Пән бағдарламасының титулдық парағы (syllabus)
жүктеу/скачать 396 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- №7 Тақырып Мәдени антропологиядағы эволюционистік бағыт.
- Пайдаланылған әдебиеттер
- №8 Тақырып Тарихи антропология және оның принциптері.
- №9 Тақырып Функционализмнен структурализмге.
- №10 Тақырып Британ әлеуметтік антропологиясы.
- №11 Тақырып Орталық еуропалық мектеп.
- №12 Тақырып Фрейдизм мәдени-антропологиялық теория ретінде.
- 13 Тақырып Американдық мәдени антропологияның социометриясы.
- 14 Тақырып Интерпретативті мәдение антропология.
- Пайдаланылған әдебиеттер
- 15 Тақырып Структуралық антропология
Пайдаланылған әдебиеттер:
№7 Тақырып Мәдени антропологиядағы эволюционистік бағыт. Эволюциялық, тарихи және формальдьі-функционалдьіқ үдерістердің ортақтығы бір жағынан және олардың арасындағы өзгешелігі, екінші жағынан мынандай жағдаймен түсіндіріледі. Тарихи және формальды-функционалды процестер болмыстың тек бір ғана фазасын байланысты, ол эволюциялық процесс құбылыстардың кең спектрін қамтып, қарастырады. Тарихи процесс оқиғалармен тек уақытгық аспектіде байланысты, формальды-функционалды процесс оқиғалармен тек формальды және функционалды аспектілерде бай-ланысты: эволюциялық процесс құбылыстарды формальды-уақыттық аспектіде қарастырады. Осыған байланысты төмендегідей ой-желісін тағы да атап көрсеткен пайдалы: барлық оқиғалар уақыттық және кеңістіктік координаттармен айқындалады, яғни барлық оқиғалар кеңістік-уақыттық континумда өтеді. Кез-келген оқиға кез-келген контекстке жатқызуымыз мүмкін, яғни кез-келген оқиға тарихи, эволюциялық немесе функционалистік көзқарас тұрғысынан түсіндірілуі мүмкін. Бізде басқаша бір қызығушылық тууы мүмкін. Біз паровозды қашан және қай жерде кім ойлап тапқынын, алғаш рет паровоз қай жерде қолданылғанын, қандай аймақтарда таралғанын жөне т.б. таньіп-біліуімізді қалауымыз мүмкін. Паровоз әрдайым және барлық жерде кеңістік пен уақытта бір болғанын есте ұстау керек. Бірақ, біз ғалым ретінде жеке қалауымыз бойынша назарымызды оның болмысының бір аспектісіне шоғырландырып, ал басқа аспекгілеріне назар аударуымыз мүмкін. Біз уақыттық аспектіні немесе формальды-функционалды аспекгілерді елемеуіміз мүмкін немесе өзіміздің күш-жігерімізді формальды-уақыттық аспектідегі оқиғаларды зерттеуге жұмсай аламыз. Қысқаша айтқанда біз оқиғаны тандауымыз бойынша жасаған кез келген контекстке жатқыза аламыз. Барлық ғалым осылай әрекет жасайды. Тарихи, эволюциялық және формальды-функционалдық сынды үш процесс болмыс-тың кез-келген физикалық, биологиялық және мәдени деңгейлерінде бірдей ажыратылады. Енді осы тезисті дәлелдейік. Физикалық әлемде ғалым көбінесе жердің күнделікті айналуы, металлдардың үлғаюы және сығылып-қысылуы, атомдардың әрекеттестігі, молекулалардың ыдырауы, зарядталған бөлшектердің тартылуы және тебілуі т.б. сынды оқиғалар арасындағы уақыттан тыс абстракциялап, оқиғаны өзінен тәуелсіз сияқты зерттейді. Физикті темірдің нақты кесегі қызықтырмайды, темір кесегінің белгісіз сыныбының кез-келген жарайды. Физик өз тәжірибесін қайталай алады, ол темір кесегін белгілі сынып кесектерін бірінен кейін бірін қыздырады. Ол процесті кейін бұра алады, алдымен темір кесегін қыздырьш, кейін салқындата алады, ол суды мұздатып, кейін мұзды еріте алады. Біздің алдымызда уақыттан тыс формальды-функциональды аспектіде бақыланатын құбылыстардан алынған мысалдар; физик оларды қайталанушы және қайтымды процестер ретінде қарастырады. Ол құбылыстарды уақыттан тыс жинақтап қорыту терминдерімен суреттеп баяндайды. Мұндай жағдайда ол не тарихшы, не эволюционист те емес, ол қарапайым структалист (формалист) және функционалист. Физикалық әлемде көрсетілген үш аспектінің ішінен көзге түсетін физикалық феноменнің уақыттан тыс формальды-функционалды аспектісі. Шынында көптеген антропологтар уақыттан тыс формальды-функционалды процестерді жинақтап суреттеуді "физикалық әдіс" деп атайды. осындай миллиондаған планеталар басқа галактикаларда немесе біздің планетаның шалғай жерлерінде пайда болуы мүмкін еді Біз өмір сүретін планетаның дүниеге келуі бірегей құбылыс ретінде маңызы орасан зор. Басқа да мысалдар келтірейік. 1908 жылы 30 маусымда таңертеңгі 7.30-да Подкаменная Тунгуска өзенінде метео-риттің жермен соғылысуы жеке дара құбылыс. Құзды Таудың пайда болуы, 1572 жылы Тихо Браге бақылаған N. Кассиопей жаңа жүлдызының пайда болуы, 1898 жылы Кракатау жанар тауының атылуы туралы осылай айтуға болады. Бұл тарихи оқиға. Тарихи процестің табиғатын анықтау мынаны атап көрсету керек: шыбынның өлімі, қар жауу немесе ауада қалықтаған қар ұшқыны тарихи оқиғалар болып табылады, яғни Жердің пайда алады. Бұл гео-логтың көзқарасына байланысты. Егер ол Жер плпнетасының тарихын зерттесе, Құзды Таудың пайда болуын жеке факт ретінде қарастырады. Егер ол таулардың пайда болу процесін зерттесе, нақты тізбектерінің пайда болуы жеке өзінше емес, жалпы процестің бөлшегі ретінде қарастырады. Эволюциялық процесс физикалық әлемде жақсы ажыратылады. Эволюциялық процесс қайталанушы формальды-функционалды процесс сияқты сондайлық айқын емес. Дегенмен, оның маңызы қазіргі заманғы физикалық теорияның дамуымен қарқынды өсіп отыр. Эволюциялық үдеріс – бұл формалардың уақыттық дәйектілігі. Формалардың уақыттық дәйектілігі үшін уақыт жөне форма бір және маңызды. Эволюциялық процесс не қайталанушы қайтымды бола алмайды. Астрономия және физикадан бірқатар мысал келтірейік. Күн – жай материалды дене емес, сонымен бірге Күн – үдеріс (процесс) болып табылады. Күн бар болғаны сияқты әрекет жасайды. Күн ішінде генерацияланған сәулелі қуаттың орасан зор мөлшері секунд сайын ғарышқа шығарылады. Осының салдарынан Күннің массасы секундына 4 млн. тоннаға кемиді. Бұл мәңгі-бақи жалғасуы мүмкін емес. Ас-трономдардың пайымдауынша, уақыты келгенде Күн өледі. Қысқаша айтқанда, біз Күнде формалар немесе күйлердің уақыттық дамуын бақылаймыз. Бұл бір бағыттағы, қайталанбас және қайтымсыз үдеріс. Осындай үдерістерді радиоактивтік заттар арасын да байқай аламыз. Мысалы, Радий гелийге жөне қорғасынға ажыратылады. Бұл формалардың өзгеру және алмастыру процестерінің қатарына жатады. Радий пішіні гелий және қорғасын пішініне айналады. Сонымен бірге, бұл – уақыттық және формальды үдеріс. Уақыт – соның бөлшегі. Жердің жасын анықтауда радийдің ыдырауы қолданылды. Сондықтан біз бақылайтын радиоактивгі заттар арасьндағы үдерістер – уақыттық және формальдық болып табылады. Қысқаша айтқанда, бұл – формальды-уақыттық немесе эволюциялық процесс. Басқа эволюциялық процестер тәрізді бұл қайтымсыз және қайталанбас ерекшелік. Радий ыдырағанда біз гелий және қорғасыннан қайтадан радий жасай алмаймыз. Затты бұрынғы күйіне қайтадан келтіре алмаймыз. Пайдаланылған әдебиеттер:
№8 Тақырып Тарихи антропология және оның принциптері. Тек "тарихи" және "ғылыми" ыңғайлар ғана бар деген көзқарас антропологияда әрдайым басым болмаған. Бұл көзқарасты американдық антропологияға Франц Боас енгізіп, ал оның шәкірттері бұл көзқарасты дамытқан. Бүл А.Р.-Радклиф-Браун жетекшілік еткен функционалистер тобы көзқарастарының ажырамас бөлшегі. Алайда, 1890 жылға дейін жетекші антропологтардың еңбектерінде мәдени құбылыстарды түсіндірудің тарихи, функционалды және эволюциялық сынды ыңғайлардың үш типі көрініс тапты. Осы типтердің бәрі ешбір наным-сенімсіз еркін қолданылады. Тек Боастың қолымен орныққан антиэволюционизм филоофиясынан эволюциялық ыңғай жоққа шығарылды немесе алынып тастала басталды Нәтижесінде тек "тарих" және "ғылым" ғана қалды. Бірақ алдымен алғашқы антропологтардың еңбектеріне назар аударайық. болмасын, барлық тайпалар белгілі бір дәрежеде бір-бірінің прогресіне көмектесуі тиіс" дегенге саятын қай жерде болмасын, барлық тайпалар белгілі бір дәрежеде бір-бірінің прогресіне көмектесуі тиіс" дегенге саятын қағиданы батыл түрде бекітті. Американдық этнология бойынша оның еңбектерінің көп бөлігі ха-лықтардың көші-қон тарихын қайта қалпына келтіруге және американдық үндістердің мәдениеті тарихына арналған. "Моргонның үй жөне үйішілік тыныс-тіршілігінен" функционализмнің иісі шығып тұр. Осы жұмыста ол негізінен мәдени үрдістер және бір үрдістің басқа көзқарас немесе мәдени бүтіндік көзқарасы түрғысынан маңыздылығы арасындағы өзара қатынасты қозғайды. "Солтүстік тайпаларының тұрғын үйлерінің сәулеті өзіндік тұрғыдан алғанда маңызы шамалы, бірақ олардың тұратын жайының әлеуметтік жағдайы нәтижесі ретінде өте-мөте маңызды". Моргон анық және дәлелді түрде үй ішілік әдет-ғұрпы, тіршілік ету тәсілі, жер иелігі жүйесі, ортақ азық-түлік қорынан тамақ дайындау тәсілі, дастархан басындағы дәстүр және тұрғын үй сәулеті біріңғай мәдени құрылымда өзара байланысты жөне өзара араласып өрілген. Сонымен, XIX ғасырдағы белгілі екі ғалымның есімімен көрсетілген Еуропа және Америкадағы антропология мәдени процестердің үш типі бар екендігін мойындайды; 70-80 жылдардағы антропологиялық, тарихи, эволюциялық және функционалистік зерттеулер. Морган және Тайлор өздерінің теоретикалық пікірлерін философиялық еңбектерінде қорытынды түйін жасамады. Сірә, олар мұны қажет деп санамады. Бірақ олар осы үш процестердің өзгешілігін ұғынды және олардың еңбектері осыны есепке алып жазылған. Морган жөне Тайлор заманынан бері бәрі өзгерді. Бүгінде мәдени процестің тек екі типі мойындалады: антрпологая не "ғылым" не "тарих" болуы мүмкін. Өзінің ең алғашқы теоретикалық мақаласының бірі "Географияны зерттеуде". Боас "тарихи жөне физикалық "ғылыми" әдістер арасындағы ескі қайшылықты" талқылайды. Бірақ бұл айырмашылық оның кейінгі мақаласы "Антропология тарихында" анығырақ тұжырымдалғанын біз байқаймыз. Антропологияда зерттеудің екі әдісі және ізденісіің мақсаттары анық айқындалады: біріншісі – тарихи әдіс. Ол адамзаттың шынайы тарихын қалпына келтіруге тырысады; екіншісі – жинақтап қорытушы әдіс. Ол дамуын белгілеуге ұмтылады. Осы дихотомия анық және айқынсыздық түрінде Боастың барлық теоретикалық еңбектерінде бар. Осындай арасында бөлінеді". Элиот Д. Чапал жөне Карлтон С.Кун (1942) соңғы жиырма жылда антропологтардың көпшілігі екі лагерьге ... функционалистер және тарихи мектепке бөлінеді", – деп көрсетеді. Профессор А. Р. Радклиф-Браун да түсіндірудің тарихи әдісі мен топтан қорыту әдісі арасында шектеу жүргізеді. 1922 жылы ол "Банту социлогиясының кейбір проблемалары" атты еңбегінде: "Мәдениет құбылыстарын талдаудың екі әдісі бар. Біріншісі этнологиялық деп аталуы мүмкін, бұл әдіс өткен тарихты қалпьша келтіруге тырысады. Екінші әдіс социологиялық деп аталуы мүмкін. Бұл әдістің мақсаты жалпы зандар тұрғысынан анықтау. Осы идеяларды ол "Этнология және әлеуметтік антропология әдістерінде", сонымен бірге ғылымдарды дамытудың Британдық ассоциациясының секциясына өзінің президенттік үндеуінде жан-жақты баяндады. 1931 жылы "Антропологиялық ғылымдардың қазіргі заманғы жағдайында" ол бұл тақырыпқа қайта аударды. Радклиф-Браун шәкірттері де осы дихотосияны антропология теориясында қолданды. Д-р Сол Такс "Әлеуметтік ұйымның кейбір мәселелері" мақаласында (1937) түсіндірудің "ғылыми және тарихи" әдістері туралы ой-толғаныстан бастайды. Профессор Роберт Редфилд "Тепостлан" (1930) жазған алғы сөзінде мәдениетті зерттеудегі "тарихи және ғылыми" әдістер арасындағы айырмашылықты ұсынады. Радклиф-Браунға арналған мақалар жинағы "Солтүстік америкалық тайпалардың әлеуметтік антропологиясының" алғы сөзінде Редфилд мәдениетті түсіндірушілердің "тарихшылар" және "жинақтап қорытушы ғалымдар" сынды екі типін ажыратып көрсетеді. Чикаго университетінің антропология бөлімін бітіруші – студенттері үшін "Антропология бойынша бағдарлама" (1937) шығарды. Бағдарламада бүкіл антропология, физикалық және мәдени антрополгия тек екі тарауға: "тарихи антрополгия" және "ғылыми антропологияға" бөлінеді. физикалық антропология өте оғаш. Мәдени антропология қойнауында туып-өскен "та-рих ғылым" дихотомиясын алған чикаголық антропологтар осы дихотомияны физикалық антропологияға міндеттеді. Араласудың үлғаюы және қателікті тудыратыны анық көзге көрініп тұр. Кейбір әлеуметтанушылар да "тарихи" және "ғылыми" түсіндірулер арасында шекара жүргізетінін атап көрсету қызықты. Белгілі поляк әлеуметтанушысы Людвиг Гумплович тарихи түсіндіруді жинақтап қорыту әдісіне жиі қарама-қарсы қояды. Кейінірек Чикаго университетінің әлеуметтану профессоры, марқұм Роберт Э. Пак: "Тарих және әлеуметтану" адам ретіндегі адам өмірін зерттейді. Бірақ тарих белгілі бір кеңістікте, белгілі уақытта шынайы болған нақты оқиғаларды қаз-қалпында қайта жасауға және түсіндіруге ұмтылады. Ал әлеуметтану уақыт пен кеңістікке тәуелсіз түрде әрекет жасайтын адам мен қоғам табығатына қатысы бар табиғи зандар мен ортақтықты айқындауға тырысады". Сонымен, мәдениетті түсіндірудің бұл концепциясы өте мықты дәрежеде антропологиялық ойды жаулап алды. Дегенмен, белгілі бір болжамның маңызы бұл болжамды қанша адамның қуаттап, қолдауына мүлде байланысты емес. Ғалымдар өз зертгеулері негізделген алғышарттар мен постулаттарды күн сайын тексеру және қайта тексерудің орнына дамыл алғаны жөн. Егер алғышарттар бастапқыдан қате болса, онда бұл алғышартгарға негізделген барлық зерттеулер және бұдан шығатын барлық түйіндерге елеулі нұқсан келеді. Жоғарыда көрсеткеніміздей, "тарих-ғылым" дихотомиясы қате. Тарихи, эволюциялық және формальды-функционалды деп аталып, бір-бірінен мүлде алшақ үш процесс бар. Антропологаяньщ қазіргі заманғы теорияларының тарихи және эволюциялық процестерді ажыратуға қабілетсіздігі антропологияның жемісті нәтижелігі мен тиімділігін айтарлықай төмендетті Эволюциялық процесті мойындаудан бас тарту жөне оны қолдануға қарсы болу мәдени антрополо-гияға ең маңызды және қажет рөлді: өркениеттің қандай жолмен дамуын түсіндіруге мүмкіндік бермеді. Енді біз мәдениеттегі үш процестің бар болуы және оның межеленуі туралы тезиске ораламыз. Біз бұл үш процестің табиғатта, болмыстың барлық деңгейлеріндегі, физикалық және биологиялық, сондай-ақ әлеуметтік ғылымдардағы айырмашылықтарын көрсетеміз оқиғалардың біргейлігімен байланысты емес, дұрысы бұл ыңғай оқиғалардың ортақ ұқсастықтарына көңіл аударады. Мұндайда, уақыт пен мекенде тұрған ешнәрсе жоқ. Көтеріліс желтоқсан немесе мамыр айында, Францияда немесе Ресейде болуы біз үшін маңызды емес. Бізді тек бүлікгің өзі ғана қызықтырады, бізге кез-келген бүлікке бірдей қолдануға болатын бір ортақ постулаттарды тұжырымдау қажет. Бізді барлық жекелікті түсіндіре алатын әмбебап (универсалия) қызықтырады. Эволюциялық үдерістер кей жағдайында тарихи және формальды-функционалды процестерді еске түсіреді. Эволюциялық процесс тарихи процесс сияқты хронологиялық дәйектілікпен байланысты: А-дан соң Б, бірақ Б-ның алдында В болады. Эволюциялық процесс уақыттан тыс фор-мальды-функционалды сияқты, форма және функциямен байланысты; бір форма екінші формадан өсіп, үшінші формаға ұласып жетіледі. Эволюциялық процесс уақыт көмегімен формалардың прогресімен байланысқан. Бұл процесте уақыттық дәйектілік пен форманың мәнді және маңызды, бірдей өзгерістердің интеграцияланған бірыңғай процесіне бірігіп, тоғысады. Айтылғанды мысалмен түсіндірейік. Приматтар эволюциясында үш сатына атап көрсетуге болады: А – маймыл тәрізді, қүйрықты, төрт аяқты; Б – қүйрықсыз, қолдары бар антропоид; В - тік жүруші адам. Біздің алдымызда уақыт, форма және функция бірдей маңызды болатын өзгерістер процесі. А, Б жөне В формалардың мәні өзара байланысты бөліктердің үйлесімі. Олар бір-бірімен формальды түрде байланысқан, олар белгілі бір тұрақты дәйектлікпен пайда болады және бір-бірімен ырғақты байланысқан. Сонымен, эволюциялық үдеріс пен тарихи үдерістің ұқсастығы мынада: екеуінде уақыттық дәйектілік бар. Олардың өзгешелігі тарихи үдеріс белгілі бір кеңістік-уақыттық координаттармен негізделген оқиғаларды, жалпылай айтқанда, жалқы оқиғаларды қарастыратындығында, ал эволюциялық үдеріс нақты уақытқа және орынға байланыссыз оқиғалар сыныбын қарастырады. Эволюциялық үдеріс формальды-функционалды процесті еске түсіреді. Өйткені екі процесс те формалар мен функциялар өзара қатынасын қарастырады. Бірақ, эволюциялық процесс формалар және функциялар бағынышты болатын уақыттық өзгерістермен байланысты. Ал формальды функц Пайдаланылған әдебиеттер:
№9 Тақырып Функционализмнен структурализмге. Функционализм (өсіресе Радклиф – Браунның) және Франц Боастың этнологиясы және оның шәкірттері арасында өте келіспес қайшылық болды. Ал мәдени эволюционализм көптеген американдық антропологтар тарапынан теріске шығарылды және балағаттауға үшырады. Студенттердің түсінігі бойынша егер сен бір мектептің өкілі болсаң, онда екі мектепті жоққа шығаруға міндеттісің. Тарих, эволюционализм және функционализм – бұл үш әр түрлі бір-біріне ұқсайтын мәдениетгі түсіңдірудің тәсілдерінің мәнісі деп есептейтін және әлі осылай санаймыз. Әрбір тәсіл бірдей маңызды. Профессор Кребер "Тарих (ғылым" дихотомиясын артық көреді. "Егер бүл дихтомия әділетті болса, Уайттың эволюционизмі үшін орын қалмайды", – деп көрсетеді. "Уайт атайтын эволюционизм кейде тарих болып шығады, кейде – ғылым болып шығады". Бірақ Уайттың эволюционизмі шындығында айқын әдіс болып шықса, оны мойындауың өмірлік маңызы бар". Профессор Кребер өзінің ескерпесін "Уайттың эволюционизміне деп арнапты. Эволюция теориясы XIX ғасырдың соңында дами бастаған анти эволюционистік бағыттан бұрын өте жете және жемісті зерттелгенін мойындағысы келмеген ол, менің мақаламды алжасқандық тәрізді түсіндіреді "ғылыми" түсіндіру оқиғалардың уақыттық дәйектілігімен не олардың бірегейлігімен емес, тек олардың ортақ ұқсастығымен байланысты. Бұл ұқсастықтар талдап қорыту арқылы суреттеледі. Мәдени шындық құбылыстардың неғүрлым үлкен сынып-тарына қатыстылығы көрсетілуімен түсіндіріледі". А. Р. Радклиф бұл туралы: "Қоғамдағы адам өміріне оның негізінде жатқан жалпы зандарды тұжырымдауға негізделген жаратылыстану ғылымдарының жинақтап қорытушы әдісі жарамды және кез-келген құбылысты кез келген мәдениетте жалпы ғаламдық заңның жеке үлгісі ретінде түсіндіріледі". Сондықтан, хопи рулық қауымьның арунттар неке топтары және адам қоғамындағы сегментациялық жалпы процесінің нақты мысалдары екендігін көрсету арқылы түсіндіріледі. Осы жұмыстың негізгі тезисі төмендегіден көрінеді: мәдениетте үш анық межеленген және бөлінетін процестер бар және оған сәйкес мәдениетті түсіндірудің тиісті үш тәсілі болған және болуы тиіс. Осы үш (үдеріс) мәдениетті түсіндірудің өзіне үйлесімді тәсілдері 1) уақыттық үдеріс, яғни, жеке уақиғалардың хронологиялық дәйектілігі болып табылады, мұны тарих зерттейді; 2) формальды үдеріс құбылыстарды уақыттан тыс, құрылымдық және функциональдық аспектілерде көрсетіледі, бұл мәдениеттің құрылымы және қызметі туралы түсінік береді; 3) формальды уақыттық үдеріс, құбылыстарды формальдың уақыттық дәйектілігі түрінде көрсетіледі, оны түсіндіруімен эволюционализм айналысады. Сонымен, біз тарихи формальды (функциональдық) және эволюциялық процесстердің қарапайым тарихилық (уақыттық) және ғылымилықтан (уақыттан тыс) өзгешелігін ажыратамыз. Әрине, түрлі құбылыстардың уақыттық және уақыттан тыс аспектілерін межелеу дұрыс және уақьптық сипатқа ие анық межелеген екі процесс: тарихи процесс және эволюциялық процесс. Тек тарих және ғылымды айырып танитын антропологтар осы екі уақыттық процесті айыра алмады. Сонымен, Боас "қазіргі заманғы құбылыстар генетикалық байланысы бар алдыңғы формалардан жетіліп, дамығаны туралы идеяны" таза эволюциялық ұғым, яғни, концепция, "тарихи көзқарастың" мысалы деп санайды. Ол Дарвиннің эволюциялық ыңғайын "тарихи" деп атайды. Басқа бір еңбегінде ол эволюционизмді тарихқа теңейді: "эволюционистер және Бастион тарихи ыңғайды (бірінші) және психологиялық ыңғайды (екінші) деп көрсетеді. Ол Спенсер Тайлор және Моргон жұмыстары туралы "өркениет тарихынан суретпен сипаттау" жайлы деп көрсетеді. Сонымен қатар, Радлиф-Браун былайша ой толғайды: "Біріншіден мен ұсынған тарихи әдіс осы анықтаудың қалыптасу стадияларын бақылай отырып түсіндіреді". А. У. Эрнле ханым үшін Спенсер және Дарвиннің эволюциялық теориясы – тарихи: екі концепция да тарихи, өйткені олар оқиғалардың уақыттық тізбегін зерттейді". Орын ауысу (жылжу) көзбе-көз көрініп түр, екі мүлде әр түрлі процесс, түсіндірудің екі алуан түрлі типі "тарихи" аталу себебі, екеуі де оқиғалардың уақыттық тізбектерін зерттейді. Тап осылай тасбақаларды "құстар" деп атауға болады, өйткені екеуі де жұмыртқа салады. Спенсердің "әлеуметтану принциптері" және Морганның "Ежеліі тарихы" – адам эволюциясы тарихы бойынша трактат – нәрсілдер тарихы немесе ақша бірліктерінің эволюциясы туралы трактат – коммерция жөне банк ісі тарихы немесе өсу туралы монография – адам биографиясы сынды деңгейінде "өркениеттер тарихы" болып табылады. Бірақ эволюция жөне тарих жылжып ауысқанда, бұл үдерістер түрліше түсіндіріледі: тарихи прцессті "эволюция" деп атамауы сияқты эволюцияны тарих деп табуы ықтимал. Тарих және эволюция ауысқанда соңғысы бұлыңғыр және жасырын болғанда "тарих" алдыңғы орынға жылжижы. Түсіндіруге эволюция және эволюциялық ыңғай жоғалады. Бұл өте маңызды. Бұл – біз кейін көз жеткізгеніміздей 1890 жылдан антропологияда басым бола бастаған. Біздің тезисті талқылауға салмастан бұрын этнологаялық теориялар тарихынан бірқатар фактілер келтірейік. Пайдаланылған әдебиеттер:
№10 Тақырып Британ әлеуметтік антропологиясы. Негізінде салыстырмалы әдістің тарихи шолуымен көбінесе біздің елді қарастыру қажет. Оған қоса мен өзімнің шолуымды оны қолданудың бірнеше ғана мысалдарымен шекгелемін (соның ішінде, сіздердің есііп қалармын деген – Фрэзер, Макс Мюллер жөне Вестермак есімдері –келген ғылымда ең маңызды рет-жосықтардың (рәсімдердің) бірі және адамдық ой-өрісінің үстірт үрдісінің бірі болып келеді. Және де әлеуметтік институттар туралы жалпы ой-пікірлерді айтып салу қажеттілігі қоғамдардың кең ауқымды спектрінде ғана оларды салыстыру арқылы іске асуы мүмкін екені анық. Бұл бұрын-ақ құпталған болатын жөне кейіннен салыстыру әдісі ретінде белгілі болып танылған рәсімді кезінде мемлекеттік құрылымның әртүрлі нысандарын зерттеу барысында Аристотель іске асырды, одан кейін басқарушылардың билікті сақтап не одан айрылып қалатын (саясат өнері) жағдайларын зерттеу барысында Макиавелли пайдаланды және басқарудың кететін жөне бір жайт, біз, әлеуметтік антропологтардың, негізінен айналысып жүрген сол кездегі қарапайым қоғамдар туралы білімдер, Ағартушылық философтарына үлкен қызығушылық білдіртседе өте тапшы болған. Дүниежүзілік көлемдегі қарапайым қоғамдарға салыстырмалы талдаудың ең бірінші нағыз жүйелілік әрекеті Мак-Леннанмен "Ертедегі неке" (1865) кітабында және оның кейінгі жұмыстарында көрсетілді. Бұл кітапта Мак-Леннан кіші рулық топтар, экзогамия, әйелдерді тартып алу арқылы болатын неке, қыздарға байланысты ескілік ретінде көрінген. Мак-Леннанның дәйектері басқа да кемшіліктерден қиындыққа түсіп отырған, дегенмен мамандығы заңгер болып өте шындық түрде баяндалып жатса да. Бірнеше кемшілікгер оның теориялық құрылымдарының қисынында-ақ баршылық. Қиын екен, мысалға, әйелді ұрлап алу арқылы болатын некені қыздарға байланысты инфатицидпен байланыстыру, не дегенмен бұл оны пайда қылған себебі еді. Бірақ та ең салмақты сыншылды қарсылық білдіруі дәлелдердің мүлдем Мак-Леннанның көрсетіп бергеніндей емес екенінде тұрады, дегенмен ол мұны білмеуі мүмкін еді. Сонымен қатар, Лоуи айтып кеткендей, қарапайым халықтар арасындағы қарым-қатынастарда қағида болып аяқталмайтын араздық, және олардағы қыздарды қинау мен полиаңцрия барлық жерлерінде десе де болады басым келетіні шындыққа сәйкес келмейді. Және де шындыққа сәйкес келмейтіні - ол жабайы халықтардың басым көпшілігінде матрилинейліктік өктем ететіндігі, ол барлық австралиялық байырғылар матрилинейлікті екендігі, және туыстық міндетті түрде қанның ортақтығымен белгіленетіндігі, және де ежелгі қоғамдар неке мен әулеттің институттарын білмейтіндігі, жөне т.б. Осы жаңылыстар көбінде макленнандық дәйектердің күшін төмедетіп жіберді. Мак-Леннанның жаңашылды зерттеулерінде кең ауқымды көлемдегі салыстырмалы әдістің қолдануының мықты жақтары сияқты әлсіздеу жақтары да анық белгіленіп шықты. Әдістің күші – авторға ортақты жекеден бөлуге ыңғай туғызғандығы, сөйтіп осының арқасында әлеуметтік антропологияның дамуына деген үлкен мәні бар жіктеулерді жасап шығаруға ықпал еткенінде. Бұл бүкіл жер бетінде шашылып жатқан, соның ішінде экзогамия өткелі этнографиялық дәлелдердің жетекшілігінен түсіп құлады. Оның күнделікті жазуларының көрсетулеріне қарағанда, (бұларды Фрэзердің әлдеқайда кейінгі күнделіктерімен салыстырғаны қызық болар еді), сол кездерде болған қарапайым халықтар туралы білімдер жеткіліксіздеу және өте тапшылы болған, әсіресе осылардың негізіне кейбір қорытымдарды тұрғызатын болса, ал осыған ол әрекет жасаған. Тіпті бұдан, дүниежүзілік көлемде өткізілген кейінгі салыстырмалы ізденістер көрсеткендей, бірде-бір жалғыз басты ғалымға, тіпті бірде-бір ғалымдар тобына да өте үлкен санды бір-бірімен қабыспайтын мәдениеттер мен қоғамдардың кең ауқымды этнографиялық деректеріне тиісті бақылау жасау болды. Ал мүның орындалуы барған сайын қиындыққа түсіп жатыр, өйткені этнографиялық мағлұмат ауқым жағынан да, күрделігі жағынан да үлкейіп жатыр. Келесі де Герберт Спенсерге көңіл аудару қажет, кейіннен мүлдем елемесе де, дегенмен, оның салыстырмалы әдістің дамуына деген үлесі өте мардымды болған. Оның сегіз бөлімнен түратын "Сипаттамалы әлеуметтану" кітабы 1873-1881 жылдар аралығында жарыққа шыққан, одан соң оның жариялануы тоқтап қалды, әйтпегенде авторды қаржы апатына әкелер еді. еркіндік негізінде орнатылады, ал әлеуметтік қатынастар келісімді түрде болып жатады. Мұндай қарапайым түрлі танумен келісуге болатындығы екі талай, ал егерде тіпті мұндай ай-ырмашылықтың өзі ізгілікті түрдің үлгісі ретінде мүмкін болса да, бұл анықтауды қажет етеді. Осыны ескере отырып, менің айтып салуға батылданатыным, Спенсердің сәйкестіктер барлығын көрсетіп өту әрекеті (бұл оның сүйсініп айтатын сөздерінің бірі) – бір жағынан әскери түрдегі қоғам мен полигиния арасындағы әйелдің қысым көрудегі жайы мен церемониалдықтың әртүрлігі (ізеттілік мәнерлерімен, лауазымдар, эмблемалары және т.б.), ал екішпі жағынан өнеркәсіп түрі мен моногамия арасындағы, әйелдің биік мәртебесі мен церемониалдықтың жоқтығы – айтарлықтай ештеңеге жеткізбеді. Қай жерлерде дәлелдіктер оның көзқарастарына қарама-қайшы келсе, ол әр қашанда әйтеуір бір кішігірім қорғаныс формуласын тауып жататын. Спенсер ойлайтын, елу екі халықтың іріктелуінен ешкімгеде олармен пайдалануға осы уақытқа дейін мүмкінді болмады. Бұл деректер "Сипаттамалы әлеуметтану" монументалды еңбегінде кестелерге орналастырылған. Маған белгіліше, содан кейін ешкімде олармен салыстырмалы зертгеулерде қолданбаған және таптастыру жүйесінің ерсі оқиғалы нәтижесінде де, сол кезде болған этнографиялық мағлұматтар тапшылығының нәтижесінде де оларға қандай болсада қолдануын табу мүмкінді екенін ойламаған да. Африкаға арналған томдардың біреуісі 1930 жылы Эмиль Тордеймен бүгінгі заманға сай жаңартылған; жұмыс әрі қарай жалғасар еді, бірақ Спенсердің мұрагерлерінің өтініштерімен тоқтатылған болатын. Құжаттардың айтулы топтамасы мағлұматтардың сұраусыз қалған дерекнамасы болып қала берді. Пайдаланылған әдебиеттер:
№11 Тақырып Орталық еуропалық мектеп. Тайлор бастапқы антропологаяның әлсіз жақтарын өткір сезген. Мак-Ленанның кітабынан кейін 23 жыл өткен соң жарияланған, өзінің 1888 жылда оқыған "Неке және туыстық заңдарына тіркеудегі институттар дамуын зерттеу әдісі туралы" әйгілі дәрісінде ол – : левират (ол левират пен әмеңгерлік арасында ешқандай айырмашылықты жүргізбеген), альш қашу арқылы болатын неке, экзогамия мен туыстық атаунаманың таптастыру жүйесі. Тайлордың барлық зерттеулерінен қызыл жіп тәрізді барлық қоғамдар өзгеріссіз "матриархалды" институттардан "патриархалдыларға" жол жүріп өтетінін дәлелдеу ұмтылысы жүріп отырған. Тайлордың салыстырмалы әдісті пайдалану тәсіліне қарсы салмақты көнбеушіліктер бар, сонымен қоса ол шешуге оңай емес бірнеше проблемаларды көтереді. Келтірілген бекітулерге қайшылы болатын дәлелдер пайда болған да, – мысалға патрилокальность пен қатар күйеудің өз әйелінің ата-анасынан аулақ жүру салты бар болуы, негізінде осындай жай болып жатады да, – Тайлор бұл қиыншылықты өзіне дейін Мак-Леннанньщ жасағанындай амал-мен айналып өтуді әрекеттенеді, ал бұл менің көзқарасыммен, оның байланыстар қағидасымен мүлдем сәйкес келмейді (ұштаспайды). Ол бұл матрилокальдық кезеңінің ескілігі дейді (оған бұл түсінік "теологиялық" болып келеді). Бірақ ол өзі бекітіп айтты емес пе, бірге өмір сүру тәсілі константа болып келеді, ал бас тарту – ауыспалы деп. Сондықтан түсініктеме алғың келеді, неге константа өзгерісімен қатар ауспалысы өзгермейді, және де неге кейбір қоғамдарда сақталады да, басқаларда сақталмайды. Тіпті, егерде ол ең алдымен барлық қоғамдардың "матриархальдық" жүйеден "патриархальдық" жүйеге өтетінін көрсеткісі келсе, онда осы байланыста да кейбір жағдайларды байқау керек: біріншіден, кейбір ең көзге түскен матриархальдық ұстаным мысалдары – наярлар, минанткабау мен ирокездерді – ең қарапайым халықтардың қатарына қосуға болмайды, ал екіншіден, күдікті көрінеді, жалпы тарихта бір рет болса да болдыма осыңдай өту жағдайы, соңғы кездегі барлық туыстық байланыстардың ыдырауға ұмтылуын есепке алмағанда, пайда болуы қандай топтарды кестелерге енгізу үшін белгілеу керек екендіктен шығады. Сонымен қатар, австралиялық аборигендерді бір топ немесе бірнеше топтар ретінде қарастыру қажет пе? Немесе: қытайлар мен ағылшындарды бөлек бірлік ретінде қарастыру қажет пе, айтарлық, пенандық ордаға барабар ретінде? Менде ешқашанда сенімдік болмапты, осындай сұрақтарда Тайлормен бекітілетін "кездейсоқтан да бетер" сәйкестіктер сол мағынаны құрайтынына, оның оларға байланыстырғанындай. Әрі қарай, мынадай сұрақ туындайды, корреляциялар, оған орнатгым деп көрінетін, ажыратылған бөлшектердің арасындағы корреляциялар болып келмей ме екен, ал дәлдік феномендер емес екен, нақты айтқанда, ол тұтастықты бұзған жоқпа екен, кемінде кейбір жағдайларда, және де сонымен қоса жария етіп қуаттанып отыру керек. Тайлор ешқашанда деректерді жарияламаған, егерде оның негізінде қорытынды жасамаса, сондықтан да бізге оның қолданған мағлұматгарынан ештеңе белгілі емес, не оның есептеріне қандай халықтар кіргізілгені туралы (Спенсердің жұмыстарында оларды байқау – өте қиынға түсетін іс). Нәтижесінде біз оның келтірілген қорытындыларын тексеретін ешқандай құралдарсыз қалдық. Және де ақырысы, тағы бір қиындық, әркімнің қақтығысатыны, әсіресе кім заттарды, ал ол нәрсенің сапасы немесе құбылыстарын емес, салыстыруға әрекеттенсе, олар кейбір жерлерде бір-бірімен ұқсас бола алады, болу керекте, ал кейбір жерлерімен бір-бірінен ерекшеленуі тиіс. Демек, салыстыруларды өткізудің міндетті түрде алдында болып келетін біліктілік, оның негізгісі ретінде қандай өлшемдер тандалынып алынатынына қарайды. Әртүрлі өлшемдерді пайдаланғанда қорытындылар әртүрлі болып келеді. Бұл жерде мен тек тамаша және кеңінен білімді голландық әлеуметтанушының есімін С. Р. Штейнмецті еске сала кетемін, ол өткен жүзжылдықтың аяғында қоғамдар мен бүкіл әлемнің мәдениеттерін салыстыруды тағыда солай әрекеттенді, сонда үміттенгені сандылы талдау жасау арқылы маңызды қорытындыларға жетермін деу. Штейнмецтің өзіне мүмкінді болды деп айтуға болмайды, – тіпті оның 1894 жылы жазылған әйгілі еңбегінде де, қарапайым қоғамдардағы кек алу мен қанды араздық салттарды зерттеуден өзі тұратын, – қанша зор еңбекпен ол этаологиялық әдебиеттен жинап алған осы жадығаттан белгілі маңызды арақатынас шығарып алынуы мүмкін. Бұл осы жадығаттарға да зерттеу жүргізген оның шәкіртгеріне де сәтті болмады. Осындай зерттеулердің біреуін, ағылшын тілінде жарияланып шыққан, біз қарастырьш өтеміз. Нибордың басқаға жұмыс істеуді мәжбүрлеу үшін күштің қолдану қажеттілігі туындайды. Нибордың зерттеуінің негізгі тақырыбы осындай, және де оның көзқарасы бойынша Англия мен Германияның экономикалық тарихын зертгеуінен шығатъш қорытындыларда осындай. Дегенмен де, барлық ескі проблемалар осында да шығып жатады: деректердің сенімсіздігі (әйткенмен де автор олармен өте ұқыпты қолданатынын мақұлдауға болады); түсініктерді анықтаудың күрделігі, соның ішінде құлдық пен басыбайлылықты айыру қиындығы; және, қайтадан-ақ, білікгілік қиындығы, әйтпесе қаншалықты зандылы Калифорнияның мәдени дамыған индейістері мен австралиялық байырғыларды бір тапқа келістіру? Біз тағы бір рет назарымызды мынаған аударуымыз керек, зерттелулер дәлелдер қаншалықты күрделі екенін, немесе, басқаша айтқанда, қаншалықты көп санды дәлелдер ойынға бой ұрғызылған, және де соның ішінде көбісі экономикалық болып келмейді, (мұны толығымен Нибордың өзі мойындап отыр). Біле тұра осыны, күдікті, құлдық пен экономикалық жайдың арасында себебті байланыс бар деп бекітіп айтуға бола ма екен. Егерде жағымсыз мысалды алса, онда римдік құлдығының тарихы да Нибордың жасаған қорытындыларын растамайды, дегенмен дәлелдер бұл жағдайда онша анық та емес. Сондағысы, көп нәрсе әлі де анықтауды қажет етеді, сөйтіп тағыда осы қорытындылар бізге күткеннен басқа ештеңені бермейтіндігін айтуға тура келеді. Дегенмен де, сірә, айта кеткен жөн, егер құлдың ешқандай пайдасы жоқ болса оларды қолданбаған. Нибордың трактатының бір артықшылдығы мынада, ол Мак-Леннан мен Спенсердегі дәлелдердің пайымдауларын бұрмалайтын эволюциялық мүмкіндітерді жіберуден ол ұстамдылыққ еткендігінде. Нибор ашық түрде жария етеді, оның экономикалық біліктілігі – немесе, дұрысырақ айтқанда, биономиялық – түрлері даму сатыларының біреуін емес жағдайлардың біреуін зерттеу үшін әзірленген. Дәл осындай болып Хобхауспен бірге (оның есімімен сол лекция аталынған жүріп келетіні туралы анық куәліктер бар; матрилинейлік пен матрилокальдік тұтасымен аңшылар қоғамдарында бірнеше басымырақ, патрилинейлік пен патрилокальдік малшылар қоғамдарында анық басымды болып келеді, ал аграрлық қоғамдарда матрилинейлік пен патрилинейлік ұстанымдары шамамен бір-бірін тендестіреді, сонда болатыны, сандар ауылшаруашылық экономика мен матриархат жүйесінің арасындағы болжалатын байланысты растамайды да; қалыңдыққа қалыңмалды беру шарттылы неке қиюы экономикалық алады; ал онымен әртүрлі еріксіз еңбек формаларының (құлдық пен байбастылық) дамуы және ақсүйектілердің өсуі байланысты; "анық" каннибализмнің өріс алуы тек аймақтық болып келетіні рас-ақ, бірақ мәдениетік емес, іс жүзіндегісі мәдениеттің дамуымен бірге өшуге бой ұра бастайды, бұл малшылық топтарда әлдеқайда анық байқалады; жерді қауымдық түрде иелік ету ұстанымы мәдениетгің төмеңгі сатысында басымды келеді және малшылық халықтардан шамалы ғана басымдылығын сақтауда. Пайдаланылған әдебиеттер:
№12 Тақырып Фрейдизм мәдени-антропологиялық теория ретінде. Фрейдизм теориясының негіздері бірнеше ауқымды шығармалардан басталатынын ескеріп, кітапттардың авторларына ілтипат білдіре отырып, әсіресе не үшін олар дәйектелмеген бекітулерді айтып отыруға және олардың болжамдарына қайшылы келетін дәлелдерге, бұл тек ескілікгер деген сылтау-мен, елемеуге әрекеттенбегендері үшін; сонымен қатар мен олардың жеткен нәтижелері олардың соған жету үшін жұмсаған еңбектерін ақтайды деп ойламаймын. қаншалықты әсері барын бағалауынан туындап отыр – әлеуметтік, нәсілдік, ортаның факторларынан сияқты дегендей, – бұлар мынаны білу үшін қажетті, мәдени дамуының жағдайымен және сол немесе басқа да институттың болмаса салттың арасындағы статистикалық корреляцияларға қандай мағына берілуі мүмкін. Авторлар осы қиыншылықтар бар екендігіне көздері жетіп отырды, сөйтіп бірінші парақтан-ақ «сол немесе басқада ыңғайсыз дәлелге сүрініп жатпайтын әйтеуір бір әлеуметтанулық түйіндеу бар болуы екі талай екенін мойындайды. Мен тағыда айта кеткім келіп отыр, мұндай зерттеулер, әдеттегідей, бірсе қызықты және пайдалы қорытындылармен аяқталады, бірақ олардың көбінде солай болары белгілі, – мысалы, экономикалық өсу мен басқарудың дамуы арасында, құқық, әскери іс, құлдық, ақсүйектік сословиясы, жерге деген жеке даралы мен сословиялық меншігі араларында айқын байланыс бар екенін немесе сондай түсіндіруге ерікті іс жүзінде ойлап табу, және де осы проблемаға қатысты барлық қалған жадығаттарды қол-данбағанда. Бірнеше қысқаша мысалдар келтірейін. Өзінің ертеректі "Оңтүстік Африкадағы ананың бауыры" мақаласында ол, бәлкім, ескілік қағидасына қарсы шығып дұрыс істеген болар, бірақ оның позитивтік үлесі, менің ойымша, оның үміттенетін ғылыми зерттеу рәсімінің сол үлгісі болып келмейді. Радклиф-Браун сиблингтердің барабарлық ұстанымы сияқты сәйкестігіне байланысты анасына деген жылулық сезімі оның бауырына тарайтынын, ал әкесіне деген қошеметтік сезімі оның қарындасы, не әпкесіне таралатынын көрсетуге әрекеттенеді. Бірақта осы мақалада бұл сезімдердің таралу мүмкіндігін туыстық жүйенің негізімен (мысалы, анасының бауыры сонымен бірге әкесінің әйелінің бауыры болып келетіні), меншіктік құқығымен, саясаттық билікпен, және т\б. байланыстыру әрекеті байқалмайды. Дәлелдер арнайы таңдалынады да аяғында бес суреттеулермен шектеледі (екі қоғамдар туралы мәліметтердің шығу жерлері аталмайды), ал әлемнің басқа халықтары назарға алынбайды, дегенмен бәрінінде әпке-қарындастардың ұлдары мен аналардың бауырлары бар. Жақында д-р Гуди осы кемшіліктердің кейбіреулеріне көңіл аударды. Мақалада бар ой-пікірлер бір мағаналы шеңберден шықпайтын жағымсыздықты білдірткеннен аспайды, олар басқа қоғамдардан алынған дәлелдік мәліметтермен расталмайды да, соның ішінде, кейінінен Малиновскиймен жинақталынған тробриандықтар туралы нақтырақ мағлұматтар да бар. Басқа очеркте Рад-клиф-Браун (әлеуметтану мен тарих арасындағы қатынасқа деген көзқарасы оның, еске сала кету керек, Конт пен марксистік теоретиктердің көзқарастарымен сәйкес келеді) бізге былай дейді, дінмен қабылданатын форма әлеуметтік құрылымның формасымен қатынастың" нысанасы болуды үрдіс етеді. Бірақ бұл анығында дұрыс емес, егерде "салттық қатынас" түсінігін қандай да болса ойдың айтулы пікірін жоққа шығаратын әр түрлі назар деп ойламаса. Менің ойыма жағымсыз мысалдардың талайы келіп жатыр, бірақ мен тек біреуін ғана келтіремін: доктор Нидхем былай деп ха-барлады, пенандарда саголық пальмаға деген салттық қатысы деп атауға болатын ештеңеде жоқ, деседе соңғысы олардың күн көрісіне өте маңызды мағына болып келеді. Осындай оңайлықпен орнатылған жалпы заң тотемизмге арналған этнографиялық жадығаттьщ үлкен көлемін жоққа шы-ғаруда, – әсіресе талқылауға шығарылған тезиспен мүлдем келіспейтін африкалық жадығат. Айтулы тезис аграрлық және малшылық халықтардың мағлұматтарымен де күшейтілмейді. Тағы да бір қорытынды мысал: ол айтады, қай жерде қоғамдар жартылы фратрияларға бөлінеді, соңғылары теңдестірілген оппозиция жайында болады, басқаша айтқанда «келісім мен келіспеушілік, ынтымақтастық пен айырмашылық ретінде олармен белгіленетін қарсылық түрде болады. Біз сұрауға құқылымыз: ал мүлдем басқашалау болады ма екен? Бұл ой-пікір өзі трюизм болып келеді, ол жартыларды анықтаудың өзінде бар; іс жүзінде тура солай деп кез келген басқа да әлеуметтік топ туралы да айтуға болады. Бірнеше арнайы тандалынып алынған суреттеулермен күшейтіліп отыратын осындай жалпылаулар бірсе соншалықты ортақ болып келуі, қандай да болса мән-мағынадан -ақ, ол негізінде соншалықты қисындылықты, феномендерден соншалықты алыс болып отыр екен, оны әрі қарай не істеу керек екенін ешкімде білмейді екен де.Егерде мұндай болжамдар қаншалықты дәйекгелген деген сұрақты назарсыз қалдырсақ, онда мәнісінде түсінікті, олар қаншалықты кенді және әмбебашылы болуға үміттенсе, соншалықты бұл абстракциялар мұнарлы болып келеді. Пайдаланылған әдебиеттер:
№13 Тақырып Американдық мәдени антропологияның социометриясы. Барлық адамзат білімінің ішіндегі ілгері ең аз жылжығаны және неғұрлым пайдалысын мен адам туралы білім деп ойлаймын; сонымен қатар мен делфий храмының сыртындағы бір жазуы, моралистердің барлық жуан кітаптарынан көрі неғұрлым терең маңызды өсиетті мазмұндайтындығын батыл тұрғыдан айта аламын. Сондықтан кейін адам өзін табиғат жаратқандай күйде қалай көре алады? Уақыт пен теңіз, жел көркін кетіріп, сиқын бұзғандығы сонша, құдай емес жабайы хайуанға ұқсап кеткен Главка мүсіні сияқты адамның жаны қоғамда мыңдаған себептердің күшіне айналып бұрмаланған, көптеген білімдерге ие және адасушылыққа тап болып үнемі құмарлыққа соқтығудан, дене бітіміндегі өзгерістен үздіксіз өзгеріске түскендіктен өзінің сыртқы тұрпатын танымастай формаға ауыстырды және енді біз әрқашан анықталған өзгеріссіз қағидамен әрекет ететін, табиғи ұлы қарапайымдылықтағы, жаратушының қолтаңбасы өзгермеген тіршілік иессінің орнына бар болғаны ойлайтын, зердесімен сандырақтайтын, құмарлықтарының қарма–қайшылығында ұсқынсызданған тіршілік иессін көреміз. Сонымен қатар ең ауыры, адамзат тарапынан қол жеткізген табыстарының барлығы оны неғұрлым одан сайын алғашқы жаратылысынан алыстата береді және сондықтанда біз неғұрлым жаңа білімдерді жинағанда соғұрлым өзімізді бәрінен де маңыздыға қол жеткізетін құралдан айырамыз; олай болса біз адамды танып білуге тереңдеген сайын оны тануға деген қабілеттілігімізді жоямыз. Адам табиғатының дәл осылай біртін–біртін өзгеру салдарын көру қиын емес және әртүрлі бірден өзгерткен болса шындығында оған ақыл жетпеген болар еді; олай болса біреулері кемелденіп табиғатынан оларға берілмеген жаңадан жақсы да жаман қасиеттер қалыптастырып, басқалары қалай өздерінің алғашқы жаратылған күйінде қалып қойды. Оның ақиқаттық нақты себебін көрсетуден көрі осылайша жалпы формада көрсету жеңілірек, адамдардың арасындағы теңсіздіктің алғашқы шығу тегі де осылай болған еді. Менің оқырмандарым мені көруі қиын нәрсені аңғаруға өзін батыл түрде үміттендірген деп ойлап қалмасын. Мен бірнеше ой жүгіртулер жасадым және мен бұл сұрақты шешу үмітінде емес, оның шынайы бетін ашып, айқындау мақсатында мен бірнеше болжам, ұйғарулар айтуды жөн көрдім. Қалған адамдар үшін осы жолмен әрі қарай бару жеңіл болады, бірақ ешкімгеде шегіне жету оңай болмайды, өйткені адамдардың табиғатындағылардың қайсысы туа біткенін, қайсысы жасанды екенін бөліп көрсету және енді бұдан былай болмайтын, мүмкін ешқашан болмаған, ешқашан болмауы мүмкін жағдайларды толық тану және сондада біздің қазіргі жағдайымызды жору үшін дұрыс түсінік қалыптастыру қиын әрекет. Бұл тақырыпқа маңызды зерттеулер жүргізу үшін қандай сақтықпен қимылдау керек екендігін дәл анықтауды қолға алу үшін ел ойлап жүргенненде көбірек рухтың табандылығы қажет және деген ойдан аулақ бола отырып мен оған қазір жауап беруге батылым бару үшін бұл сұрақ туралы жетерліктей ойландым деп ойлаймын: ұлы философтарға бұл тәжірибеге жетекшілік ету және құдіретті билеуші тақсырларға оларды қолдану ұятты іс болмас, сонымен қатар біздің біліміміздің бұлжымай біртіндеп дамуын, екі жақтың да жеміске жетуге жол берген еркінің үйлестік жағдайларының тоғысын күтіп отыру дұрыс болмас еді. Осы кезге дейін аз ойланған, жүргізілуі қиын бұл зертеулер қанша дегенмен адамзат қоғамының шын мәніндегі негізін тану жолындағы көптеген қиындықтарды жеңуге біздегі бірден–бір жол болып табылады. Бұл адамның тағайындалған табиғатының дәл өзі және табиғи құқықты шынайы анықтауды бұлыңғыр түнекпен бүркейді: құқық идеясы, әсіресе табиғи құқық идеясы анық адамның табиғатына қатысты идея дейді азамат Бурламаки. Ол өз сөзін “осылайша осы адамның табиғатының өзінен және қалыптасуы мен жағдайынан бұл ғылымның қағидаларын шығару керек” – деп жалғастырды. Бұл маңызды сұрақ туралы мәселеде онымен айналысқан әртүрлі авторлардың арасында ортақ ұқсас шешімдер өте аз екендігін ұялмай–ақ, таң қалмай–ақ аңғаруға болады. Ең маңызды деген адамды таба қою қиын. Ең басты қағидаларда бір–біріне қарама–қайшылық тудыруға мақсат құратын көне заман философтарын айтпағанның өзінде осылай. Рим заңгерлері адамды және басқа барлық хайуандарды ешбір таң қалмай–ақ сол бір табиғи заңдарға бағындырады адамға ғана қолданумен шектейді; бірақ бұл заңды әркім өзінше анықтап, олардың барлығы метафизикалық қағидаларға негіздеп, тіпті біздің арамыздағы кейбір адамдар оларды білмей жатып түсінуге тырысады. Сондықтан бұл ғалым ерлердің барлық анықтамалары әрқаша қарама–қайшылықта, өйткені табиғи заңдарды түсіну мүмкін емес деген түсінікті қолдайды, содан кейін үлкен маман немесе ғұлама метафизик болмай жатып оған бой ұсына салады. Бұл міндетті түрде адамдар қоғамды анықтау үшін үлкен еңбекпен ғана келетін немесе сол қоғамдағылардың жүзден біріне ғана берілетін танымдық талғамды қолдану керектігінің даусыз екендігін білдіреді. Біз табиғат жайлы аз білеміз және солай заң сөзінің мағынасын бірдей түсінбейміз, сондықтан табиғи заңның біршама дұрыс анықтамасына келісімге келу өте қиын болды. Оның үстіне бұл кемшілік пен қатар біздің кітаптардан кездестіретін барлық анықтамаларымыз біркелкі емес, сонымен қатар олар адамдардың табиғи күйінен, табиғатынан ие емес және табиғи жағдайдан шыққан кезде ғана қалыптасқан түсініктердің ерекшелігінен пайда болған көптеген білімдерден алынған. Олар ортақ пайдасы үшін адамдарға өзара келісу ыңғайлы болды, олар игіліктері үшін барлық жерлерде бұл ережелерді қолданып жер аударды, содан кейін бұл ережелердің жиынтығына табиғи заң деген ат берді дегенге ұқсайтын жорамалдарға қатысты ережелерді іздеуден бастайды. Міне, шындығында заттардың табиғатын дерліктей қолдан жасалған жорамалмен ойлап табылған келісімнің көмегімен түсіндіру және анықтау өте ыңғайлы әдіс.
№14 Тақырып Интерпретативті мәдение антропология. Біз табиғи адамды айтарлықтай деңгейде білмейімізше олардың шығарған немесе бәрінен бұрын олардың табиғатына сәйкес келетін заңды анықтауға босқа тырысатын боламыз. Біз бұл заңға байланысты мынаны ғана айта аламыз: ол заң болуы үшін оның жауапкершілік жүктейтін адамдардың еркі ғана керек емес, ол оған саналы түрде де бағына алатын еді; бірақ ол табиғи ғана болып қоюмен қатар ол сол табиғаттың дауысымен сөйлесуі, онымен үндесуі керек. Сондықтан адамды адамдардың өздері жасағанындай түрде көруге бізді үйрететін барлық ғылыми кітаптарды шетке сырып қойып және адам жанының алғашқы қарапайым әрекетіне көз жүгірте отырып мен адамдағы өзім аңғарған ақылға дейінгі екі бастаманы көрсеткім келеді; Олардың бірі бізді өзіміздің жеке жақсы тұрмысымызға, өзі–өзімізді сақтауға айтарлықтай қызығушылығымызды тудырады, ал екіншісі бізге ұқсайтын және басқа да сезімтал тіршілік иессінің азапқа түсуін, өлімін көргенде табиғи жеркеніш, аяуышылық сезімін туғызады. Осы екі бастаманың нәтижесінде біздің ақылымызды тудыратын қасиеттердің қабысып үйлесуінен қоғамдық тұрмыс Сонымен адамнан философ жасаудың қажеті шамалы, алдымен одан адам жасау қажет. Оның басқалаға қатысты міндеттері тек қана даналықтың кешігіп жеткен сабақтарымен айтып жаздырылмайды; және ол әзірше бірге қайғырысуға деген іштей әуестігіне қарсы тұрмайды, ол басқа адамға, кім болсада сезімтал тіршілік иессіне ешқашан зұлымдық істемейді, тіптен жағдай оның тіршілігіне байланысты болған кездеде ол толықтай заңды тұрғыдан өзіне–өзі жоғары бағалауға міндетті. Осыдан келіп жануарлардың табиғи заңдарға қатысы барлығы туралы ескі дауды аяқтаймыз, өйткені білім мен еркіндіктен айырылып болған олар бұл заңды мойындай алмайды; бірақ олардың бізбен ортақтастығы болғандықтан оларға да сезіну қабілеті берілгендіктен олардың да табиғи құқыққа қатысы болуы керек және адамда оларға қатысты кейбір міндеттер бар емес пе. Егер мен маған сусымалы құм төбелерге орнатылғандай көрінеді. Оны қоршаған шаң мен құмды тазалап, жақын келіп қарағанда ғана ол орнатылған берік негізді аңғарып, оның бастауларын көруге үйренесің. Сонымен адамды, оның табиғи қабілеттерін және дамудың бірізділігін өнер өзіне көшіріп алғысы келетін заттардың құрылымындағы құдайдың ырқымен жаралғанды шын айыра алмаймыз. Осылайша маңызды сұрақтарға әустендіретін менің тарапымнан қарастырылып отырған саяси және моральдық зерттеу жан–жақты, ал Басқарудың болжамалы тарихы барлық қатынастарда адам үшін үлгі боларлық сабақ бола алады. Біз өзімізге өзіміз қол жеткізген кезде неге айналатындығымыз туралы ойланғанда, біздің жасағандарымызды түзеп оны берік еткен, ретсіздіктерді ескерткен, біздің қауіптерімізді аластауы тиіс құралдармен біздің бақытымызды жасаған есіркеуші қолдардың иессіне қалай ризашылық білдірмеске. Адамдардың табиғи жағдайы туралы дұрыс пікір айту үшін оның оның жарық дүниеге пайда болу сәтінен бастап зерттеу соншама маңызды болса да мен ақыры қазіргідей күйге жетіп тынған адамның кейін қандай болатындығын білу үшін оның қалыптасуының бірізді өзгерістерін бақылап отырмаймын. Мен жануарлардың организмін зерттеуге тоқталып жатпаймын, алғашында ол тіпті Аристотель ойлағандай ілмек тырнақты болды ма, әлде ондай болмады ма, аю сияқты түкті болды ма? және ол төртаяқтап жүргенде сұсы басым, денесі оның дене бітімінің іштей әрі сырттай өзгеруі тиістігін есепке алмай–ақ, мен ол алғашқы адамдар әрқашанда бүгінгі біз көріп жүрген адамдарға ұқсас түрде болды деп пайымдаймын: екі аяқпен жүреді, біздің өз қолдарымызды пайдаланғанымыз сияқты оларда өз қолдарын пайдаланды, біздің аңғарғанымыздай олар да айналаға өздерінінің көзін салып, барлық табиғатты аңғарып, оны өздерінше белгілі бір көкірек кеңістігіне сидырды және өздерінің көз жанарымен аспанның байтақ кеңістігін өлшеді. Осылайша тіршілік иессін жоғары табиғаттан тыс күштермен берілген, жасанды қабілеттер арқылы қалыптастырған, ұзақ дамудың нәтижесінде қалыптастырған қабілеттерінен сөзбен бөліп алып, оны табиғаттан жаңа шыққан күйіндегідей қарастыру арқылы мен көз алдымда біреулерге қарағанда азырақ күшті, тағы біреулерге қарағанда азырақ епті шапшаң, жалпы басқаларға қарағанда күштірек ұйымдастырылған жануарды көремін. Мен оның қандайда бір еменнің саясында өзінің аштығын басқанын және алғашқы кездескен бұлақтан шөлін қандырғанын көремін; өзіне жем әкелген ағаштың түбінде төсек тапқанын көремін, міне осылай оның барлық қажеттіліктері қанағаттандырылған. Өзінің табиғи жемістілігімен пайдалануға берілген, әлі балталармен зақымданбаған үлкен ормандармен көмкерілген жер беті әртүрлі жануарларға қадам сайын баспана және азық қоймасы бола алады. Олардың ортасындағы алаңғасар адамдар оларды бақылап, дағдыларын қабылдап осылайша жануарлық инстинкт деңгейіне сондай ерекшелікпен көтеріледі: әртүрлі жануарлардың тек өзіне тән инстинкті болды, ал адам өзіне тән инстинкке ие болмастан, басқа инстинктердің барлығын иеленеді; әртүрлі өлшемде басқа жануарлар өз арасында бөліп қарайтын тамақтың дерлік түгел түрін қолданады және тіршілік ету үшін керек қажеттіліктерді басқа жануарларға қарағанда тез табады. Жас кезінен бастап ауа–райының құбылмалылығына, қыстың суығы мен жаздың аптаптарына үйреніп, басқа жыртқыштардан өзінің жемі мен өмірін жалаңаш әрі қарусыз қорғауға келгеніне дейін оларды ешқандай талдаусыз өлтіретін біздің қоғамнан осысымен ерекшеленеді. Жабайы адамдардың денесі сияқты – бұл бірден–бір оған белгілі құрал, ол оны біздің денеміз жаттығулардың жетіспеуінен қол жеткізе алмайтын көптеген мақсаттарға қолданады: біздің өнертапқыштығымыз жабайы адамдардың қол жеткізуіне қажетті және оны соған мәжбүрлеген сол күштермен, тәсілдерден бізді айырады. Оның балтасы болғанда оның қолы соншама жуан бұтақты сындыра алар ма еді? Оның сақпаны болса тасты сонша дәлдікпен қолмен лақтыруға үйренер ме еді? Оның аты болғанда ол жүгіруде соншалық жылдам болып қалыптасар ма еді? Өркениетті адамға маңайына өзінің барлық машиналарын жинап алуға уақыт беріңіз: оның жабайы адамнан жоғары биіктікті жеңіл жеңіп алатынына еш күмән жоқ; егер бұдан да теңсіздіктегі күресті көргіңіз келсе, онда олрды бір–біріне жалаңаш әрі қаруысыз қарама–қарсы қойыңыз, сонда сіз барлық күштерді үнемі өзіңізде ұстап, оны өзіңіз билеп, әрқашан кез–келген кездейсоқтыққа дайын болудың және әрқашан бәрін өзіңізбен бірге алып жүрудің артықшылығын көрер едіңіз. Гоббс адам табиғатынан үрейсіз, батыл және тек шабул мен соғыс сәтін күтеді деп пайымдайды. Тағы бір танымал философ басқаша ойлайды және Кемберленд пен Пуфендорфта солай табиғи жағдайдағы адамнан именшек нәрсе жоқ, ол үнемі қорқыныштан қалтырайды және ол сәл ғана қозғалысты аңғарса, сәл ғана тырсыл естісе қашуға дайын деп пайымдайды. Мүмкін бұл оған белгісіз заттарға қатысты айтылған шығар, мен оның барлық алдынан шығатын олардың айла, күшінен әлде қайда басым екенін сезіп, енді олардан қорықпауға үйренеді. Аюды немесе қасқырды әрі батыл, әрі айлалы, тас және жақсы шоқпармен қаруланған жабайы адаммен күресуге мәжбүрлеңіз, сонда сіз екі жаққа да бірдей қауіпті екенін, бірнеше рет болған мұндай тәжірибеден кейін бір–біріне шабул жасауды аса қаламайтын, жыртқыш аңдардың адамға оларды өздері сияқты жыртқыш деп санап шабул жасауға аса құмартпайтын болғандығына көз жеткізесіз. Айласынан көрі күші басым жануарлар ше, олармен салыстырғанда ол дегенмен тіршілік етіп тұрған әлсіз түрде көрінеді; оның үстінде олардан көлемі жағынан кем емес бола тұрса да өзінің жүгіру жылдамдығына сенімді, ағаштардан бар. Бұған қоса өзінің жаратылысы бойынша өлердей аштық жағдайында немесе өзін–өзі қорғау жағдайынан басқа кезде адамға шабул жасайтын және бұл екеуінің бір–біріне тамақ болуы үшін жаралғандығын куәландыратын, адамға айтарлықтай кенет жиреніш байқататын бірде–бір жануар жоқ ау деймін Міне, негрлер мен жабайы адамдардың орманда жыртқыш аңдармен кездесіп қалудан аса қорықпайтындығы ешбір күмәнсіз, себебі бұл тұрғыдан алып қарағанда Венесуэльалы караибтердің бұдан да қауіптілердің ортасында түк те қауіптенбей өмір сүріп жатқандарын айта кету керек. Олар түгелдерлік жалаңаш бола тұрсада дейді Франсуа Кореаль, олар тек садақ және жебемен қарулансада жыныс шатқалдарға терең үңіледі; бірақ олардың біреуін жабайы аңдардың азаптағанын, тартып кеткенін естігеміз жоқ.
№15 Тақырып Структуралық антропология Адамдардың басқа жаулары бар. Олардан бұндай құрал–жабдықтармен қорғана алмайды, табиғилықтың бәрі дәрменсіз. Жастық, кәрілік және әртүрлі аурулар – біздің қайғы–қасіретіміздің белгілері. Бұлардың алғашқы екеуі барлық жануарларға ортақ, ал соңғысы қоғамда өмір сүріп отырған адамға ғана тән. Егер балалар туралы айтатын болсақ, өзіне тамақ іздеу үшін, өзінің балаларын сүтпен қоректендіріп тамақтандыру үшін үнемі кетіп қалып үлкен күш жіберіп қайтып келіп отыруға мәжбүр көптеген жануарлардың еркектермен салыстырғанда балаларын үнемі өзімен алып жүретін, оларды оңайырақ қоректендіретін әйел–аналарды да айта кету керек. Шын, егер анасы өлсе, балаға да өлу қаупі төнеді; бірақ ендігі әрекет етіп жатыр. Аз әрекет етіп, аз сайраңдайтын қарттарда тамаққа деген сұраныс олардың оны табуға деген қабілетімен бірге кемиді; ал көп әрекет етпеу оларды бір жағынан буынның сырқап ауруынан, ревматизмнен құтқарады, ал кәрілік – бұл адамдардың барлық нәрселерден біртін–біртін жеңілдеп ақыры өздерінің тіршілігінің ақырындап сөнгенін өздері де аңғармай қалатын күйі. Ауруға келсек, мен көптеген дені сау адамдардың тарапынан медицинаға қарысы айтылған жалған да, бос көпірме сөздерді ешбір қайталағым келмейді; бірақ мен оны қамқорлықпен қорғайтын елмен салыстырғанда оны елемейтін елдің өмір сүру орта жасы кемірек деп қорытынды жасарлықай шешімге келетін қандайда бір маңызды емдеу өнері бар ма деп сұраймын. Иә, медицинаның бізге дәрі–дәрмектерді жасап беріп жатқаннан көрі біздің өзімізге ауруларды көп жасап алып тұрған кезде бұл қалай болсын? Өмірде теңсіздік өте көп, біреулерде жұмыссыздық, ал біреулерде жұмыс басынан асып жатыр; біздің тәбетіміз бен сезімділігімізді қоздыруға және қанағаттандыруға болған жеңілдіктер; байларда ас таңдаулы тамақ, ас қортудың бұзылуына әкелетін қызу беретін шараптар, кедейлерде кездейсоқ ондай мүмкіндікке жеткенде ғана сараңдықпен асқазанын әрең науқаттандыратын, жүйелеуге болады деген ойды мақұлдайсың. Қалай болғанда да Платонның пікірі осындай – ол Подалири мен Махаон тарапынан мақұлданған, қолданылған кейбір дәрі–дәрмекетер туралы айта келе бұл дәрі–дәрмектер тудыратын шарасыз әртүрлі аурулар, әлі адамдардың арасында тіптен белгісіз деген шешімге келді; ал Цельс қазір аса қажет болып отырған диетаны ойлап шығарған Гиппократ дегенді айтады. Соншалық аурудың бастамалары аз кезде адам табиғи жағдайда дерліктей дәрі–дәрмектерді және дәрігерлерді қажет етпейді; бұл жағынан алғанда адамзат баласы басқалардан жаман жағдайда болмайды; және аңшыларға өздерінің жолында науқас жануарлар көп кездесер ме екендігін білу қиын емес. Олар қуіпті жарақаттанған және олары өз бетімен беріштеніп біткен сүйегі, тіпті кейбір мүшелері сынған және ешбір дәрігерсіз ешқандай шаралар жүйесісіз–ақ қалыпқа келген жануарларды жиі кездестіреді. Бұл жануарлар операциялармен қиналмай–ақ, жансыздандыратын дәрілермен уландырылмай–ақ және емдеу жолындағы ашықтыруларсыз–ақ, әбден сауығып кеткен. Ақыры дұрыс қолданылған дәрігерлік өнер бізге қаншалықты пайдалы болғанымен, өз–өзімен сырқаттанған жабайы адамның табиғаттан басқа үміттенері жоқ, сондықтанда оның өз ауруынан басқадан қауіптенбейтіндігі бәрібір таң қалдырады: бұл біздікіне қарағанда оның жағдайының артықшылығын жиі көрсетеді. Біз өзіміздің алдымызда көріп жүрген адамдар мен жабайы адамды шатастырып алудан абай болайық. Табиғат өзінің барлық жануарларына қамқорлық және мейрімділікпен қатынаста болды, сондықтанда олар өздерінің осы құқына ерекше жан–тәнімен қарайды. Ат, мысық, бұқа тіптен есекте, әсіресе өзінің тұрпатымен, ауқымды қарыны мен, күшімен және батылдығымен үй сүру қабілетіне ие болып және құлға айналып, әлжуаз, жасқаншақ болып, еңсесі түсіп, ал оның өмірі нәзіктік пен әлсіздікке ұрынып, ақыр соңында оның күш–қуаты мен жаужүректігін жояды. Өйткені табиғат жануарларға да, адамдарға да бірдей қатынаста болады, адамдар өздері жасаған өмір сүру жағдайлары арқылы үйретілген жануарларға қарағанда көп нәрсеге қол жеткізеді. Бұл – оның неғұрлым сезіліп тұратын құлдырауының негізгі себебінің мәні. Сонымен, бұл алғашқы адамдарға біз үшін аса қажет деп саналатын барлық керекті нәрселер, яғни, олардың баспанасының жоқтығы, жалаңаштығы олардың өздерін қорғауда аса қиындық және ешқашен айтылмай кетуі тиіс жағдайларды бажайламасақ, белгілі жағдайда алғашқы бұл затар аз қажеттілік тудырсада өзіне киім дайындаған және үй салған, оған дейін де оларсыз–ақ ұзақ уақыт бойы өмір сүрген адамдардың неліктен өздерінің балалық шағынан үйренген өмірлерін ер жеткен соң немесе бұрынғы өмірлерін кейін де солай әрі қарай неге жалғастыра бермегендігін түсінбейміз. Жалғыз, қолы бос, әрқашан қауіпке тікелей жақын жабайы адам ұйықтауды жақсы көруі тиіс және оның ұйқысы басқа жануарлардікіндей сергек. Оның ең басты қам жейтін шаруасы өзін–өзі қорғау, сондықтан оның неғұрлым дамыған қайрат қабілеті шабул жасауда немесе қорғануда басты қызмет етеді: немесе өзінің жеміне қол жеткізу үшін, не керісінше нәзіктік пен сезімділіктің жабайылары да Испандықтарды олардың ізінен бейне бір із кескіш иттер сияқты сезе алатын болған. Жануарлардың барлығынан мен табиғат оларды өзін–өзі от алдыруы үшін және әртүрлі деңгейдегі қауіп пен қатерден қорғану үшін қажет сезімдермен жаратқан айлалы машинаны көремін. Дәл сондайды мен адамзаттық машинадан да аңғарамын. Олардағы айырмашылық табиғат жануарлардың барлық әрекеттерін басқарса, адам бұған өзі еркін әрекет етуші нәрсе ретінде қатысады. Бірі инстинк арқылы бір нәрсені таңдап Пайдаланылған әдебиеттер:
|
қасиетінің пайда болатындығын көрсете кету керек және менің ойымша барлық табиғи құқықтың қағидалары шығатын сияқты; ақылдың содан кейін басқа негізде қалыптастырған қағидалары өзінің бірізді даму нәтижесінде түптің–түбінде келіп табиғатты тұншықтырады, одан басым болады.