Пәнінен syllabus
Дыбыстербелістері мен толқындары
жүктеу/скачать 2.12 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3. Дыбыстербелістері мен толқындары
Оқушылардың тербелістер меи толқындар туралы алған білімдері дыбыс құбылыстарыы қарастыруға мүмкіндік береді. Оқушылар толқындар және оларды сипаттайтан шамалар туралы алған білімдерін дыбыс құбылыстарын оқып-үйренген кезде одан ары тереңдетіп нақтылай түседі. Дыбыс толқындарын оқып үйренуді оқушыларға дыбыс көздері мен оларды қабылдағыштарды таныстырудан бастаған дұрыс. Мысалға өзіндік жиілігі бар камертон, ішек және еріксіз тербеліс көздері, электр тербелістерін дыбысқа айналдыратын қондырғыларды қарастыруға болады. Сондай-ақ дыбыс қабылдағыш микрофондардың әртүрін көрсетіп, құрылысымен таныстарады. Одан кейін дыбыс толқындарының тарау құбылысы түсіндіріледі. Дыбыс толқындары тарау үшін серпімді орта қажет екенін демонстрациялық эксперимент жасап, көрсетіп түсіндіріледі. Мұнда ауа сорғысы қалпағының астына Одан кейін сорғымен ауаны сорғыза бастаймыз. Ауа сиреген сайын дыбыс нашар естіледі де ақырында мүлде жоғалады. Дыбыс ауада ғана емес басқа ортада да тарайды. Жермен немесе теміржол рельсімен дыбыстың үлкен қашықтыққа тарайтынын оқушылар жақсы біледі. Сондай-ақ дыбыстың суда, металда, кеуек денелерде қалай тарайтынын тәжірибелер жасап көріп салыстыруға болады. Әр түрлі ортадағы дыбыстың тарау жылдамдығын қарастырып, осы рртадағы дыбыс жылдамдықтарына нақты мысалдар келтіріледі. Мысалы, дыбыстың ауадағы жылдамдығы- 300 м/с, суда- 1500 м/с, металда ауаға қарағанда 15 есе жылдам тарайтынын айтқан өте пайдалы. Дыбыстың тарау жылдамдығы неге әр түрлі ортада басқаша болатын оқушылардың өздері түсіндірсін. Себебі олар толқынның тарау жылдамдығы ортаның тығыздығына, деформацияның түріне байланысты толқын тудырған серпімділікке тәуелділігін біледі. Одан кейін оқушыларға дыбысты адам құлағының қабылдауын, яғни жиілігі 20 Гц-тен 20000 Гц аралығында қабылдайтыньш, ал жиілігі 20 Гц-тен кем инфрадыбыстар, ал жиілігі 20000 Гц-тен артық улътрадыбыс, 10 9 Гц-тенүлкені гипердыбыстар деп аталатыны айтылады. Сондай-ақ дыбыс толқындарының сипаттамалары (жиілігі, интенсивтілігі, спектрлік құрамы) қарастырылады. Дыбыс толқынының интенсивтілігі дыбыстың тарау бағытына перпендикуляр орналасқан бірлік ауданға бірлік уақыт ішінде келген энергиямен сипатталады. Дыбыс толқындарының интенсивтілігінің өзгешелігін адам дыбыс қаттылығымен айырады. Дыбыс қаттылығы тербеліс амплитудасына тәуелді: дыбыс амплитудасы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым дыбыс қатты болады. Дыбыс жоғарылығы тербеліс жиілігіне тәуелді: дыбыс көзінің тербеліс жиілігі неғұрлым үлкен болса, соғұрлым шығарған дыбысы жоғары болады. Барлық басқа күрделі дыбыстардың тоны обертондар (қосымша дауыс құбылысы) деп аталады. Обертондар дыбыс тембрін анықтайды, яғни бір дыбыс көздерін келесіден ажыртауға мүмкіндік беретін қасиеті. Мысалы, рояль даусын, домбыра немесе скрипка даусынан оңай ажыратамыз. Электронды осциллографқа микрофонды қосып камертонның қарапайым тонының (монохраматты синусоида толқыны) және музыкалық аспан дыбысын (бірнеше жиіліктердің қосындысы негізгі тон мен обертондар) және шу (үздіксіз жиіліктер жиынтығы) осциллограммаларының айырмашылықтары көрсетіледі. Дыбыс толқындарының резонанс құбылысы оның толқындық қасиетінің дәлелі болып табылады. Резонанс құбылысының пайдалы және зиянды жақтарын айтып өту керек. Мысалы музыкалық аспаптарда дыбысты күшейту үшін резонаторлар қолданылады. Гитарада, скрипкада және басқа да ішекті аспаптарда резонатор қызметін сыртқы қораптарының (астыңғы және үстіңгі) бөліктері атқарады. Резонаторлар аспап шығаратын дыбысты күшейтуге көмектеседі және бір аспаптың үнін екіншісінен ажыратуға болатын дыбыс құбылысының бояуы тембрді береді. Дыбыс тембрі резонатордың өлшемі мен формасына ғана емес, оның қандай ағаштан жасалғанына және жаққан лак құрамына тәуелді. Бұл резонанстың пайдалы жағы. Ал зиянды жағына телефон, микрофон, дыбыс зорайтқыштарда мембрана мен катушканығ еріксіз тербелісі пайда болады. Осы еріксіз тербелістер құрылғының өз тербелісімен сәйкес келгенде қаттырақ дыбыс шығын, беріліп жатқан хабардың дауысында бұзылу пайда болады. Сонымен, бұл құрылғыларда резонанс құбылысы пайдасыз. Соңында, оқушыларды дыбыстың шағылу құбылысымен таныстырып, жаңғырықтың қай уақытта болатыны түсіндіріледі. Адам құлағы екі дыбысты ажыратады, егерде олардың шығу аралығы 0,1 с- тан кем болмаған кезде. Тақырыпты қайталап жалпылау сабағын өткен кезде серпімді толқындарын барлық диапозонымен және олардың қолданылуымен таныстырылады. Мысалы, төменгі жиіліктегі серпімді толқындар жер сілкінісін зерттеуде, әрі жер сілкінісінің тіркеуде қолданылады. Инфрадыбыс көздері, атмосферадағы жел, найзағай, жер қыртысындағы жарылысты тіркеуде және т.б. қолданылады. жүктеу/скачать 2.12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|