ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені 6М070100 – «Биотехнология» 6М073200 – «Стандарттау және сертификаттау (салалар бойынша)» мамандықтарының магистранттарына арналған «Ғылыми зерттеу жұмыстарының Әдіснамасы»

1. Бақылау процестерінің әдістерін оқып-үйрену.

2. Жұмыс бойынша есеп жасау.

3.Қорытынды сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Бақыла анықтамасы.
   
2. 
   Бақылау жағдайлары.
   
3. 
   Бақылау түрлері.
   
4. 
   Бақылаудың кемшіліктері.
   

Тәжірибелік сабақ № 11

1. Жұмыс бойынша есеп жасау.

2.Қорытынды сұрақтарға жауап беру.

Қорытынды сұрақтар:

1. 
   «Жаңарту» сипаттамалары.
   
2. 
   Жағдайлық зерттеулер қандай топтарға бөлінеді?
   
3. 
   Заманауи методология қандай мәселелерді шешеді?
   
4. 
   «Методология мәселелері» тақырыбына эссе жаз.
   

Сәтті жұмыстың маңызды шарты диссертацияның мәселесін шешуде мәселе таңдау, тұрақтылық пен анықтық болып табылады. Ғылыми ортада ғылыми мәселені дұрыс жобалау шешімнің нәтижелі болуына тікелей әсер етеді. Бұл жағдайда барлығы іздеушінің қабілеті мен оның ғылыми жетекшінің заманауи көмегіне, ғылыми болжамынан және соңғылардың тәжірибелеріне тәуелді болады. Бастысын қосымшадан жеке бөліп алу қабілеті, қарастырылатын мәселенің білу деңгейі,білетін және білмейтін шекарасын көру диссертацияның нәтижелі болуы үшін қажетті шарт болып табылады [87].

Кез-келген ғылыми зерттеу негізгі үш бағыт бойынша жүргізіледі:

• 
  жаңа құбылысты тану, адам түсінігінің аймағының даму бағытына негізделеді;
  
• 
  адамның өмір сүру кезеңінде және қоршаған ортамен жұмыс істеу кезінде кезіктіретін бұрын белгісіз болған дәлелдерді түсіндіру;
  
• 
  белгілі дәлелдердің ескі көзқарастарының қарама-қайшылықтарын ашу дәстүрлі түсінікке сай болмайды.
  

Ғылыми зерттеудің негізі берілген білімнен тереңірек білгісі келетін бірқатар жеке адамдардың әрекеті болып табылады. Ғылыми болжам өздігінен пайда болмайды, ол жинақталған білім негізінде жасалады және қоғамда осы мәселе маңыздылығына қарай жетіледі. Болжамның тереңділігі іздеушінің жеке дара қасиеттеріне, ой қабілетіне және қызығушылығына байланысты болады.

Диссертациялық жұмысты өткізудің маңызды кезеңі дәлелді мәліметтерді алу үшін қолданылатын құрал қызметін атқаратын әдістерді таңдау болып табылады. Зерттеу әдісінің тану жолы және дұрыс жолды таңдау қате көзқарастарды болдырмауға мүмкіндік береді, сонымен қатар осы немесе басқа құбылыстарды тануда жетістікке тез қол жеткізуге жағдай жасайды. Қоршаған орта шынайылығын тануда маңызды түсінік ретінде әдіс – әдістеме – әдіснама тізбегі бола алады. Онда кейінгілері бұрынғылардың байланысы нәтижесінде жасалып шығарылады. Әдістер, нақты зерттеуді өткізу тәсілдерінің байланысы зерттеу әдістемесін құрайды. Ол өз кезегінде олардың байланысы нақты ғылымның әдіснамасының негізінде жатыр. Белгілі болғандай ғылыми танудың әдіснамасы жалпы алғанда бұл – ғылыми-зерттеу қызметінің тәсілдерін, түрін, принциптерін оқу болып табылады [58]. Ғылыми қызмет бүгінгі таңда өткенге тән догматикалық норманың идеологиялық диктатына тәуелсіз. Ғылыми ізденіс әдіснамасының негізі ақиқатқа, тарихи шындыққа сай ол қандай «ащы» болғанымен, жоғары моральдық адами қасиеттер және жалпы адами құндылықтарға қарамастан әлемдік жалпы қабылданған тәжірибенің объективті критерийі болады. Ғылыми танудың жалпы әдіснамасы философтармен жасалғандықтан оның түсінігі ғылымның барлық салаларында қолайлы. Дегенмен қандайда бір ғылым өз мазмұнында өзіндік спецификасы бар. Бұл спецификаны жаңа бастаушы зерттеуші ғалымдар саласының белгілі еңбектерін зерттеу кезінде пайддалана алады.

Қазіргі таңда ғылыми ортада зерттеудің келесі жалпы әдістерін ерекшелей алады: танудың жалпы логикалық әдістері, эмпирикалық зерттеудің әдістері және теориялық зерттеудің әдістері.

Сараптама – тану процесінің басы, себебі затты тану жалпы алғанда оның бөліктерге бөлгендегі қарапайым білім.Заттың құрамдас бөліктері бір-бірімен байланысқан және осы байланысты көрсететін сараптамаға қарама-қарсы танудың диалектикалық әдісі – синтез болады. Синтезде білімнің арқасында бір тұтасқа бұрын бөлінген заттың элементтерін (белгілер, қасиеттер, қатынастар) ойша және тәжірибелік түрде біріктіреді, ол зерттеу процесі кезінде алынған болатын.

Сараптама және синтез әдістері ғылыми зерттеуде бір-бірімен байланысқан болады. Зерттеу нысандарын тану тереңдігі қойылған тапсырмаға байланысты болады. Тәжірибеде оны қолданудың екі бағыты көрсетілген: түзу (немесе эмпирикалық) және қайтымды (немесе элементарлы-теориялық). Бірінші түрі зерттеу нысанымен алдын-ала танысу кезінде қолданылады, ал екіншісін жаңа ғылыми жағдайлар жасау үшін немесе қорытынды нәтижелерін жариялау үшін. Осыған орай бірінші жағдайда нысан туралы көзқарас үстірт болады, ал екіншісінде – құбылыстың негізін және заңдылығын терең көрсетеді. Сараптама көмегімен жаңа ақиқат белгіленеді, жаңа идеялар ізделеді, ал синтез көмегімен осы ақиқат, идея түсіндіріледі.

Тәжірибеде нысанның жеке қасиеттерінің арасындағы себеп-салдарлы байланысты орнатуға мүмкіндік беретін құрылымды-генетикалық сараптама және синтез әдістерінің жан-жақтылығы ерекшеленеді. Оның негізі зерттеу нысандары жеке элементтерге бөлінеді және басқаларымен байланыс орнатады.

Жаңа білімдерді алу тәжірибелік немесе теориялық жолмен мүмкін.

Салыстыру – ойша қорытынды, оның маңызы бірыңғай заттарды қоюмен байланысты, бірақ заттар сипатына қарай қойылады. Бұл әдіс ғылыми зеттеуде көптеп қолданылады. Оның көмегімен зерттелетін нысандардың, құбылыстардың, идея және теориялардың ұқсастықтарын және айырмашылықтарын (сапалы және .сандық жоспарда) белгілеуге болады. Салыстыру әдіс ретінде негізгі екі талаптарды қанағаттандыруы керек. Біріншіден, нысандық байланысы бар құбылытар ғана салыстырылады, екіншіден нақты қасиеттеріне қарай салыстырылады. Салыстыру нәтижесінде жай ғана ұқсас белгілер бөлінбейді, ал жалпы қасиеттер, ұқсастықтар және заттар арасындағы байланыс дараланса, онда бұл жалпылама әдіс.

Нысандарды салыстыру кезінде заттардың ұқсастықтары негізінде белгілі қасиеттеріне (қасиеті, байланысы) қарай олардың ұқсастықтары мен басқа да сипаттарына қарай ажыратылады, яғни әдіс аналогиясы зерттелетін заттың бұрын белгісіз болған қасиеттеріне бар болуына қарай ойша қорытынды шығарылады.

Затты тану кезінде ойша бір қасиеттерінен бөлінеді және қарастыратындарды бөліп тастайды. Зерттеушіні қызықтыратын қасиеттерін абстрагирлеу қарастырады.

Моделирлеу аналогия және абстрагирлеу тығыз байланыстағы зерттеу әдісі. Бұл белгілі қасиеттеріне қарай нақты нысанның арнайы жасалған модельде шығару. Бұл әдісті ғылыми зерттеуде жиі қолданады. Шынайы жағдайда зерттеуге мүмкін болмайтын нысандарды зерттеу кезінде пайдаланылады.

Идеалды және материалды модельдерді бір-бірінен ажырата білу керек. Идеалды модельдер символикалық белгіде, графикалық суретте, белгілер сызбасында және зерттелетін нысан қасиеттерінде көрсетіледі. Шынайы болатын модельдер (макет, құрылыс конструкциялары) материалды деп аталады.

Белгіліден белгісізге дейін қозғалатын ойлаудың логикалық әдісі индукция және дедукция болып табылады. Индукция – бұл жеке хабарлар негізінде жалпылама жасалатын тану әдісі, эмпирикалық мәліметтер негізінде теориялық білім жасалады. Бұл әдіс теория мен эксперимент арасындағы көпір жасайды және жаңа идея мен гипотезаның көзі болып табылады. Оған қарама-қарсы әдіс дедукция – бұл жалпы хабардан жеке қорытынды шығару. Осы әдістің құндылығы жағдайды ғылыми негіздеуде көрінеді. «Жалпы жинақталған эмпирикалық мәлімет жайлы индукция зерттелетін құбылыс себептерін дайындайды, ал дедукция индуктиті жолмен алынғантеорияға сүйенеді. Ол оның гипотетикалық сипатын алып қол жетімді білімге айналдырады ». [23, с. 27]

Эмпирикалық зерттеу әдістеріне: бақылау, сипаттау, өлшеу және эксперимент жатады.

Бақылау негізіне адамның сезім мүшесіне және зерттеу нысанын анықтауға бағытталған белсенді танымдық процесс. Бақылау жолы эмпирикалық (біріншілік) мәлімет – дәлелмен байланысты жасалған. Дәлел – ғылым негізі, бұл И.П. Павлова сөзіне қарағанда «ғалымның ауасы». Бақылау бағытталған және жоспарлы болуы керек. Жаңа білім алуға болатындай болуы керек. Сипаттама – шынайы немесе жасанды тіл құралдарымен бақылау арқылы жасалады. Негізінен өлшеу әдісі нысанның сандық сипатын ұқсас қасиеттері, сипаты, кейбір эталондарға қатысы бойынша салыстыру нәтижесінде жасалады. Осы әдістің құндылығы оның нысанды зерттеуде нақты мәліметтер беруінде. Осыған орай әдіске маңызды талаптар қоюдың қажеттілігін қаитамасыз ету үшін есептеудің нақтылығы қажет. Ең маңыздысы өлшеу құралдарын және тәжірибелі мәліметтерде қолданылатын әдіснамалар. Қолданбалы зерттеулерде эксперимент кеңінен қолданылады. Эксперимент – қосымша жағдайлардың қиындығынсыз, яғни берілген қадағаланатын жағдайда нысанды тануға бағытталған арнайы жағдайда заттың және құбылыстардың немесе қандайда бір жағдайдың шынайы тіршілік ету жағдайларындағы зерттеу әдісі. Ғылыми эксперименттің міндетті қасиеті оның қайталануында. Эксперимент зерттеу нысанын «таза күйде» жағымсыз факторлардың әсерінсіз, осы жағдайда экспериментті өткізу осы нысанның бұзылуын болдырмайтындай бір тұтас ретінде зерттеуге мүмкіндік береді. Нысанның өмір сүру мүмкіндігінің шектігін және ерекше жағдайда оның қозғалысын көру үшін, ғылымда зерттеу тапсырмасын экстремальды жағдайда шешеді.

Теориялық зерттеу әдістеріне жатады: ойша эксперимент, идеализация, формализация, аксиоматикалық әдіс, гипотетико-дедуктивті әдіс, математикалық гипотеза, абстрактілінің нақтыға айналуы.

Ойша эксперимент материалды түрде жүзеге асыруға болмайтын нысан комбинациясына сараптама жасау арқылы жүзеге асады. Егер ойша экспериментте шынайы тіршілік етуге қажетті қандайда бір жағдайсыз нысан туралы мәлімет алуға болса, онда бұл әдіс идеализация.

Формализация негізіне формальды жүйеде белгіленген операция жолында құрылымы мен заңдылығын табуға арналған кейбір заттық салада белгілі модельмен қамтылған мазмұнды білім саласының (ғылыми теория, талқылау және т.б.) зерттеу және түсіну жатыр.

Жоғарыда келтірілген ғылыми зерттеу әдістерінің классификациясы тану қызметтерінің (нысан, зат, тапсырма, жағдай, шығармашылық, репродуктивті танымдық қызметтер, жоспарланған нәтиже) элементтерін біріктіреді. Нақты ғылымның мәселе спецификациясы және ғылыми қызметтің жеке кезеңдері шешу үшін арнайы әдістерді қажет етеді. Сондықтан олар өздері зерттеу нысаны болады. Олар үнемі нақты ғылым саласында жинақталған білім көмегімен дамытылады.

Күмәнсіз ғылыми мәселені шешу байланысқан әдістерсіз мүмкін емес, ол кез келген нақты мәселеге тән. Дұрыс таңдауда бұл байланыс ғалымға интуиция көмектеседі. Интуиция – қиын психикалық құбылыс, «бұрынғы тәжірибеге сүйеніп, логикалық негізсіз шындыққа жету»[141]. Ол әр түрлі мәселелерді шығармалық жолмен шешуге мүмкіндік береді. Заманауи психологиялық көзқарастар эффективті және логикалық, интуитивті ойлауды жоғарлатуға бағытталған болмысты түсінуге қажет.

Құрылымына жалпы түсінік және диссертацияның жеке бөліктерін толтыру

Іздеушінің диссертацияны белгілеуде жалпы қабылданған талаптарды орындауы және эксперименттің сәйкесінше бағалануы оның мазмұнына байланысты және бір көргенде ғылыми диссертацияның қандай бағытта екенін көре алатындай болу керек. «Диссертацияны және авторефератты толтыру инструкциясы » [62] талаптар жасалған, соған сәйкес диссертацияда келесі элементтері болуы керек:

• 
  титул парағы;
  
• 
  мазмұны;
  
• 
  шартты белгілердің тізімі (қажет болған жағдайда);
  
• 
  кіріспе;
  
• 
  жұмыстың жалпы сипаттамасы;
  
• 
  негізгі бөлім (тарауларға бөлінген);
  
• 
  қорытынды;
  
• 
  диссертация жазу кезінде қолданылған әдебиеттер тізімі;
  
• 
  қосымшалар.
  

Тақырыбы қысқа, нақты және негізгі мазмұнға сәйкес болуы керек. Егер ізденуші өзінің диссертация тақырыбын айқындағысы келсе, онда тақырыпшасы барынша қысқа болып, тұжырымдалған болуы керек. ол жұмыстың басқа тақырыбына айналмауы керек. Ары қарай мамандық шифрі және атауы келтіріледі. Егер диссертация екі мамандық бойынша жасалған болса, екі мамандықтан шифрі мен атауы жазылады. Бірақ негізгі мамандық бірінші жазылады. Ғылыми дәреже көрсетілгеннен кейін (белгілі ғылым саласы бойынша ғылым докторлары мен кандидаттары), ғылыми жетекшінің немесе ғылыми кеңесшінің ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы, тегі, аты, әкесінің аты келтіріледі. Егер ізденушіде екі жетекші болса, екеуі де көрсетіледі. Диссертацияның титул бетіне қаласы және жылы жазылады. Титул бетінде міндетті түрде «Қолжазба түрінде» немесе қажет болған жағдайда мәліметтерді тарату шектеулігі грифі көрсетіледі.

Екі немесе одан да көп бөлімнен тұратын диссертация дайындау кезінде олардың әрқайсысында өз мазмұны болуы керек. Мұндайда бірінші бөлімде бөлім номерлері көрсетіліп, жалпы диссертацияның мазмұны, ал келесілерінде тек тиісті бөлімнің мазмұны ғана жазылады. Бірінші бөлімде келесі бөлімдердің мазмұнының орнына тек олардың атауларын көрсетуге рұқсат беріледі.

Диссертация тақырыбы бойынша сәйкес құбылыс пен процес туралы ғылыми түсініктерді дамытуы, олардың ағымдарының заңдылықтары мен механизмдері нәтижелердің ғылыми маңыздылығы болып табылады.

Ғылыми мәтіндерді безендіру кезінде жаңашылдықты орнықты және нақты көрсететін стилистикалық үлгілер бар. Осы мақсатта келесі сөздер қолданылады: «Одан қарағанда...осы дессертацияда...», «Автор алынған нәтижелердің жаңашылдығын мынадан көреді...», «Автордың ойы бойынша жаңашылдық болып табылады...», «Жаңа нәтижелерге жатқызуға болады...» және т.б.

Ізденушіге келесі сұрақтарға жауап беру ұсынылады:

• 
  материалды әлем мен қоғамның ғылыми заңдылығында белгілі емес ғылымға алынған ғылыми нәтижелер қаншалықты жаңашылдық енгізетінін;
  

• 
  ғылымның нақты саласында немесе оның шегінде құбылыстың және процестің теориялық негізінде алынған нәтижелер мен ұсыныстарды, жаңа әдіснамалық тәсілдемелерді қолданудың кеңдігі.
  

Алдын алатын тағы бір нәрсе: «диссертация нәтижелері қолданылатын ұйымдарды қарапайым тізбектей салуға болмайды, нақтылануы керек. Қолданысқа ұсынылатын орындарынының пайдалы нәтижелерін көрсету керек. Қолданысқа дайындық деңгейін, нәтижелерді қолдану масштабтарын көрсетуі керек»[62].

Ізденушіге түйіндерді жеке тарау бойынша қарапайым жиынтықтауды алдын алу керек. Қорытынды арқылы диссертацияның осы тақырыптағы басқа диссертациядан қандай айырмашылығы бар екені айқын көрінуі керек. Ізденуші қорытынды пункттері диссертация тақырыбымен, зерттеудің мақсаты және тапсырмаларымен, қорғауға ұсынылатын ғылыми жарлықтармен, тығыз байланысты болу керек екенін ескеруі қажет.