Пәннің мақсаты: Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы курсы с

Бауыр мүктер класы

Magnoliopsida dicotyledoneae

Liliopsida monosotyledoneae

Briopsida

Lignopteridopsida

9. 
   апта
   

Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы Cormobionta Archeqoniatae.

1. Плаун тәрізділер бөлімі - Lycopodiophyta

2. Қырықбуын тәрізділер бөлімі - Equsetiophyta

3. Папоротник тәрізділер бөлімі - Polypodiophyta

Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ, кейде тіптен қабыршақ тәрізді жапырақтары (микропиллия) қаптап жауып тұрады.Олар нашар дифференцияланған, 1-2 тарамдалмаған жүйкелері болады. Буындары мен буынаралықтары нашар жетілген. Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабақ түрінде берілген, одан көптеген қосалқы (придаточные) тамырлары кетеді. Жерасты және жербеті өстері жоғарғы ұштары арқылы бұтақтанады. Өстің жоғарғы ұшында спорангилері жиналып масақ түзеді, сиректеу олар сабақта спора жетілетін аона түзеді. Спорангилерді жекелей алып қарар болсақ, олар жапырақтардың (спорофиллдердің) үстіңгі жағында орналасады.Споралардың мөлшері (размері) бірдей немесе әрқилы болып келеді. Басқаша айтқанда тең споралы да және әртүрлі споралы да түрлері болады.

Гаметофиттері жердің астында жетіледі, ұзындығы 2-20мм – ден аспайды, сапротрафты қоректенеді. Ұрықтануы сумен байланысты.

Классификациясы. Бұл бөлім екі кластан тұрады : плаундар класы (Lycopodiopsida) және полушниктер класы (Isoetopsida).

Плаундар класы – Lycopodiopsida.

Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер жатады. Плаундар класына мынадай үш қатар жатады : астероксилондар қатары (Asteroxylales), плаундар қатары (Licopodiales), протолепидодендрондар қатары (Protolepidodendrales). Бұлардың біріншісі мен үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал плаундар қатары ертеде жойылып кеткен фикустар тұқымдасынан ()Drepanophycaceae) және осы кластың қазіргі кезге дейін жеткен плаундар тұқымдасынан (Licopodiaceae) тұрады.

Плаундардың спорофиттері көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Сабағы мен тамырының камбиі болмайды. Жапырақтарының тілшелері болмайды. Спораларының мөлшері бірдей. Гаметофиттері қосжынысты, 1-15 жылдың арасында пісіп жетіледі. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Қазіргі кезде флорада кластың екі туысы бар. Оның ең көбі және кең таралғаны плаун (Lycopodium). Плаундардың шаруашылықта маңызы шамалы. Оларды мал жемейді. Плаундардан дәрі алынады. Плаундардың спорасы ертеден медицинада қолданылып келген, оның құрамындағы май ешуақытта кеппейді (тоңбайды). Оларды жас баланың тақымына себетін ұнтақ (детская присыпка) ретінде пайдаланады. Кейде мұндай спораларды қалыпқа құйылған заттың қабырғаларын жылтырату және олардың сырт формасын әдемі көрсету мақсатында пайдаланады.

Шоқпарбас плаун . Қылқанжапырақты ормандарда кең таралған өсімдік. Спорофиті жерге төселіп өсетін сабақтан тұрады. Оның вертикаль бағытта көтеріліп тұратын бұтақтарымен төмен қарай кететін қосалқы тамырлары болады. Сабағы мен тамырларының төбелік тармақталған бұтақтары болады. Өткізгіш шоқтары сабақтың ортасында орналасады. Орталық цилиндр сабақтың аз ғана бөлігін алып жатады. Қабық қабатының жалпақ аонасына жапырақтың іздері өтіп жатады. Камбиі жоқ. Сабағы мен жапырағының сыртын эпидермис қабаты қаптап тұрады, онда устьица тегіс, ұзын болып келетін жіңішке жіпшемен аяқталады.

Вертикаль бағытта тік көтеріліп тұратын сабақтарының ұшына да біршама ұзын аяқшаның (көтерменің) үстінде екіден (сиректеу 3-5 тен) спора түзетін масақтары орналасады.

Масақтың формасы цилиндр тәрізді, оның өсі болады. Өсті айнала спорофилдері, басқаша айтқанда ұштары үшкір, әрі жоғары қарай қайырылған қабыршақ тәрізді үш бұрышты жапырақтары орналасады. Спорофилдің үстінде қысқа аяқшасы бар бүйрек тәрізді спорангиі орналасады. Оның ішінде споралар жетіледі. Споралары бірдей ұсақ, формасы тераэдр тәрізді болып келеді. Спородермасы (спора қабықшасы) екі қабаттан тұрады : сыртқы экзиннен және ішкі интиннен. Спорангилері көлденең жарықшақтары арқылы қақырап ашылады. Споралары жерге шашылып, бірнеше сантиметрлік тереңдікте жайлап (12-15 жылдың ішінде) өсіп гаметофитке айналады. Формасы жағынан гаметофит пияздың баданасына (луковицы) ұқсайды, кейіндеу ұлғайып өсіп оның диаметрі 2см- ге дейін жетіледі. Бұл жағдайда оның формасы өзгеріп астау тәрізді (блюдцевидный) қалыпқа келеді. Гаметофит түссіз болып келеді, ризоидтары болады. Эпидермистің астында жатқан клеткалары саңырауқұлақтың мицелиімен симбиозда болады. Кейбір түрлерінің гаметофиті топырақтың бетінде жатады, бұл жағдайда оның клеткаларында хлоропласттар пайда болады. Антеридийлері мен архегонийлері гаметофиттің үстіңгі бетінде орналасады және паренхималық ұлпаға (тканьға) еніп жатады. Сперматозоидтары көп, екі талшықты болады. Ұрықтануы сумен байланысты. Зигота тыныштық қалпына көшпей – ақ бірден өсіп спорофиттің ұрығын береді. Ол алғашқы кезде гаметофиттің ұлпасына еніп жатады және оның есебінен қоректенеді. Бірақ көп ұзамай ұрықтан тамыр кетіп, жерге енеді, содан соң барып спорофиттің ұзақ уақыттар бойы дербес өмір сүруі басталады.

Полушниктер класы – ISOETOPSIDA. Спорофиттері, сабақтары екінші рет қалыңдайтын (жуандайтын) ағаштар, және аздап та болса екінші рет қалыңдау қабілетін жоғалтпаған көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Ағаш тәрізді түрлері түгелдей жойылып кеткен. Жапырағының жоғарғы сабаққа қарай иілген жерінде кішкентай өсіндісі – тілшесі болады.

Спораларының мөлшері (размері) әртүрлі. Гаметофиттері дара жынысты, бірнеше аптаның ішінде пісіп жетіледі. Полушниктер класына әртүрлі споралы плаун тәрізділер жатады. Полушниктер класы мынадай үш қатардан тұрады : селагинеллалар қатары (Selaqinellas), лепидодендрондар қатары (Lepidodendrales), полушниктер қатары (Isoetales).

Ең көп және кең таралған туысына селагинелла (Selaqinella) жатады. Оның аздаған түрлері ғана дәрілік және сәндік өсімдіктер ретінде пайдаланылады. Селаготектес селагинелла (селаганелла селаговидная – Selaqinela selaqinoides). Ол бұрынғы одақтас республикалардың территориясының европалық бөлігіндегі таулардың ылғалды субальпа белдеуіндегі шалғындарда аздап кездеседі. Спорофитінің сыртқы құрылысы плаунның спорофитіне ұқсас.

Студенттер орындайтын тапсырмалар:

1. Плаун тәрізділердің биологиялық ерекшеліктері?

2. Плаун тәрізділердің сапрофиі мен гаметофитінің негізгі ерекшеліктері?

3. Түйрегіш басты плаунның өмірлік циклінде спорофитімен гаметофитінің ара салмағы?

4. Плаун мен селагинелланың спорофитінің құрылысы?

5. Гаметофитінің құрылыс принциптерінің айырмашылығы?

6. Қырықбуындардың негізгі белгілері?

7. Дала қырықбуынының өмірлік циклі?

8. Папоротник тәрізділердің басқа жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден айырмашылығы?

9. Еркек папоротниктің өмірлік циклі ?

10. Полушниктер класна сипаттама?
Тест тапсырмасы

1. Плаун сабағы

А тік бұтақтанбаған

В өрмелегіш бұтақтанбаған

С шырмалағыш

Д көлденең айырмалы тесіктері бар жайылғыш

Г жатып өсетін

А бүршіктері мен жапырақтары бар шөпті өсімдік

В споралы масақ

С споралы спорангий

Д бүршіксіз өсімдік

Г барлық жауап дұрыс

А қышқыл топырақтық

В сілтілі топырақтық

С бейтарап топырақтық

Д тұзды топырақтық

Г дұрыс жауабы жоқ

4.Папортниктерде мынадай мүшелер бар

А сабақ, жапырақ, тамыр

В сабақ, жапырақ, ризойд

С сабақ, тамыр

Д гүл

Г сабақ, жапырақ, өркен

А жіңішке жасыл жіпше

В майда жасыл, жүрек тәрізді тақташа

С сорустар

Д жасыл өсімдіктіңөзі

Г барлығы дұрыс

А сабағы, жапырағы, тамыры бар өсімдік

В жіңішке жасыл мүк

С сорус споралартобы

Д өскінше

Г өркен

А жапырақ негізі

В жапырақ ұшы

С жапырақтың ортаңғы бөлігі

Д бүкіл жапырақ бетімен

7. Папоротник тәрізділер класының белгілері.

6. 
   Тұқым арқылы көбеюі , антеридилері жоқ, археногиялары сақталған стробилалы өсімдіктер.
   
7. 
   Гүлді өсімдіктер, тұқымдары қоршауланған сабақтарының түтікшелері бар.
   
8. 
   Шөптесін. өсімдіктер, түтікшелері жабық, бір тұқым жарнақты.
   
9. 
   Споралы өсімдіктер , орхеногия және антеридии арқылы көбейеді вайалы өсімдік
   
10. 
    Барлығы
    

10. 
    
    жүктеу/скачать 2.01 Mb.
    
    Достарыңызбен бөлісу: