ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені физикалық химияны және электрохимияны оқытудың әдістемелік аспектілері «6М011200 – Химия» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Периодтық жүйенің төртінші негізгі тобының бірінші элементі көміртек, екіншісі кремний, бұлардан кейін сыртқы электрон қауызы жағынан осылармен ұқсас, бірақ үлкен периодтардың элементтері – германий, қалайы және қорғасын болады. Өткен негізгі топтардағыдай, төртінші негізгі топтың элементтерінің электрондық құрылымы, демек химиялық қасиеттері де ұқсас. Сыртқы электрон саны төртеу болғандықтан бұлардың тотығу дәрежесі -4, +4 тең болады. Бұл топша элементтерінің сыртқы электрондық деңгейінде төрт электрон ns²np² болады.

Топ бойымен жоғарыдан төмен (С→Pb)жүргенде элементтердің атомдарының көлемі үлкейетіндіктен, олардың электрон тартқыштығы, демек, бейметалдық қасиеттері кемиді, сонымен қабат электрон беруі, демек, металдық қасиеті өседі. Шынында да германийға келгенде-ақ металдық қасиеті күшейіп, бейметалдық қасиеті кемиді. Сонымен бұл топта бастапқы екі элемент қана бейметалл қалған үшеуі металл.

Топша элементтері (қорғасыннан басқасы) сутекпен ЭН₄ типтес қосыылстар түзеді: СН₄ – метан, SiH₄ –силан, GeH₄ –германсутек, SnH₄ – станнан.

СН₄ – SiH₄ – GeH₄ – SnH₄ бұл қатарда қосылыстардың беріктігі кемиді.

Топша элементтері оттекпен ЭО, ЭО₂ типтес қосылыстар түзеді. ЭО₂ типтес қосылыстардың барлығы да қышқылдық оксидтер. Бұл оксидтерге Н₂ЭО₃ типтес қышқылдар сәйкес келеді.

Көміртек өте көп таралған элементтер қатарына жатпайды, бірақ оның маңызы ерекше, өйткені оның қосылыстары бүкіл тірі организмнің негізі болып табылады. Көміртек жаратылыста дербес күйде, әрі толып жатқан әр түрлі қосылыстардың құрамында болады. Көміртектің табиғатта тұрақты екі изотопы бар: ¹²С(98,892%) және ¹³С (1,108 %). Космос сәулелерінің әсерінен β-радиоактивтігі бар изотоп ¹⁴С түзіледі.

Көміртектің негізгі екі аллотроптық түрі бар – алмаз және графит. Карбин қолдан алынған модификациясы. Алмаз – түссіз, мөлдір, қатты заттардың ең қаттысы. Графит – қара сұр түсті, күңгірт, сәл жылтыр, өте жұмсақ, денеге жұққыш, кристалдық зат.

Көміртектің аллотропиясын – кристалданғанда атомдарының әр түрлі орналасуы арқылы түсіндіріледі. Алмазда көміртектің әрбір атомы, көміртектің басқа төрт атомымен байланысқан, барлық атомдардың ара қашықтығы бірдей (0,154 нм). Көміртек атомдары алмазда sp³ гибридтік күйде болады. Алмазда көміртектің әрбір атомы дұрыс тетраэдрдің центрінде, қалған төртеуі тетраэдрдің төбелерінде орналасқан. Графитте көміртектің атомдары дұрыс алты бұрыштың бұрыштарында орналасқан, ол алты бұрыштардың өздері параллель жазықтықтарда жатады. Жазықтықтар арасының байланысының нашарлығынан графит (қарындаш) жұққыш болады. Көміртек атомдары графитте sp² гибридтік күйде болады. Карбин – тіке сызықты С ∞ тізбектерінен құрылған гексагональ торынан тұрады, ондағы көміртек атомдары sp гибридтелуге ұшыраған тізбекті полимер. Карбиннің екі түрі болады, көміртек атомдары өзара үш байланыс және бір байланыспен кезектесе байланысатын полиинді:

... – С ≡ С – С ≡ С – С ≡ С - ...

және үздіксіз қос байланыстан тұратын кумуленді:

= С=С=С=С=С=С=

Карбин көміртектің термодинамикалық ең тұрақты түрі екені анықталды.

Қатты заттардың сыртқы бетімен газ, бу және еріген заттарды сіңіре алу қабілетін адсорбция деп атайды, 1785 жылы Россия академигі Т.Е. Ловиц көмірдің еріген заттарды адсорбциялайтындығын алғаш ашып, оны этил спиртін тазалауға пайдаланған. Көмірдің, оның ішінде ағаш көмірінің, адсорбциялағыш қабілеті өте күшті, өйткені ол кеуек, екінші жағынан оның құрылымы графиттың қираған алты бұрышы сипатты болғандықтан ондағы көміртек атомдарының бос тұрған валенттіктері болады. Жай көмірден активтелген көмірдің адсорбциялағыштығы күшті болады. Көмірді активтеу дейтініміз оның кеуек, қуыс саңлауларын тазалау; оған су буын, не көміртек диоксидін үрлейді.

Көміртек атомдарында қалыпты күйде екі дара электрон бар, ал қозған күйде екі s-электрондардың біреуі көршілес р- орбиталына көшудің нәтижесінде төрт дара электрон пайда болады.

Сондықтан көміртек дара электрондардың санына сәйкес химиялық қосылыстарда екі немесе төрт валенттілік көрсетеді. Кәдімгі температурада көміртек активтігі өте төмен элементтердің қатарына жатады. Жоғары температурада көміртек көптеген заттармен әрекеттеседі.

Алмаз бен графит оттекпен жоғары температурада (700-800⁰С) әрекеттесіп көміртек оксидін түзеді. Көміртек оттекпен екі түрлі оксид түзеді – оттек жеткілікті болса көміртек (IV) оксиді, ал оттек жеткіліксіз болса көміртек (ІІ) оксиді түзіледі.

Көміртектің металдармен қосылыстарын карбидтер деп атайды. Олар көміртекті металдармен немесе металл оксидтерімен қыздыру арқылы алады.

Көміртектің сутекпен қосылыстары – көмірсутектер және олардың туыедылары өте көп.

Көміртек жоғары температурада металл оксидтерінен оттекті өзіне қосып алады; бұл реакцияларда көміртек тотықсыздандырғыш қасиеттерімен сипатталады.

Көміртектің галогендермен қосылыстарының құрамы СГ₄ формуласына сәйкес. Бірақ галогендердің ішінен тек фтор ғана көміртекпен тікелей қосылысады.

Электр доға температурасында көміртек азотпен тікелей қосылып, түссіз, улф газ С₂N₂ – дициан түзеді. Цианның химиялық қасиеті галогендерге ұқсас, сутекпен қосылысып HCN – циансутек түзеді.

СО қыздырғанда ауада жанып көп жылу бөліп шығарады. СО – күшті тотықсыздандырғыш. Көміртек (ІІ) оксиді қосылу реакцияларына бейім келеді. Сәуле түсіргенде және активтелген көмір қатысында хлормен әрекеттесіп өте улы газ фосген түзеді.

300-600 ⁰С, 500 атм қысымда және катализатор (ZnO) қатысында сутекпен әрекеттесіп метил спиртін түзеді. Қыздырғанда сілтімен әрекеттесіп құмырсқа қышқылының тұзын түзеді.

Зертханада көміртек (ІІ) оксидін құмырсқа немесе қымыздық қышқылына концентрлі күкірт қышқылымен әсер етіп алады.

Көміртек (IV) оксиді – түссіз, иіссіз, ауадан бір жарым есе ауыр, бір көлем суда 0,38 көлем ериді. Ол жануды, тыныс алуды қолдамайды. Кәдімгі температурада және 60 атм қысымда сұйық күйге айналады. Буланған кезде көміртек (IV) оксидінің бір бөлігі қар тәріздес қатты күйге көшеді. Мұндай күйдегі оксидті құрғақ мұз деп атайды.

Көміртек (IV) оксидіндегі көміртектің тотығу дәрежесі +4. Күшті тотықсыздандырғыштар оны көміртекке дейін тотықсыздандырады. СО₂ қышқылдық оксид болғандықтан негіздік оксидтермен және негіздермен әрекеттеседі.

Өнеркәсіпте СО₂ арнаулы ізбес пештерінде ізбес тасын жоғары (800-900⁰С) температурада ыдырату арқылы алады. Ал зертханада кальций карбонаты мен қышқылдың әрекеттесуі нәтижесінде түзіледі.

Карбонаттар ішінде калий, натрий, аммоний тұздары суда жақсы ериді. Гидрокарбонаттардың барлығы (натрий гидрокарбонатынан басқасы) суда жақсы ериді.

Судағы ерітінділерінде карбонаттар гидролизденіп сілтілік реакция көрсетеді:

СО₃^2- + НОН ↔НСО₃^- +ОН^- рН>7

Карбонаттар (сілтілік металдар тұздарынан басқасы) және гидрокарбонаттар қыздырғанда ыдырайды.
КРЕМНИЙ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫ.

Кремнийді 1811 жылы француз ғалымдары Гей-Люссак пен Тенар алғаш рет ашқан. Кремний табиғатта көп тараған элемент. Жер қыртысының 27,6% кремнийдің үлесіне тиеді. Ол табиғатта тек қосылыстар түрінде кездеседі.

Физикалық қасиеттері. Кремний кристалды және аморфты күйде кездеседі. Таза кристалды кремнийдің өзіне тән жылтыры бар, морт, шыныда із қалдырады. Кристалдық торы алмаздың торына ұқсас. Кристалды кремнийдің электр өткізгіштік қасиеті бар. Аморфты кремний – қоңыр түсті ұнтақ зат.

Химиялық қасиеттері. Химиялық қосылыстарда кремний -4, +4 тотығу дәрежесін көрсетеді. Кремний қалыпты температурада инертті элемент. Кристалды түріне қарағанда аморфты кремнийдің химиялық активтігі жоғары болады.

Жоғары температурада (400-2000⁰С) кремний көптеген металеместермен: хлормен, оттекпен, күкіртпен, азотпен, көміртекпен әрекеттесіп сәйкес қосылыстар түзеді.

Метакремний немесе кремний қышқылы қатты зат, суда суда ерімейді, өте әлсіз қышқыл, қыздырғанда ыдырайды:

Қышқылдық оксид SiO₂ суда ерімейтіндіктен кремний қышқылын жанама жолдармен: тұздарға басқа күштірек қышқылдармен әрекет ету арқылы алады:

K₂SiO₃+H₂SO₄→H₂SiO₃+K₂SO₄

Кремний қышқылының тұздарын силикаттар дейді. Силикаттардың көпшілігі суда ерімейді. Натрий мен калий силикаттары суда еритіндіктен техникада ерігіш шыны немесе сұйық шыны деген атпен желім, терезе замазкаларын жасауға, матаға, ағашқа сіңіру арқылы отқа төзімді материалдар жамауға қолданылады.

Сұйық шынылар әлсіз қышқыл мен күшті негіздердің тұздары болғандықтан гидролизденіп сілтілік орта көрсетеді:

SiO₃^2- + HOH ↔HSiO₃^- + OH^- рН>7
ГЕРМАНИЙ ТОПШАСЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСТАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.

Топшалардағы элементтердің барлығы үлкен периодтың элементтері, олардың сырттан екінші қабатында 18 электрон бар. Соның салдарынан олардың қасиеттері негізгі топтың бастақы элементтеріне қарағанда өзгешерек, атап айтқанда оларда металдық қасиет біліне бастайды. Осы өзгешелік селен топшасында нашарлау болса, мышьяк топшасында одан күштірек, германий топшасында әжептәуір айқын көрінеді.

Топшалардағы элементтердің қасиеттерінің өзгерісі, периодтық жүйенің жалпы заңына сәйкес, топ ішінде жоғарыдан төмен, топтар арасында оңнан солға қарай металдық қасиеті өсіп отыр.

Осы айтылғанға сәйкес, германий топшасындағы элементтердің электрон қосып алып реакцияласуға бейімділігі нашар, мысалы көміртек пен кремний сияқты сутекті қосылыстар түзгенмен, ол қосылыстар тұрақсыз. Ал электрон беріп реакцияласуы оңайырақ, әрі германийдан қорғасынға қарай жеңілдей береді. Сондықтан германийда металдық қасиет пен бейметалдық қасиет бірдейге жақын, қалайыда, әсіресе қорғасында металдық қасиет басым. Қалайы мен қорғасын физикалық қасиеттері жағынан нағыз металдар, тек химиялық қосылыстарында ғана өте нашар бейметалдық қасиет көрсетеді.

1. 
   Төртінші негізгі топша элементтерінің электрондық-графикалық формулаларын жазып, олардың қалыпты және қозған күйдегі валенттіліктерін анықта. Олар қосылыстарда қандай тотығу дәрежелерін көрсетеді?
   
2. 
   Элементтердің реттік нөмірлерінің өсуіне қарай топша элементтерінің оттекті және сутекті қосылыстарының қасиеттері қалай өзгереді?
   
3. 
   Көміртектің аллотропиялық түр өзгерістері алмаз бен графиттің физикалық қасиеттерінің әр түрлі болуы неге байланысты?
   
4. 
   Көміртектің оттекті қосылыстарының алынуы, физикалық және химиялық қасиеттері қандай?
   
5. 
   Көмір қышқылы және оның тұздары карбонаттар мен гидрокарбонаттар қалай түзіледі?
   
6. 
   Кремнийдің табиғатта таралуын, физикалық қасиеттерін айтып, оның химиялық қасиеттерін көрсететін реакциялардың теңдеулерін жаз.
   
7. 
   Кремнийдің қосылыстарының алынуы, химиялық қасиеттері қандай?
   
8. 
   Германий топшасының элементтерінің алу жолдары мен химиялық қасиеттері қандай?
   
9. 
   Германий топшасының элементтерінің қосылыстарының алынуы, химиялық қасиеттері қандай?
   
10. 
    Төртінші негізгі топша элементтерінің және олардың қосылыстарының қолданылуы?
    

1. 
   Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 640 бет.
   
2. 
   Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320 бет.
   
3. 
   Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
   
4. 
   Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
   
5. 
   Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. - 704 с.
   
6. 
   Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
   

№ 14 Дәріс. Металдарды алу жолдары және жалпы қасиеттері.

1. 
   Заттардың металдық күйі.
   
2. 
   Металдардың жалпы физикалық және химиялық қасиеттері.
   
3. 
   Металдардың коррозиясы.
   
4. 
   Металдарды кеннен алудың маңызды әдістері.
   

ЗАТТАРДЫҢ МЕТАЛДЫҚ КҮЙІ.

Металдардың сыртқы қабатында бірден төртке дейін ғана электрондар болады. Сондықтан олар валенттілік электрондарын беріп оң зарядты иондарға оңай айналады. Бұл электрондар белгілі бір атомдарға тән болмай, барлық атомдарға ортақ болады. Металдардың кристалдық торлары нейтрал атомдар мен катиондардан тұрады. Металдарда ретсіз қозғалып жүрген электрондар катиондарға тартылып химиялық байланыс түзеді және олар катиондармен қосылып уақытша нейтрал атомдар түзуі мүмкін.

Ковалентті және иондық байланыстардан айырмасы металдардағы ортақтастырылған аздаған электрондар, біріншіден, көптеген катиондарды бір-бірімен байланыстырып тұрады, екіншіден металл бойымен еркін қозғалып жүреді. Осындай байланыстың ерекше түрін металдық байланыс дейді.

Металдардың физикалық қасиеттері металдық байланыс арқылы түсіндіріледі. Барлық металдар (сынаптан басқа) қалыпты жағдайда қатты заттар, түскен сәулені шағылыстыратындықтан олардың металдық жарқылы болады.

Металдар электр тогын және жылуды жақсы өткізеді. Олардың электр өткізгіштігі металдардағы бос электрондардың болуына байланысты. Бос электрондар потенциалдардың айырмасының шамалы әсерінің өзінен теріс полюстен оң полюске қозғала бастайды. Сонымен металдардың электр өткізгіштігі олардағы бос электрондардың болуына ғана байланысты емес, сонымен қатар металдардың ішкі құрылысына және электрондардың жылжуына көмектесетін жағдайларға да байланысты болады.

Металдар жылуды да жақсы өткізеді. Металдардың жылу өткізгіштігі электр өткізгіштігіне сәйкес келеді, яғни электрді жақсы өткізетін металдар жылуды да жақсы өткізеді.

Металдардың маңызды қасиеттеріне жарықтың немесе жылудың әсерінен электрондар бөліп шығаруы жатады.

Металдардың созылғыштық қасиеттерінің маңызы өте зор. Сыртқы күштің әсерінен өздерінің пішіндерін өзгертіп және сол өзгерген пішінін күш әсер етуін тоқтатқаннан кейін сақтап қалу қасиетін металдардың созылғыштығы дейді.

Тығыздықтарына байланысты металдарды жеңіл және ауыр деп шартты түрде екі топқа бөледі. Тығыздығы 5 г/см³-тен кем болатындарын жеңіл, ал қалғандарын ауыр металдар дейді. Ең жеңіл металл литий, ең ауыр металл осмий. Металдардың тығыздығы олардың атомдық массаларына, атомдық радиустарына, кристалдық торларындағы атомдардың орналасу тығыздығына байланысты.

Металдардың балқу температурасы олардың кристалдық торларындағы бөлшектерінің арасындағы байланыстардың мықтылығымен анықталады. Ең оңай балқитын металл сынап, ал ең қиын балқитын металл вольфрам.

Қаттылығы жағынан ең жұмсақ металдар нетрий мен калий, ал ең қатты металдар хром, вольфрам.

Металдарды түстеріне қарай шартты түрде қара және түсті деп екі топқа бөледі. Қара металдарға темір мен оның құймалары және темірмен құйма түрінде қолданылатын хром және марганец жатады. Қалғандарын түсті металдар дейді.

Түсті металдар сілтілік, сілтілік-жер, сирек кездесетін, самород металдар болып бөлінеді.

Сирек металдарға өздері жеке кендер түзбейтіндері (мысалы, Ве, Мо, W, V, Re) жатады. Самород металдарға бос кездесетін алтын, платина, күміс т.б. жатады.

Металдардың химиялық активтігі олардың валенттілік электрондарын беру қабілетіне байланысты болады: электрондарын оңай беретін металдар күшті тотықсыздандырғыштар, қиын беретін металдар әлсіз тотықсыздандырғыштар.

Металдардың тотықсыздандырғыштық қасиеттері олардың стандартты потенциалдардың сандық мәнімен өлшенеді. Кернеу қатарында стандартты потенциалдардың алгебралық мәні азаюына байланысты олардың тотықсыздандырғыштық қабілеті артады.

Кернеу қатарында бұрын тұрған металл өзінен кейін тұрған металды тұзынан ығыстырады.

Кернеу қатарында сутектен бұрын тұрған металл оны қышқылдан ығыстырады.

Тотықтырғыш қышқылдарда ерімейтін металдар, мысалы алтын, «патша арағы» деп аталатын, үш көлем тұз қышқылы мен бір көлем азот қышқылында еріп тотығады.

Au + HNO₃+3HCl→AuCl₃+NO+2H₂O

Металдар сумен қышқылдар сияқты әрекеттесуі керек. Бірақ судағы сутек иондарының концентрациясы өте аз болғандықтан онымен тек актив металдар әрекеттеседі. Амфотерлік металдар қышқылдар да, сілтіде де ериді.

Металдардың көпшілігі металеместермен әрекеттесіп оксидтер, галогендер, сульфидтер, фосфидтер, карбидтер, нитридтер түзеді.
МЕТАЛДАРДЫҢ КОРРОЗИЯСЫ.

Металдардың және олардың құймаларының сыртқы ортаның әсерінен бұзылуын коррозия дейді. Коррозия химиялық және электрохимиялық болып екіге бөлінеді.

Химиялық коррозия деп металдар мен құймалардың электр тогы пайда болмайтын таза химиялық реакциялардың нәтижесінде бұзылуын айтады. Химиялық коррозия металдардың газдармен, сұйық заттармен әрекеттесуінің нәтижесінде жүреді. Температураның жоғарылауына байланысты коррозияның жылдамыдығы артады.

Тотығу-тотықсыздану реакцияларының нәтижесінде жүйеде электр тогы пайда болу арқылы жүретін коррозияны электрохимиялық коррозия дейді. Электрохимиялық коррозия электролиттегі екі металдың жанасуы нәтижесінде жүреді. Бұл жағдайда гальвани элементі түзіледі. Сонымен электрохимиялық коррозия кезінде электрондар ағыны актив металдан активтігі кем металға қарай ауысады да, актив металл коррозияланады.

Металдарды коррозиядан сақтау жолдары өте көп. Ең бастылары мыналар:

• 
  Ортаны өзгерту.
  
• 
  Қорғаныш жабындары.
  
• 
  Металдарды коррозиядан сақтаудың жолдарына арнаулы әдістермен олардың беттеріне тұтас, тығыз қабаттар жасау жатады.
  
• 
  Металдарды коррозиядан сақтаудың ең көп тараған түрі оларды лактармен, сырлармен қаптау.
  

МЕТАЛДАРДЫ КЕННЕН АЛУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ӘДІСТЕРІ.

Кеннен металды алу үшін оны бос жыныстардан бөліп байытады.

Металлургия өнеркәсібінде кеннен металл өндірудің мынадай тәсілдерін қолданады: пирометаллургия, гидрометаллургия, электрометаллургия.

1. 
   Пирометаллургия әдісі бойынша кенді жоғары температурада тотықсыздандыру арқылы металл алады. Егер кен тұз түрінде болса, оны өотеу арқылы тотықтырады, сонан кейін көмір, көміртек (ІІ) оксиді, сутек арқылы тотықсыздандырады. Көміртек пен карбид түзетін металдарды оксидтерінен басқа актив металдар арқылы тотықсыздандырады. Бұл әдісті металлотермия дейді. Егер тотықсыздандырғыш ретінде алюминий қолданылса бұл әдісті алюминотермия дейді.
   
2. 
   Гидрометаллургия әдісі бойынша әр түрлі заттармен әрекет етіп (KCN, H₂SO₄) кендегі металды ерітіндіге көшіреді де, сонан кейін металды басқа актив металмен ығыстыру арқылы немесе электролиз жолымен бөліп алады.
   
3. 
   Электрометаллургия әдісі бойынша балқыған хлоридтерінен, оксидтерінен, гидроксидтерінен тұрақты электр тогының жәрдемімен өте актив металдарды, мысалы, сілтілік, сілтілік-жер металдарын, алюминийді катодта бөліп алады.
   

1. 
   Металдық байланыс деген не және оның басқа байланыстардан қандай айырмасы бар?
   
2. 
   Металдардың бір-бірінен қандай негізгі айырмашылықтары бар?
   
3. 
   Электродтық потенциалдар деген не, оң және теріс потенциалдар қалай түзіледі?
   
4. 
   Металдардың стандартты потенциалдары мен кернеу қатары деген не?
   
5. 
   Металдардың жалпы физикалық қасиеттері қандай?
   
6. 
   Металдардың жалпы химиялық қасиеттері қандай?
   
7. 
   Металдардың алу жолдары?
   
8. 
   Құймалар деген не?
   
9. 
   Коррозия деген не? Металдарды коррозиядан қандай әдістермен қорғайды?
   

1. 
   Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 640 бет.
   
2. 
   Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.- 320 бет.
   
3. 
   Аханбаев К. Химия. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 280 бет.
   
4. 
   Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
   
5. 
   Глинка Н.Л. Общая химия / Под ред. Рабиновича В.А.- Л.: Химия, 1988. - 704 с.
   
6. 
   Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.- 527 с.
   

№ 15 Дәріс. III топтың негізгі топша элементтері.