ПӘні бойынша 050607 – биология мамандығының студенттері үшін обсөЖ ТАПСЫРМАЛАРының
Студенттер орындайтын тапсырмалар
жүктеу/скачать 1.35 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Студенттер орындайтын тапсырмалар
Студенттер орындайтын тапсырмалар:Тест1. Мутация қандай мағына береді? A) Өзгергіштік B) Жауын құрты. C) Кесiртке. D) Шегертке. E) Барлық аталғандар. 2. Мутация өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер қолданылатын жүйе? A) Селекция B) Өзгергіштік C) Кесiртке. D) Шегертке. E) Барлық аталғандар. 3. Мутация ұғымын енгізген ғалымды ата? A) Гуго де Фриз B) А. Тенсли. C) В. Вердардский. D) Г. Гаузе. E) Ч. Дарвин. 4. Әртүрлі физикалық және химиялық факторлардың әсерінен организмде тұқым қуатын өзгерістің (мутацияның) пайда болу процесін ата? A) Мутагенез B) Өзгергіштік C) Селекция D) Шегертке. E) Барлық аталғандар. 5. Клеткадағы геннің табиғи не жасанды жолмен өзгеруі не деп аталады? A) Мутация B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 6. Тірі табиғаттағы вирустар, микроорганизмдерден бастап жогарғы сатыдағы өсімдік, жануар, адам — барлығы да неге ұшырайды? A) Мутация B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 7. Жыныс клеткалары мен спораларда пайда болған (генеративтік) мутациялар қалай жүреді? A) Тұқым қуады B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 8. Дене клеткаларында болатын (сомалық) мутациялар қалай жүреді? A) Тұқым қумайды B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 9. Организмнің табиғи не әр түрлі факторлар әсерінен тұқым қуатын өзгеріске бейімділігі не деп аталады? A) Мутабильдік B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 10. Мутацияның жүруіне әсер ететін заттарды қалай атайды? A) Мутагендер B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 11.Организмнің мутация нәтижесінде алғашқы типіне ұқсамайтын, тұқым қуатын өзгеше қасиеттері бар тұлғаларын қалай атайды? A) Мутант B) Өзгергіштік C) Селекция D) Мутагенез E) Барлық аталғандар. 11- апта ОБСӨЖ тақырыбы: Мутациялардың пайда болу жиілігі. ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мазмұны: Дарвин негізін қалаған эвлюциялық теорияның негізгі қағидалары күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ, қайта жаңадан қолдау тауып дамытылуда.Мутатциялар мен комбинациялар өзгергіштері туралы ілімді терең талдап олардың пайда болуы механизмдері зерттелуде.Табиғи сұрыпталу әсеріне экспериментті жолмен зерттеулер жүргізілуде. Эволюцияның жаңа факторлары айқындала түсуде, олардың қатарына популяциялық толқындар немесе тіршілік толқындарын жатқызуға болады. 2.Табиғи популяциялар мөлшері үнемі ауытқып тұрады: популяциядағы особьтар саны бірде кеміп бірде артумен болады. Бұл процестер бір-біріне азды-көпті ретпен алмастыра алады,сондықтан оларды тіршілік толқыны немесе популяциялық толқын деп атайды. Олар бір жағдайларда жыл маусымдарына байланысты болады. Енді бір жағдайларында толқындар едәуір ұзақ мерзімінен соң байқалып климат жағдайларының немесе азық молшылығының ауытқуына байланысты болып шығады. Кейде популяциялар мөлшерінің өзгеруінен ормандағы өрт, су тасқыны, өте қатты аяз немесе қуаңшылық себепші болып табылады. 3.Бұл толқындар популяциядағы сирек кездесетін гендер мен генотиптер концентрациясын мүлде кездейсоқ және шұғыл өзгертеді.Толқындар бәсеңсіген кезеңде бір қыдыру гендер мен генотиптер толық жойылып кетуі мүмкін, ол кездесоқ және оларды биологиялық құндылығына тәуелсіз жүзеге асырады.Ал басқалары да кездейсоқ қалып қояды сөйтіп популяцияның мөлшері жаңадан артқан кезде өзінің концентрациясы да шұғыл көтеріледі. Мутациялық процесс тәрізді популяциялық толқындар да кездейсоқ бағытсыз тұқым қуалайтын материалды тірілшілік үшін күрес пен табиғи сұрыпталуға жүргізіп береді. 4.Оқшаулану да, яғни особьтардың еркін будандасуына түрлі-түрлі кедергілердің пайда болуы эволюциялық факторларға жатады.Ол бір түрдің саналуан популяцияларының гендік құамында маңызды айырмашылықтар пайда болуына яғни популяциялардың үсті -үстіне оқшаулана түсуіне жеткізеді. Қарастырылған факторлардың барлығы да эволюциялық процесті белгелі бір жаққа бағыттай алмады. Олар популяциялардағы әртүрлі генотиптердің концентрациясын арттырады немесе кемітеді, сөйтіп табиғи сүрыпталудың тиімділігне әсерін тигізеді. Табиғи сұрыпталу бірден-бір бағыттаушы маңызы бар эволюциялық фактор болып табылады, өйткені ол нақтылы жағдайларына байланысты жүретіндіктен, түрлердің тіршілікке бейімдейді.Табиғи сұрыпталудан жаңа популяциялар, сондай-ақ одан әрі түр тармақтары мен түлер пайда болады.
Студенттер орындайтын тапсырмалар:Бақылау сұрақтары
Тест тапсырмалары 1.Мутациялық өзгергіштік қанша өзгергіштіктің бір түрі ғана болып табылады?. А)Көп В)2
С)6 Д)7
Е)4 2. Тірі организмдердің маңызды қасиеттерінің ең елеулісінің бірі ұрпақтан ұрпаққа таралатын жүйе? А) Өзгергіштік В) Организмдердің физиологиялық түрі. С) Организмдердің қулық қасиеттері. Б) Тек морфологиялық түрі жатады. Е) Этологиялық түрінің косындылары. 3. "Мутация" деген атауды енгңізген ғалым? А) Гуго де Фриз В) Зюсс. С) Геккель.
Е) Вернадский 4. Мутагенез дегеніміз не? А) әртүрлі физикалық жәнс химиялық факторлардың әсеріиен организмде түкым қуатын өзгерістің (мутацияның) пайда болу процесі.
E)табиғи ресурстарды пайдалану 5. Организмнің табиғи не әр түрлі факторлар әсерінен тұкым қуатын өзғеріске бейімділігі не деп аталады? А) Мутабильдік В) Организмдердің физиологиялық түрі. С) Организмдердің қулық қасиеттері. Б) Тек морфологиялық түрі жатады. Е) Этологиялық түрінің косындылары. 6. Мутагендер (мутагендік факторлар) деп нені атайды? А) мутацияның жүруіне әсер ететін заттарды В) Организмдердің физиологиялық түрі. С) Организмдердің қулық қасиеттері. Б) Тек морфологиялық түрі жатады. Е) Этологиялық түрінің косындылары. 7. Мутант бұл? А) организмнін мутация нәтижесінде алғашқы типіне ұқсамайтын, тұқым қуатын өзгеше қасиеттері бар тұлғалары В) Организмдердің физиологиялық түрі. С) Организмдердің қулық қасиеттері. Б) Тек морфологиялық түрі жатады. Е) Этологиялық түрінің косындылары. 11- апта ОБСӨЖ № 43 ОБСӨЖ тақырыбы: Мутацияның қысымы және адам популяциясының генетикасы. ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мазмұны: Нуклеин қышқылдарының мутациялық өзгергіштігі. Спонтанды және индукцияланған мутациялар. Мутагендер және олардың әсер ету механизмдері. Гендік мутациалар. Ген мутаторлар. Белоктардың гендік инженериясы және бағытталған мутагенез. Мутациялық өзгергіштік көп өзгергіштіктің бір түрі ғана болып табылады. Тірі организмдердің маңызды қасиеттерінің сң елеулісінің бірі үрпақтан ұрпаққа тарала-тын өзгергіштіктің (мутацияның) пайда болуы. Мутация со-нымен қатар коптеген апаттың себебі болып табылады: ор түрлі аурулардың қоздырғыштарыныц эпидемиясы, қатерлі ісіктер, түқым қуатын аурулардың пайда болуы т. б. Соны-мен қатар мутация өсімдіктер, жануарлар және микроорга-низмдер селекциясында қолданылатын кептеген пайдалы өзгерістер де бсреді. "Мутация" деген атауды, Мендель зандарын қайта ашушылардың бірі голландиялык ботаник Гуго де Фриз (1848-1935) кснеттен пайда болған түкым қуатын өзгерістерді сипаттау ушін қолданды. Нсгізінде бұл сөздің шығу тегі әріректе жатыр. Көне Рим империясында Август патшаньщ билік ету заіманында (біздің жыл санауымызға дейінгі 63-64 ж.) сауда орталықтары мен калалардың ара-сындағы байланысты үйымдастыру үшін жаяу және атты шабармандар, ал жүк үшін пар атты көлік колданылған. Жол бойында қалалар мен елді пункттерде (бекеттерде) жолаушыларға арналған демалатын "маысио" деп аталатын сарайлар болған. Бүл мансиолардың ерекше аттары болма-ғандықтан олардың орналасқан нүктелері мен бағыттары ғана көрсетілген ("мансио позито ин"). Осыдан барлық ев-ропалық тілдерде "почта" деген сөз шыққан. Осы мансио-лардың араларында "мутацио" деп аталатын шаршаған аттарды ауыстыратын бекеттер болған. Мінс "мутацио" деген сөздің шығу теғі осындай (ауыстыру, өзгерту). МУТАГЕНЕЗДІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ҚОЛДАНЫЛАТЫН АТАУЛАР Мутагенез (лат. "мутацио" -өзгеру, ғрек. "генезис" -тегі) -ортүрлі физикалық жәнс химиялық факторлардың әсеріиен организмде түкым қуатын өзгерістің (мутацияның) пайда болу процесі. Мутация - клеткадағы генніц табиғи не жасанды жолмен өзгеруі. Тірі табиғаттағы вирустар, микроорганизмдерден бастап жогарғы сатыдағы өсімдік, жа-нуар, адам — барлығы да мутацияға ұшырайды. Жыныс клеткалары мен спораларда пайда болған (генеративтік) мутациялар түқым куады. Дене клеткаларында болатын (сомалық) мутациялар тұқым қумайды. Денс клеткаларына мутантты ткані бар өкілдерді мозаиктер немссе химерлер деп атайды. Вегетативтік жолмен (бір түйнегінен) көбейстін организмгс сомалық мутацияның үлкен маңызы бар. Организмнің табиғи не әр түрлі факторлар әсерінен түкым қуатыи өзғеріске бейімділігі мутабильдік деп аталады. Мутацияға бейім болу көптеген себсптсрге -организмнің жас мелшеріне, даму сатысына, температурага, генотиптің ерекшеліғіне байланысты. Гендердің мутацияға бейімділігі бірдей болмайды, оларды стабильді жонс мута-бильды деп бөледі. Жеке гомолоғты хромосомаларда орналасқан аллель жүптары бір мезгілде үшырамайды. Генотиптегі гендер мутацияға жиі ұшырайды. Жеміс шыбынының бір ұрпағында 100 гаметаға бір мутация сойкес келеді. Тышқанның радиация әсеріғіе мутабильділігі дрзофиладан жоғары. Маймылдар рентген сәулесіне тышқаннағі гөрі 2-3 есе сезімтал келеді. Генетикалық факторларға байланысты болгандықтан мутабильділікті қолдан сұрыптау арқылы арттырып не кемітіп отыруға болады. Қазіргі кезде селекциялық жолмен мутабильділігі жоғары жана линиялар шығарылуда. Мутагендер (мутагендік факторлар) деп мутацияның жүруіне өсер ететін заттарды атайды. Бүған физикалық әсерлер (ультракүлғін сөуле, рентген сәулесі, нейтрондар б, в, г-бөлшектері т. б.), химиялык заттар (алкидті қосылыстар, алколоидтар, нуклеин қышқылдарының аналогтары т.б.) жатады. Мутагсндердің өсері, олардын табиғатына, мөлшеріне, өсер ету жағдайына, сондай-ақ организмнің генотипіне, даму сатысына және физиологиялык жағдайына байланысты. Мутагендер организм өзгергіштігін кенет жеделдетеді, бұл селекция жұмысының нәтижелі өтуіне жағдай туғызады. Мутант — организмнін мутация нәтижесінде алғашқы типіне ұқсамайтын, тұқым қуатын өзгеше қасиеттері бар тұлғалары. Мутанттардың селекцияда, микроорганизмдердің биохимиялық мутанттарының генетикалық аппаратын зерттеуде үлкен мәні бар. Мутациялар табиғи жағдайда немесе лабораториялык жағдайда жануарлармсн өсімдіктерде пайда болады, мұндай мутацияларды спонтанды (лат. "спонтанеус" —өздігінен) дейді. Жасаиды жолмен ор түрлі мутагендік факторлармен осер ету арқылы адамның тікелей басшылығымен алынған мутацияларды индукциялық (лат. "индукцио" —қоздыру) деп атайды. ГЕНДЕР МУТАЦИЯСЫ (НҮКТЕЛІК МУТАЦИЯ). Гендік мутацияны генетикалық кодтағы өзгеріс деп түсіну керек. Кодтағы өзгсріс дегеніміз хромосомадағы ДНҚ молекуласынан (геном) иРНҚ арқылы цитоплазмаға арнаулы белок түзілісін деп берілген нүсқаудың өзгеріп, басқа белоктың түзілуі. Жаңа мутациялар аутосомдағы, жыныс хромосомаларындағы гендер болады. Олар барлық органикалық формаларда кездеседі. Турдің жабайы формаларына тон гендер аллелін жабайы, ал өзгергендерін мутантты гендер деп атайды. Олар-дың арасында принципті айырмашылық жоқ. Түрдің жабайы формаларына тән коптегсн гендерге бір кезде мутантты гендер болған, одан соң қолайлы мутанттык, аллельдер түр эволюциясының барысында сол түрге жататын особьтардың боріне таралатындай байытылған. Нуктелік мутациялар ДНҚ молекуласының бір жерінде нуклеотидтің түсіп қалуы нсмесе бір нуклеотидтің басқасымен орын ауыстыруы нәтижесіндс пайда болады. Бірінші жағдайда и-РНҚ дұрыс хабарды цитоплазмага апармайды, себебі ДНҚ молекуласындағы кодонның құрамы (реттілігі) нуклеотид түсіп қалған, не жаңадан кірген жерден бастап өзгереді. Мысалы, егер ДНҚ молекуласындағы иРНҚ синтезделетін нуклеотидтердің қалыпты құрамы: АГУЦА-УЦГГУУУАААГЦГ ... болса, онда бір негізді жоғалтқаніхан кейін, (мысалы Ц-ны), ДНҚ молекуласының триплеттері мынадай болады: АГУ АУЦ ГЕУ УУА ААГ .... Бұл осы аралықтан синтезделетін белок құрамын мүлде өзгертеді. Осыған ұқсас нәтиже егер басқа нуклеотид қосылса да болады. 11-апта ОБСӨЖ №44 ОБСӨЖ тақырыбы: Генетикалық қауіпсіздік мәселелері. ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мәтіні: Ген – тұқым қуалаушылықтың материалдық бірлігі, ДНК молекуласының бөлігі болып табылады. Клетка ядросының хромосомаларында болады. Белгілі – бір геннің хромосомада орналасу орнын локус деп атайды. Гендердің жиынтығын геном дейді. Белоктың бір молекуласының синтезін анықтайтын ДНК- ның бөлігін ген деп атайды. Амин қышқылдарының саны 20, ал нуклеотидтер –4, демек амин қышқылдарының әрқайсысына бірнеше нуклеотидтен құралған үйлесім сәйкес келуге тиіс. Бұл сәйкес үйлесім үш нуклеотидтен тұрады, оны триплет деп атайды. Генетикалық хабар ағыны ДНК –дан и- РНК арқылы белокқа бағытталған. ДНК- дағы хабар толықтырушы принципке сай и- РНК-ға көшіріледі. Бұл процесс транкрипция деп аталады. Транскрипцияның нәтижесінде ДНК –ның бөлігіндегі жазылған хабар и – РНК –ға көшіріледі. И- РНК –ға көшірілген хабар рибосомаға жеткізіледі. Белок цитоплазманың құрамындағы рибосома деген органоидтерде түзіледі. Белоктардың биосинтезіне барлық 20 амин қышқылы, АТФ, ГТФ, магний ионы, әр түрлі ферменттер, РНК –ның барлық түрлері, рибосомалар, инициация, элонгация, терминация, факторлары т.б. керек. Бірінші саты. Амин қышқылдарын активтендіру және аминоацил –т – РНК – ның пайда болуы. Екінші саты. Белоксинтездеуші жинақтың рибосомадан және РНК –дан пайда болуы. Үшінші сатысы. Полипептидтік тізбектің синтезі трансляция. Трансляцияны үш сатыға айырады : а/ инициация немесе полипептидтік тізбекті түзудің басталуы, ә/ элонгация немесе пептидтік тізбектің ұзаруы б/ терминация, немесе пептидтік түзілудің аяқталуы. Жоғарыда айтылып кеткендей амин қышқылдарының үшінші бөлігі организмде көптеген реакцияларға ұшырайды. Ген – тұқым қуалаушылықтың материалдық бірлігі, ДНК молекуласының бөлігі болып табылады. Клетка ядросының хромосомаларында болады. Белгілі – бір геннің хромосомада орналасу орнын локус деп атайды. Гендердің жиынтығын геном дейді. Белоктың бір молекуласының синтезін анықтайтын ДНК- ның бөлігін ген деп атайды. Амин қышқылдарының саны 20, ал нуклеотидтер –4, демек амин қышқылдарының әрқайсысына бірнеше нуклеотидтен құралған үйлесім сәйкес келуге тиіс. Бұл сәйкес үйлесім үш нуклеотидтен тұрады, оны триплет деп атайды. Генетикалық хабар ағыны ДНК –дан и- РНК арқылы белокқа бағытталған. ДНК- дағы хабар толықтырушы принципке сай и- РНК-ға көшіріледі. Бұл процесс транкрипция деп аталады. Транскрипцияның нәтижесінде ДНК –ның бөлігіндегі жазылған хабар и – РНК –ға көшіріледі. И- РНК –ға көшірілген хабар рибосомаға жеткізіледі. Белок цитоплазманың құрамындағы рибосома деген органоидтерде түзіледі. Белоктардың биосинтезіне барлық 20 амин қышқылы, АТФ, ГТФ, магний ионы, әр түрлі ферменттер, РНК –ның барлық түрлері, рибосомалар, инициация, элонгация, терминация, факторлары т.б. керек. Бірінші саты. Амин қышқылдарын активтендіру және аминоацил –т – РНК – ның пайда болуы. Екінші саты. Белоксинтездеуші жинақтың рибосомадан және РНК –дан пайда болуы. Үшінші сатысы. Полипептидтік тізбектің синтезі трансляция. Трансляцияны үш сатыға айырады : а/ инициация немесе полипептидтік тізбекті түзудің басталуы, ә/ элонгация немесе пептидтік тізбектің ұзаруы б/ терминация, немесе пептидтік түзілудің аяқталуы. Жоғарыда айтылып кеткендей амин қышқылдарының үшінші бөлігі организмде көптеген реакцияларға ұшырайды. жүктеу/скачать 1.35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|