және екі шкаланы енгізді.

1. 
   Абсолютті шкала;
   
2. 
   Өзгешелікті және айырма шкала;
   

2. Жүйелілік шкаласының құрылымы атаулар шкаласының құрылымына қарағанда біршама күрделі. Оның себебі жүйелі шкаласында зерттеу объектісінің көрсеткіші басқа екі объект арасында болады. Мысалы, А> B, B>C олай болса A>C бұл транзитивті қатынастар ережесі деп аталады.

Жүйелі шкала екіге бөлінеді.

1. Әлсіз жүйелі шкала “үлкен емес немесе тең” және “кіші және тең” деген ұғымдар жиі қолданылады.

2. қатаң жүйелі шкаласы – мұнда нақты айтқындалған “үлкен емес” және “кіші” деген ұғымдар қолданылады. Былайша айтқанда әлсіз жүйелі шкала біршама өзгермелі, нақты емес жағдайды көрсетеді.

3. Қатынастар шкаласы – физикада жиі қолданылады. Бұл бір объекті екінші объектіден қаншалықты үлкен немесе кіші екендігіне байланысты, объектілердің қасиеттердің ерекшеліктері туралы мәлімет алудың процедурасы. Ппсихология ғылымында қатынастар шкаласы аса көп қолданылмайды. Сирек жағдайда объектінің салмағын, реакциясының уақытын өлшеу үшін және тестік тапсырмаларды орындау үшін қолданылады.

4. Интервалдар шкаласы – метрикалық шкала болып табылады. Интервалдар шкаласы арқылы екі объектіні салыстыруға болады. Салыстыру арқылы бір объектіденг екінші объектіге қаншалықты азды – көпті қасиеті сипатталатындығынымен айқындалады. Интервалдар шкаласы көп жағдайда ғылыми зерттеуші, ізденушілер қолданады. Физикада классикалық мысал арқылы қолданылады, яғни бұл шклала температураны өлшеу болып табылады. Интервалдар шкаласы арқылы алынған барлық мәліметтерді талдау жасауға арналған практикалық барлық параметрлер статистикасын қолдануға мүмкіндік береді.

Көптеген психолог мамандар психологиялық өлшем теори ялары бойынша тесттер интервалдар шкалаларының көмегімен психологиялық қасиеттерді өлшейді деп көрсетеді. Мұндағы айтылатын ой психологиялық қасиеттер, соның ішінде жетістікке жету және ақыл – ой тесті тест арқылы тиімді өлшенеді.

Көптеген авторлар бұл көзқарасқа қарсы келіп, ақыл- ой тестін интервалдар шкаласына жатқызуға ешқандай негіз жоқ деп көрсетеді. Себебі, біріншіден, әр бір тестте “ноль” бар, бұл дегеніміз, егер сыналушы бірде – бір тапсырманы берілген уақыт ішінде орындай аламаса, индивид ең “кіші” балл алуы мүмкін, екеншіден, әрбір тесте ең үлкен максимум бар, яғни сыналушы барлық тапсырмаларды аз уақыт ішінде орындап, аяқтай алса, ең үлкен максимум балл жинай алады.

Үшіншіден, жеке шкалалар мәні арасындағы өзгешеліктер бірдей емес.

Қорыта айтқанда зерттеудегі 100 % - бен 120 % - дың арасындағы өзгешелікті сипаттаумен 100% бен 80% - дың арасындағы өзгешеліктерді сипаттаудың ешқандай айырмашылығы жоқ.

Басқа шкалалар. Дихотомикалық классификация. Бұл атаулар шкаласы варианттарында қолданылады, яғни объектінің қасиеттерінің көріну деңгейлеріне баға беріледі.

Айырма шкаласының қатынастар шкаласынан өзгешелігі айырма шкаласында табиғи 0 емес, өлшемнің біреулік масштабын қарастырады. Яғни 0 мен 1 масштабының арасындағы айырма бағаны салыстырады. Айырма шкаласы психологияда жұптық салыстыру әдістемесі деп аталады.

12. 
    тақырып. Сенімділігі.
    

1. 
   Сенімділік. Өлшеу қатесі формуласындағы тесттің дәлдігі менсенімділігінің байланысы.
   
2. 
   Сенімділік түрлері: ретесттік, синхронды сенімділік.
   
3. 
   Сенімділікті тексеру процедуралары: параллель формаларды салыстыру, тест-ретест.
   
4. 
   Сенімділік өлшемдері.
   

ді көрсетеді. Өлшем теориясының негізін тест құрады.

Тест – практикалық тапсырмаларды шешу кезінде қолданылатын психологиялық өлшемнің уақыт бойынша қысқартылған және жинақталған процедурасы.

Психологияда психологиялық өлшеудің үш негізгі барысы бар. Олардың бір – бірінен өзгешелігі өлшемнің объектісіне байланысты:

1. 
   Психолог бір адамды екінші адамнан өзгешелігін жинақтау үшін адамның мінез – құлық ерекшеліктерін өлшейді. Психолог адамның мінез – құлық ерекшеліктерін өлшеп отырып, сол адамның бір – біріне ұқсастығы мен өзгешеліктерін анықтайды. Осының негізінде психологиялық өлшем сыналушының өлшеуіші бола алады.
   
2. 
   Сыналушы экспериментатордың тапсырмасын орындау барысында сыртқы объектілермен байланыс жасайды. Мысалы, сыналушы тапсырмаларды орындау кезінде басқа адамдар, сыртқы ортаның түрткілері, өзіндік күйі әсер етеді.
   
3. 
   Сыртқы түрткілерден адамдардың бірлестігі өлшеу құралы болып табылады, яғни түрткі мен сыналушы бір бағытта болуы мүмкін.
   

Психологиялық өлшем процедурасы бірнеше этаптардан тұрады.

Психологиялық өлшемнің негізі – математикалық өлшем теориясы болып табылады. Мұнда математикалық көзқарас бойынша, өлшем дегеніміз – көптеген объектілер мен белгілердің өзара бір мәндік сәйкестікті құру операциясы. Белгілер нақты ережелер негізінде заттар бойынша сипатталынады. Объект санына байланысты құрылған ереже өлшем шкала бойынша анықталады.

Өлшем шкаласы ұғымын психология ғылымына 1950 жылы С.С. Стивенс енгізген. Оның бұл анықтамасы әлі күнге дейінгі ғылыми еңбектерде қолданылып келеді.

Шкалалар типтері алынған өлшемді өңдеу үшін қолдануға болатын статистикалық бірлестіктермен сипатталады. Шкала термині латынның “SKALA” – “баспалдақ” деген мағынаны береді.

П. Суппес және Дж. Зинес шкаланың классикалық анықтамасын берді. Қазіргі кезде бұл ғылымның анықтамасы нақтыланған. Өлшеуіш құралы ретінде қолданылатын функцияларда кездесетін белгілерді енгізген:

А – қатынастардағы эпирикалық жүйе.

R – қатынастардағы толық сандық жүйе.

F – А және R жүйесіндегі бейнелеу функциялары.

G – қайта құрылымға мүмкіншілікті тап.

12. 
    тақырып. Валидтілік
    

1. 
   Валидтілік және оның түрлері (конструкттік, эмпирикалық, критерий бойынша)
   
2. 
   Критерийлердің түрлері.
   
3. 
   Болжамдық және сол мезеттік валидтілік.
   

Коррекциялық зерттеуді өткізу страгеиясы квадиэкспериментке ұқсас болады. Квази эксперименттен айырмашылығыобъектіге бағытталған әсер қарастырылмайды. Корреляциялық зерттеуді өткізудің жоспары қарапайым , зерттеуші индивидтің психикалық қасиеті, психикалық қалпы сияқты қасиеттерінің арасында статистикалық байланыс туралы болжам қояды.

Корреляциялық зерттеу дегеніміз-екі немесе одан да көп айнымалының арасында статистикалық болжамның расталуы немесе терістелуі. Психологияда айнымалы ретінде психикалық қалып қасиет, процестер қатыса алады. Егер бір айнымалыда өзгерін екіншісіне өтетін болса, онда айнымалылардың порреляциясы туралы айтуға болады. Екі айнымалының корреляциясы туралы олардың арасындағы себепті байланыс бар деп айта алмаймыз, бірақ олардың арасындағы болжамды теріс деп айтуға болады.

Екі өлшем арасындағы корреляциялық байланыстың бірнеше интерпретациясы қарастылырады.

1. 
   Тікелей корреляциялық байланыс. Бір айнымалының
   

2. 
   Корреляция үшінші айнымалыға шартталған. Екі айнымалы а
   

3. 
   Кездейсоқ корреляция ешқандай айнымалыға шартталмаған.
   
4. 
   Таңдамалардың бір тексіздігіне шартталған.
   

Егер бір айнымалының деңгейі екіншісінде өзгеріс әкелетін болса оны корреляция деп айтамыз. Егер олардың арасында нольдік корреляция болса, онда байланыс болмайды.

Психологиялық зерттеуді жоспарлаудың корреляциялық зерттеуге байланысты төрт түрі қарастырылады.

1. 
   Көп өлшемді эксперимент тәуелді және тәуелсіз айнымалылардың әсерін зерттеу үшін құрылады. Мұның нәтижесі күрделі компьтердік бағдарлама мен өңделеді.
   
2. 
   Дифференциалды психологиялық эксперименті немесе индивидуалды психологиялық эксперимент. Бұл экперименттің мақсаты – бір ситуациядағы жүріс – тұрастың индивидуалды айырмашылықтарын анықтау. Дифференциалды психологиялық экспериментте қосымша айнымалылар негізгі болып табылады.
   
3. 
   Кроссмәдени зерттеулер кез-келген зерттеу әртүрлі социомәдени жағдайда өскен индивидтердің жүріс-тұрысын салыстыру үшін өткізіледі.
   
4. 
   Психогенетикалық зерттеулер –бұл салаларды зерттеуге қызығушылық басым болғандықтан оларды толығырақ қарастырамыз.
   

Кроссмәдени зерттеу ерекше болғандықтан, арнайы тестпен өлшенеді.

Кроссмәдени психология өзінің бастауыш В.Вундттың және ХХ ғасыр басындағы француз социологтары Г.Лебон, А.Фулье, Г.Тардтың еңбектерінен алады. Алайда бұл ғалымдар эмперикалық зерттеу жүргізген жоқ. Зерттеудің методология сынық негізін қалаған В.Вундты 1900-1920жылы ол 10 томнан тұратын “халықтар барып рухы болып тіл мәдениеті табылады деді”.

Вундт халықтың рухын көтеретін екі ғылым халықтың тарихи психологиясы мен психологиялық этнологияны көрсетті. Мұның біріншісі түсіндірмелі ғылым болып, екіншісі сипаттамалы ғылым болып есептеледі. Халықтың психологилық негізгі болып индивидуалды сананың көлемін көтеретін тіл, миф және салт-дәстүрден тұрады.

Француз психологтарын мен австрия психоаналитиктерімен салыстырғанда бұқаралық жүріс-тұрыстан, халықтық рух көбірек қызықтырады.

Қазіргі проссмәдени психологияда эмперикалық ідіс басым роль атқарады. Кроссмәдени зерттеудің пәні болып адамдардың психикалық ерекшеліктері есептеледі.

12. 
    тақырып. Психодиагностикалық технология.
    

1. 
   Психодиагностикалық әдістерді құрастыру және бейімдеу технологиясы.
   
2. 
   Психодиагностикалық технологияның негізгі кезеңдері.
   

Практикалық психологтардың іс-тәжірибесінің мәнін аша білу үшін, оның жұмысының іс-әрекетіне психологтың жұмыс барысында айырықшаланып тұратын, он түрлі негізгі сапасы арқылы сипатталады.

Ісіне білікті психолог өзіне көңіл аударған адамды оның мақсаттарын анықтап көрсететін, мінез-құқының болу керек екендігін мейлінше мүмкіндіктерін ашып береді. Өз ісіне білікті психолог өзіне көңіл аударған адамға мақсаты айқын мәдени-өнімділік тұлға болу, яғни жалпы мәдениет барысында өмірге икемді, алдағы атқаратын істерін толық сезе білетін, өміріне көзқарасы қажетті дәреже танытатын адам деп түсіне алады. Басқа сөзбен айтқанда, өз ісіне білікті психолог психологиялық тұрғыда көмек көрсетуді өзіне көңіл аударған адамның қарым-қатынас жасау барысында атқаратын психологиялық көмек деп қарастырады.

Өз ісіне білікті емес психолог өзіне көңіл аударған адамды тек өзінің жеке мақсаттарына пайдалану мақсатын ғана көздейді.

Клиенттің айтқан ойларын ескермей, өз пікірін қолданып, клиенттің қобалжуына, мазасыздануына алып келеді. Сондықтан “Мен - тұжырымдамасын” (клиенттің) жоққа мүмкіндік береді.

Өз ісіне білікті психолог вербальді және вербальді емес кең көлемді мәселелер мен жағдайлар барысында өз мінез-құлық ерекшеліктеріне жауап қайтарып, назар аударуды таба білу керек.

Өз ісіне білікті емес психолог мінез-құлықтың әдеттегі барысына сай мән беруге икемді емес.

Өз ісіне білікті психолог жағдайларға байланысты клиенттің әрекеттеріне баға беруге, тек өз пікірін айтуға ұмтылмайды.

Өз ісіне білікті емес психолог үшін клиенттің әрекеті бір қалыпты, жаттанды болып көрінуі мүмкін.

3. Практикалық психологтың көзқарасы, тұжырымдамасы.

Өз ісіне білікті психолог өз зерттеулеріндегі мәселенің және жеке адамға әрекет етудің күрделілігін және оларды бір тұжырымдаманың шеңберінде ғана қарап зерттеудің мүмкін еместігін түсінеді, өткені жұмыс ол барысында көптеген тұжырымдамаларды түсініп, пайдалануға тырысады.

Өз ісіне білікті емес психологтың анық тұжырымдамасы болмайды, өзінің практикалық қызметіндегі жағдайларға көңіл аудара алмайды, өз жұмысын белгілі бір шеңбердің ішінде шектейді. Осындай бір сарынды тұжырымдаманың мазмұны оған көп жағдайда түсініксіз болып қла береді.

4. Практикалық психологтың мәдениетті түрде жемісті істі атқаруы.

Өз ісіне білікті психолог көптеген ойларды, сөздерді және өзінің мәдениет тұрғысында тәртібінің үлгісін басқа мәдениеттің шеңберіндегі үлгілерімен шығаруға тырысады. Оның жеке басының және мәдениетінің дәрежесі, байқағыштығы мәдени бағытта іс-әрекетті атқара алуының негізі болып табылады. Мұның өзі өзіне көңіл аударған адамның (клиент) тіршілігіне араласа отырып, мәселелерді бірлесіп шешуіне жол ашады және де мұның өзі өз ісіне білікті психологқа бұрынғы түсінігінен бөлек өмір жолын табуға мүмкіндік береді. Сөйтіп, өз ісіне білікті психолог мәдени іс өнімділігін “Мен” деген тұжырымдаманың негізінде емес, өзіне көңіл аударған адаммен өзара қатынасқа байланысты. Жоғары мәдениеттілікті көрсететін практикалық психолог кәсібіне негізделген байланыстарғ байланысты жүзеге асырады.

12. 
    тақырып. Тұлға психодиагностикасы.
    

1. 
   Тұлға моделдеріне қатысты теоретикалық құрылымдардың әр түрлілігі.
   
2. 
   Тұлғалық сұрақтамалардың күшті және әлсіз жақтары.
   
3. 
   ММРІ және 16 РҒ (Р. Кэттелл 16 тұлғалық факторлар) сұрақтамаларының теоретикалық негіздері, негізгі шкалалар және оларды пайдалану жалпы ерекшеліктері.
   

Психодиагностика - кез-келген психологиялық - педагогикалық ғылыми тәжірибе барысында психологиялық қасиеттердің даму дәрежесін сапалы түрде бағалауды көздейді. Олардың заңды өзгерістсрі болжам жасауда көрініс тауып, тәжірибеде тексерілетін қасиеттер. Мәселен, ғылыми психологиялық зерттеудің мәселелері адамның ойлау ерекшеліктері болуы мүмкін. Оларға қатысты мынадай тұжырым жасалуда : олар кейбір заңдар бойынша өмір сүріп өзгереді немесе белгілі бір жагдайда әртүрлі өзгерістерге тәуелді болады. Кез-келген осындай жағдайда соған сәйкес ой-өріс қасиеттерінің, біріншіден, олардың өмір сүруін дәлелдеуге, екіншіден олардың өзгерістерінің айнымас заңдылықтарын көрсетуге, үшіншіден олардың болжамдарында кездесетін өзгерістерге шынайы тәуелді екенін көрсетуге бағытталған дәл психодиагностика қажет.

Жеке бастың кейбір аспектілері бойынша мәліметтерді алу үшін, оқушылармен әңгімелесу процесінде, жүріс-түрыс әсерін бақылаудың әйгілі әдістемелерін қолдануға болады.

Бақылау арқылы оқушылардың кейбір жеке психологиялық ерекшеліктеріне баға беруге болады. Оқу кезінде және күнделікті әңгімелесуде кездесетін қимыл әрекет әсерлерінің негізінде нерв процестерінің қуаты, байсалдылығы шапшаңдығы жайлы қорытынды жасауға болады.

Орталық нерв жүйесіндегі қоздырғыш процесінің қуаты жайлы әсер етуші ынталарға берілген жауаптардың нақтылығы мен жарамдылығына қарап шешім шығаруға болады; “Күштілерде”- күш заңына сәйкес болады (ынта қанша күшті болса – жауап та сонша күшті): ол “әлсіздерде” қуаттың кейбір орта мөлшерден жоғары болған жағдайында, жауаптың қуатының төмендеуі байқалады. Көпшілі жағдайда салыстырмалы түде нерв жүйесінің әлсіз типіне седімділіктің нәзік шегі, шағын психологиялық әсерлердің ықпалымен ұзақ уақыт бойы уайымға берілу тән.

Қоздыру тарапынан нерв жүесінің күшті типіне жатқызуға мына көрсеткіштер негіз бола алады.

1)Интенсивтілік пен өнімділікті төмендетпей ұзақ уақыт бойы емес жұмысты орындау қабілеті.

2) Жұмыстағы қиыншылықтар мен сәтсіздіктерді жеңе білу, қиыншылықтарға ұтылу, мақсатқа жетудегі табандылық пен жігерлік.

3) Қиын жағайларда, қауып қатерде жігерлік пен жұмыс істеу қабілетін жетілдіру .

4) Әсіресе жаңа бейтаныс жағдайларда өз бетімен әрекетесуге тырысу.

5) Сәтсіздік бола қойған жағдайда өзін-өзі жылдам меңгеріп кете алу қабілеті.

Осыларға қарама-қарсы көрсеткіштер оларды “әлсіз” типке жатқызуға негіз бола алады.

Тежеуші процестің қуаты туралы ерікті кідіріс қабілеті бойынша тежеуші компонентердің артып кетуімен сипаталатын жүріс-тұрысы реакция бойынша нәзік дифференциялаудың қалыптасу жылдамдығын айтуға болады.

Тежеу тұрғысынан алып қарағанда нерв жүйесінің “күшті типіне жатқызуға мына көрсеткіштер негіз болады.

1) Әсіресе қызық емес жұмыста жұмысқа аса жоғары қабілеттілік

2) Өз әрекеттерінде, сөзінде ұстамды болу (қажет болса жүйкені жаралайтын жағдайға да қарамастан).

3) Сөйлескенде ұстамды болу.

4) Шешім қабылдағанда асығыстық жасамау.

5) Нәзік түрленумен және ерікті кідіріскен байланысты болатын алуан түрлі дағдылардың жылдам әрі берік болып қалыптасуы.

6) Қозғалғанда, сөйлегенде асығыстық жасамау, паномимиканың оң болуы , жеген асын жақсылап жайнау, толық демалуды қамтамасыз ететін жақсы ұйқы.

Осыларға қарама-қарсы көрсеткіштерді “нашар” типке жатқызуға болады.Алдымен қозушылықпен тежелуге өтетін және оған қарама-қарсы болатын нерв процестерінің қозғалысына мына көрсеткіштер бойынша баға беруге болады.

1) Жаңа жұмысты игеру кезінде де болатын іс-әрекеттің жылдам қарқында болуы.

2) Жаңа материалды игеріп алу (кейде оны қайталаулар болмаған жағдайда жылдам ұмыту).

3) Жаңа адамдармен тыныштықта белсенді болу,Жаңа әсерлерге ұмтылушылық.

4) Жаңа жағдайда жылдам игеріп , оған бейімделе білу.

5) Лезде ұйықтау және ояну.

6) Сөздің мимиканың , жүріс – тұрыстың тиянақты болуы.