ПӘнін меңгеру жөніндегі оқыту бағдарламасы (Syllabus)

Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі:

1. 
   Сөз түбірінің дамуы. Қосымшалар.
   
2. 
   Сөз жасаудың қалыптасқан тәсілдері.
   

Олардың арғы негізі жайлы қазіргі түркологиядағы екі пікір: а) олардың арғы негізі дербес сөздер деп қарайтын көзқа-рас; ә) кез келген қосымшаның арғы негізі дербес сөз деп қарауға бола бермейтіндігі, олардың біразының о баста-ақ қосымша екендігі жайлы, бүл пікірлерді дәлелдейтін фактілер. Қосымшалардың синкретизмі, ескі түркі тіліндегі бүл қүбылыстың іздері. Қазіргі тілдегі грамматикалық кластар бойынша жіктелген қосымшалар тіл дамуы-ның соңғы, жоғарғы сатысының жемісі екендігі. Сөз жасаудың қалыптасқан тәсілдері. Аффиксация, оның шығуы мен қалыптасуы жайлы. Субстантивация, сөздің синтаксистік қол-данылуы - сездердің грамматикалық кластарға жіктелуінің негізгі тәсілдерінің бірі. Сөз таптарының шығуы мен қалыптасуы. Сәздердің грамматика-лық кластарға жіктелуі жайлы пікірлер. Ескі түркі (Орхон-Енисей жазбалары), орта ғасырлық түркі тілдерінде (Қашқари, Абу-Хайян, "Кодекс куманикус" материалдары бойынша) сөздердің морфоло-гиялық топтарға жіктелуінің қазақ тіліне үқсас әзгеше қүбылыста-ры. Ерекше қүбылыстардың тарихи-тілдік негіздері.

Қазақ тілінің, жалпы түркі тілдерінің түбір морфемасы жайлы сөз қозғалғаңда, түбірдің фонетикалық қүрылысы мен сыпаты, аумақ көлемі жайлы мәселеге соқпай өту мүмкін емес. Мәселе мынада: түркі сөздерінің байырғы түбір морфемасы бір буынды болып келеді. Сейтіп түбір морфема екінші жағынан буын ретінде де үғынылады. Сондықтан да алғашқы түбір, негізгі түбір дейтін үғымдар сол түбірді қүрайтын буынның сыпаты жайлы үғыммен тығыз байланысты болады. Лексикалық қордың үйтқысы бір буынды түбірлер болуы тек қана түркі тілдерінің емес, жалпы алтай тобына жататын тілдердің ортақ ерекшелігі болып табылады. Бүл ерекшелік, яғниібайырғы түбірдің бір буындылығы, қазіргі түркі тілдерінің бойында да сақталған. Қазіргі қазақ тілінің сездік қорында бір буынды түбірлер, екі томдық "Қазақ тілінің түсіңдірме сөздігі" бойынша 60 процентке жуық, яғни, қазіргі қазақ тілінің сөздік қорының жарымынан кобі тек қана бір буынды түбірлер. Сәз топтары ьщғайынан қарастырғанда, етістіктер қүрамында бір буынды түбірлердің саны екі буындыларға қарағанда әлдеқайда аз, бірақ сол азғана топ бір буындылар барлық етістіктердің үйтқысы болып отырады.

Бір буыңды түбірлер аффиксацияның нәтижесінде көп буындыға (екі буынды, кейде үш буынды) айналып, кейін осының езі түрақты қүбылысқа айналған. Қазіргі тілдегі екі буынды байырғы түбірлердің кебісі-ақ жай кәздің өзіне де байырғы түбір мен қосымшаға ажырайды. Мысалы, аршы, ашы, айық, үрік тәрізді етістіктерді арық, ашшы, үркек есімдерімен және айыр етістігімен салыстырғанда, ортақ түбірлер ар-, аш-, ай-, -үр шығады.

Дыбыстардың тарихи ауысулары арқылы езгерген бірқатар түбірлер қазіргі тілде дербес күйіңде емес, тарихи негіздердің ғана қүрамында орнығуы да кездеседі. Кейбір фактілер келтірейік: жақын, жуық — соңгы —ын, -ық қосымша, екі сезге де негіз болған түбір — жаг. Малов: йагут (жақындату, етістік, түбірі — йаг, -ут қосымша), йағыл (етістік, жақында, -ыл қосымша), йагуқ (жақын, есім), йагру (жақында, үстеу), жугір, жуйрік, жуйткі (г>й), жуг — жуй, Малов: йугрук ат (жүйрік ат), йугур (жүгір), ауна, ақтар (бір нерсені аударды, ақтарды), МҚ: агнатты (аунатты), ақтарды (ақтарды, жерді аударып айдады), бауызда (мадды бауыздады, тамағынан буындырды), Малов: баг — душить, богуз — горло, богузлан — бытъ заколотым, бау < баг, МҚ: богды — буындырды, сықты, богаз — тамақ, боглунды — буынды, баг//баг>бау//бу. Сейтіп қазақ тіліндегі бауызда, буын етістіктері қүрамындағы түбір қазір дербес қолданылмайтын, бірақ тарихи негіздер қүрамында екі түрлі вариантта сақталған бір түбір болып шығады. Бүл керсетілгендерге дербес зат есім түрінде айтылатын бугалық сезін қосу керек. Қурга, қура (шеп қурады, сулы зат қүрғады), Малов: қуру - высохнуть, быть сухим, қуруг — сухое дерево, қурут — сушить, куры — сохнуть, быть сухим. МҚ: қур — қурғақ (оғызша), қурыды — қүрғады. Олай болса, қазақ тіліңдегі қурга, қура етістіктері нәтижесі. Соның салдарынан етістік түбір мен сын есім түлғасы сыртқы пішіні жағынан бірдей болып шыққан. Екінші сөзбен, бүл жерде фонетикалық конвергенция қүбылысының нәтижесін көреміз.

Сонымен, қазақ тіліндегі былжыр туыңды етістіктің -р арқылы есімге айналуы, былжыра сол есімнің -ра арқылы етістікке айналуы болып шығады.

Түбірлердің фонетикалық сипатының өзгеруі тілдің даму барысында олардың кенеруіне себеп болады. Фонетикалық езгеріске үшырап, семантикалық жағынан кенерген түбірлер, кебіне, қосымшалармен біріккен түрде орнығып қалады. Мүндай негіздер екі түрлі. Кейде байырғы түбірі де, қосымша да ез дербстігін жоғалтқан, кейде түбір дербестігін жоғалтқанмен, қосымша қазір де актив немесе керісінше түбір дербестігін сақтаған, бірақ қосымша "өліге" айналып кеткен.

Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі:

1. 
   Сөз таптарының шығуы мен қалыптасуы
   
2. 
   Септеу категориясының дамуы.
   

Сөздердің грамматикалық кластарға жіктелуі сөйлем ішіңдегі мәні мен қызметіне байланысты болған құбылыс. Айталық, сөйлем қурамында үнемі бастауыш қызметінде жүмсалу, яғңи, айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге төуелсіз қолданылу зат есімдердің дербес, тәуелсіз қолданылатын сез ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады. Акад. И. И. Мешанинов бүл турады: "Зат есім езінің сейлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен жіктеліп шықты" — дейді.¹ Ал сол зат есімдермен іргелес, соларға бағынышты қолданылатын сын есімдердің сөз табы ретінде қалыптасуы туралы индоевропа тіддерінің материалдары негізінде акад. В. М. Жирмунский: "Грамматикалық жағынан түлғаланған сын есімдер категориясының қалыптасуы, яғни, есімдердің зат есімдер мен сын есімдерге жіктелуі, индоевропа тілдерінде салыстырмалы грамматика әдістері арқылы көрінеді", - дейді.² Нақ осы түжырымды түркі тілдеріндегі, солардың бірі - қазақ тіліндегі зат есімдер мен сын есімдерге де қолдануға болады. Алтай тілдері тарихын зерттеушілер де сез таптарының қалыптасуы туралы осыған үқсас пікір айтады.³ Сонымен, есім сез таптарының грамматикалық класс ретінде қалыптасуы тек зат есімдер мен сын есімдер арасындағы байланыстан ғана көрінбейді, олардың басқа топтарының да аддыңғы екі топқа қатысынан байқалады.

Бұл айтылғандарға қоса акад. И. И. Мешаниновтың сөздердің атрибут (анықтауыш) мүше больш жүмсалуынан сын есімдер, пысықтауыш мүше ретінде жүмсалуынан — үстеу қалыптасты дейтін ескертпесін еске алу керек. Егер осы айтылғандардың бөрін қорытындылай келсек, есімдердің әрі грамматикалық класс болуымен бірге, лексикалық та топ екендігін, осы ерекшеліктердің өзі, айналып келгенде, олардың тарихи қалыптасуынан туғандығын кореміз.

Есім сөз таптарының ішінде оқшау түратыны — үстеулер. Үстеулер шығу теркіні, қалыптасу төсілі жағынан да өр қилы. Морфологиялық жағынан үстеулер бірде есім негізді болса, бірде етістік негізді болып отырады. Осындай әр түлғалылық оларды біршама кеш қалыптасқан грамматикалық класс деп қарауға мүмкіндік береді. Бүгінгі тілдегі көпшілік үстеу создердің қүрама болшектерге оңай ажырауы да соған дәлел.

Есімдердің бір тобы — сан есімдер түп негізі жағынан басқа сез таптарымен үштасып жататыны тіл білімінде әр кез айтылып келеді. Егер сандық үғымды білдіретін сөздердің қалыптасуы аналитикалық ойдың синтездеу дәрежесіне котерілуінің нәтижесі екенін еске алсақ, мүндай пікірдің дүрыстығы әсте талас туғызбайды.

Сонымен, есім сөз таптарының дамуы, тарихи өзгерісі олардың бірыңғай қалыптасуына алып келді. Есім сөз таптарын, оларға тән категориялар мен тәсілдерді тарихи түрғыдан қарастырғанда да осы ерекшелік ескерілуге тиіс болады.

Қазіргі қазақ тіліндегі зат есім категорияларының негізгі түрлері көне түркі тілінде де кездеседі. Ол тілде де зат есімдер басқа сөз таптарымен салыстырғанда септелетін, көптелетін, тәуелденетін сездер есебінде ерекшеленген. Зат есімдерге тән грамматикалық категориялардың түлғалық (кейде фонетикалық) озгерістерін, жеке аффикстердің пайда болуын және кейбір семантикалық өзгерістерін (мәнінің тарылуы, кеңеюі) еске алсақ, олардың қайсысының да өздерінің негізгі қызметтерінен айнымағандығын байқауға болады. Сондықтан зат есім деп аталатын сез табының тарихи өзгерісі, оның тарихи жаңаруы туралы әңгіме қозғау мүмкін де бола бермейді.

Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының өзінде тасу, жинақтау үғымы жатады. Мысалы, йылқы (жылқы), барым щу іік дуние) тәрізді сөздер қолданылуына қарай жекелік те, топтау 11 ымын да берген. Сонымен бірге, көптік үғым сан есім мен зат •і Імиің тіркесі арқылы да жасалған. Мысалы, алты йегірма йаиі да жинақтау мәнін берген. Сол себептен ол тілді зерттеушілер бұл қосымшаны да көптік жалғаулардың тарихи түрінің бірі деп қарайды .

Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғаулары. Меншіктік пен меншіктелуші арасындағы қатынас, яғни, тәуелділік категориясы түркі тіддері қүрамындағы байырғы қүбылыстардың бірі. Мүңдай түжырымға дәлел — түркі тіддері тарихыңдағы ең көне мүралар тілінде де қазіргі тілдегі тәуелдік категорияеы мен оның көріністері көп өзгеріссіз (қазіргі тілмен салыстырғанда) берілген. Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен (арнаулы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің тіркесі), синтаксистік төсілмен (ілік жалғаулы жіктеу есімдіктері арқылы) берілген. Тәуеддік жалғаулары көне мүралар тілінде мына төмендегідей болып отырады:

Жекеше: I ж. -м, (ым, -им, -ум, -ум, -ам, -ем)ң будун-ым (халқым), қаң-ым (әкем), қут-ым (қутым, бақытым). II ж. -ң, (-ың, -иң, -уң, -үң, -уң, -аң, -ең): қут-ың (сенің бақытың). III ж. -ы, -сы, (-ы, -и, -сы, -си, -зы, -зи): уйасы (оның уясы, урпагы), қаганы (ханы) айгучысы (уәзірі).

Тәуелділіктің үшінші жағының бастапқы түлғасы -ың, -сын (-ин, -син) деген пікір бар. Ал Орхон-Енисей жазбаларында мынадай сөйлем бар: ...табғач будунка беглік үры оғылың кул болты, сілік қыз оғлың күң болты (табғач халқына мықты үлы қүл болды, таза қызы күң болды). Осы сөйлемдегі оглың, қыз создері тәуелдік жалғаудың III жағыңда түр, бірақ өдеттегідей -ы емес, -ын.

Көптік: I жақ: -мыз (-мыз, -миз, мүз, -мүз, -ымыз, -имиз, -умуз, -амаз, -әмәз), ханымыз, ечимиз, қағанымыз.

II жақ: -қыз, -киз, (-ыңыз, -иңиз), -унуз, -үнүз: адашыңыз (сіздің
жолдасыңыз), қағаның (сеңдердің хаңдарың).

III жақ: -ы, -сы, -си, (-зы, -зи) —сылар, -силар.

Жазбалар тілде төуелдікте түрған сез жіктеу есімдіктерімен тіркесіп те, тіркеспей жеке де айтыла береді. Яғни, қазіргі қазақ тіліндегідей, бірде менің кітабым, бірде кітабым түріңде жеке де айтылады. Төуеддік жалғауларының ашық дауыстылардан басталатын варианттары кене түркі тілі ескерткіштерінің бәрінде бірдей кездесе бермейді. Бүл варианттар көбінесе Шығыс Түркістаннан табылған жазбалар тілінде (манихейлік текстер, сол сияқты кейбір үйғыр жазбаларында) ғана үшьфасады, яғни, үйғырлық вариантгар. Тәуелдшіктің II жағыңдағы сөз езінің аддындағы сөздің ілік септікте түруьш бірде керек етсе, бірде керек етпейді. Бүл жағынан да қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарымен астасып жатады.

Сонымен қатар, қазіргі қазақ тілінде тәуедділік мән синтаксистік жолмен де берілетіні де мөлім. Мысалы: біздің үй, сіздің дала, т. б,/ Меншіктілік мән туғызудың нақ осы тәсілі ежелгі түркі ескерткіштерінің тіліңде де кездеседі: Бегін ат (бектің аты) (КТ). Мүңда да тіркестің соңғы сыңары тәуелдік жалғаусыз келген. Орта ғасыр ескерткіштерінде мүндай конструкцияның мына темендегідей варианты кездеседі: Бу Мекке біздің турур — Бүл Мекке біздікі. Бу бәйіт анындүр — Бүл әлең онікі. Бүл көмекші етістікпен келген, қазақ тіліндегі -нікі түлғалы конструкцияға сәйкес қолданылған. Бүл фактілерге қарағанда, "бүл кітап — менікі" тәрізді конструкциялар осындай тіркестердің негізінде пайда болса керек, —-нікі аффиксі қүрамы жағынан күрделі, тарихи жағынан екі бөлікке бөлінеді: -нің — ілік септік қосымшасы, -кі - сын есім жасайтын жүрнақ. Ілік септік қосымшасының соңғы дыбысы (-ң) элизияға үшырап, -кі аффиксімен бірігіп кеткен. Қазақ тіліндегі -нікі аффиксі өзі жалғанатын сездің соңғы дыбысының ықпалына қарай бірнеше вариантта айтылады: қаланікі, ауылдікі. Түркологияда В. В. Радловтың ізімен тәуелдіктің дауысты дыбыстардан басталған варианттары алғашқы болуы керек дейтін пікір айтылып келеді. Кене түркі ескерткіштерін хронологиялық түрғыдан салыстырып қарағанда, төуелдік жалғауларының көптік түлғасының III жағыңда мынадай ерекшелік бар: V—ҮІІІ ғасырлар ескерткіштерінде тәуелдік жалғауларының III жағы кептікте де, жекелікте де бірдей бір ғана аффикс арқылы беріледі (-ы, -сы — түбірдің соңғы дыбысына қарай). Ал ортағасырлық ескерткіштерінде екі түрлі: бірде жекелік түлғамен бірдей, бірде -ылар, -сылар түрінде, яғни, -лар көптік жалғауы қосылып келеді. Алғашқы тәсілде бір ғана аффикс контекстегі мәніне қарай бірде заттың бір кісіге, бірде кеп кісіге қатысты екенін білдірсе, екінші тәсілде аффикстер де әр түрлі болып отырады. Хронологиялық түрғыдан, сойтіп алғашқы тәсіл ескі де, соңғы тәсіл жаңа болса керек. Қазіргі қыпшақ тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде алғашқы, ескі тосіл сақталған да, оңтүстік тіддерінде, татар, т. б. тілдерде соңғы, жаңа тәсіл пайда болған. Түркологияда тәуелдік жалғауларының арғы негізі - жіктеу есімдіктері дейтін пікір түрақтадцы. Түркі тідцерінің, тіпті жалпы алтай тілдерінің тарихын зерттеушілер ете көне дөуірде екпін түскен буыннан кейін айтылған жіктеу есімдіктері бара-бара өзінен бұрьш түрған, негізгі 101 и калық екпін түскен сөздің энклитикасьша айналған дейтін пікірді рге шығармайды. Осы постпозициялық қолданыстың соңғы грамматикалық кластарға жіктелуі бір ғана сөз табына тәндігін көрсетпейді, қайта жалпылығын дәлелдейді. Ал грамматикалық мән тұрғысынан (зат атауы не сын есім) жіктелуі, сөздердің синтаксистік қолданылуының нәтижесі.