Қасқыр-Canis Lupus Linnaeus

Сібірлік қасқыр-ең ірі және бассүйегі көлемді келеді. Дала қасқыры дене пішіні жағынан сібірлік қасқыр мен шөл қасқырыеың арасында, ал шөл қасқыры-ең кішісі: Ересек аналықтардың салмағы 25-28, аталықтарының салмағы 28-38 кг шамасында. Бассүйегі кішкентай, ростралды бөлігінде сәл созылыңқы келеді. Көбінің түсі ашық сұр түсті болады, кейбіреулерінде қылшықтарының ұшы қара түсті болып келеді. Желке тұсында және құлағының сыртқы бөлігінде жирен түске ауысады. Жүні басқа түр тармаққа қарағанда қатты және азырақ сәнді болады. Тибеттік қасқыр, дала қасқыры сияқты, сібірлік және шөлді қасқыр арасында орташа көлемді болып келеді. Арқасы тегіс, желке тұсы жоғары, артқы бөлігі жалпақтау және төмен орналасқан. Кеудесі үлкен, ауыр, күшті жақтары үлкен, мұрны ұзын, кең маңдайлы. Көздері алшақ орналасқан, үлкен емес, сәл қиқарлау келеді. Құлақтары үлкен емес, үшбұрыш пішінді, ұштары үшкірлеу келеді, алға қарай бағытталған, аралары алшақ.

Сұрақтар:

1. 
   Жыртқыштар отрядына сипаттама бер.
   
2. 
   Систематикасын (жүйеленуін) атаңдар.
   
3. 
   Халық шаруашылығында маңызы қандай?
   
4. 
   Көбеюі мен өсу шегі қалай жүреді?
   
5. 
   Қасқырдың қорқау қасқырдан қандай айырмашылығы бар?
   

Түлкі туысының сипаттамасы.

Түлкі туысының систематикасы.

Түлкі тусының тралуы, көбеюі, халық шаруашылық маңызы.

Түлкілердің арасында өздерінің жүнінің түсін өзгертетіндер кездеседі. Оларда денесінің жоғарғы бөлігі қаралау, ал төменгі бөлігі қара сұр, кейде тіпті қара түсті, арқасында крест тәрізді қара суреті бар түрлері кездеседі. Тағы бір түрі бар оның арқасындағы крест тәрізді суреті қара бұрыл түсті, ал денесінің төменгі бөлігі әрқашанда қара түсті болады. Оларды кресті түлкілер деп атайды. Сонымен қатар бүкіл денесі қара түсті, кейде бурыл рең кездесетін түрі болады. Бурыл рен көбінесе қабырғасында, аяғында көрінеді, ал қошқыл түс мүлдем болмайды. Жүндерінің түсін өзгертіп тұратын түлкілер Қазақстанда жиі, ал крестілер, серебрянка және қара бұрыл түлкі сирек кездеседі.

Әр күшіктегенде 4 -6 , кейде тіпті 12- ге дейін туады. Оларды ата – анасы бірге тәрбиелейді. Күшіктері әлсіз, соқыр, тіссіз және есту қабілеті жетілмей туады. Салмағы 100 – 115 г аралығында, дене ұзындығы 10 -15 см құйрығы 3,4 -3,5 см болады. 1,5-2,5 айлықтарында жорыққа шығып кетеді. Түлкі жұптасып тіршілік етеді. Күйлеу уақыты қаңтар- ақпан айлары. 50 – 60 күннен кейін аналығы арнайы апанда 15-ке дейін жәутігін әкеледі.

Сұрақтар:

1.Жыртқыштар отрядына, иттер тұқымдасы түлкі туысына сипаттама беріндер?

2.Жүйеленуін айтып беріндер?

3.Халық шаруашылығындағы маңызы қандай?

4.Кобеюі өсіп дамуы қалай жүреді?

Әдебиеттер: 1-9 (негізгі), 10-12 (қосымша)
1 Модуль Кеміргіштер, жыртқыштар, ескекаяқтылар отрядының систематикасы

7-тақырып. Жыртқыштар отряды. Жанат тәрізділер тұқымдасы (PROCYONIDAE).

Дәріс жоспары:

Жанат тәрізділер тұқымдасына сипаттама.

Жанат тәрізділер тұқымдасының систематикасы.

Жанат тәрізділердің таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы.

Жыртқыштар отрядының және жанат тұқымдасының сипаттамасы:

Жануарлар әр түрлі көлемді, салмағы 0,8- ден 160 кг-ға дейін болады. Сыртқы келбеті жақсы ерекшеленеді: кейбір түрлері мысықты, түлкіні, жанат тәрізді итті, аюды еске түсіреді. Мұндай жануарлардың ерні және мұрны қозғалмалы тұмсық (хобот). Тұқымдастың ең ірі өкілі гиганттық панда – денесінің құрылысына қарай орташа көлемді, аюға ұқсайды. Басы әр түрлі формалы, бөлек түрлерінің беткі бөлігі созылыңқы, басқаларыныкі қысқа. Құлақтары қысқа сәл домалақ келген, аяқтарында 5 бармақ болады. Табаны көбінесе жалаңаш. Үшінші бармағы ұзыншақ келеді. Тырнақтары қысқа, бүктелген және жанынан қысылған. Көп түрлерінде тартылмаған. Түкті жамылғысы жақсы дамыған қалын және биік. Түсі бірқалыпты сары немесе бурыл ашық жирен және қара түс аралас болып келеді. Бас сүйегі әр түрлі формалы, ми қорабы және бет бөлімі жақсы жетілген қысқадан ұзынға дейін. Жыртқыш тістері кішікентай және ірі болады. Азу тістері өткір емес. Көп түрлері (гиганттық пандадан басқалары) ағашқа жақсы өрмелейді, ал кинкожу өзінің өмір сүру кезенің ағашта өткізеді. Тұқымдас ареалы 2 бөлімшеден тұрады: бірінші бөлігі Солтүстік Американың көп бөлігін, Орталық және Оңтүстік Американы, ал екінші бөлігі онтүстік Шығыс Азияның Гималай ауданын, Непал және Сикким, жоғары Бирманы, Юньань, Гань-Су шекарасына дейінгі аумақты қамтиды. Тұқымдас 8 туыс және 15 түрді құрайды, олардың 2 туысы оңтүстік-шығыс Азияны мекендейді.

Жанат туысы орташа көлемді жануарлар. Денесінің ұзындығы 41-60, құйрығы 20-40 см , салмағы 15-22 кг. Денесі сәйкесінше қысқа, аяқтары ұзын, басы, бет бөлігі жалпақ, құлағы сәл домалақтау, көздері үлкен, азу тістері жалпақ. Аяғы бес бармақты, бармақ арасы жарғақпен қосылған. Білегі мен табаны қысқа, түкпен қапталған бұл түктер денсіндегі түктерден қатты еркшеленеді. Түкті жамылғысы қалың үлпілдек келеді.

.

Енот
Түлеу: ересек жануарлардың түлеуінің бастапқы белгілері сәуір айында, ал буаз аналықтарда сәл кешірек байқалады. Түлеу басталған кезде денесінің әр түрлі бөлігінде уыс- уыс жүндер пайда болады . Қыстық жүннің түлеуі бас және мойыннан басталады, кейін денесіне ауысады. Түлеуі тамыздың 2-ші бөлігінде аяқталады. Жас жануарлар қыстаудан кейін ересектерден бұрын наурыз айының ортасында түлей бастайды.

Таралуы: жанат Солтүстік Америка және Америкадан Панама каналына дейінгі бөлікті алып жатыр. Бұлардың санына табиғаттық жағдайлар өте көп қар жамылғысы әсер етеді. Бұл кезде жануарлар өздерінің азықтарын таба алмайды, сондықтан бұл фактор жанаттардың тірі қалуын анықтайды. Жанат азық тандамайды таралу аймағына байланысты өсімдік және жануарлармен қоректене береді. Құрт-құмырсқалардан басқа жабайы жүзім, құрма, долана т.б. қоректенеді. Батпақты Висконсин штатында жануар негізінен балық, андатыр, шаян, жүзім және жүгерімен қоректенеді.

Тәуліктік өмір салты: мінез-құлқы, жанат кешкі және түнгі уақытта белсенді жануар. Інінен күн батқанда шыққаннан түні бойы азық іздеумен болады. Жанат ағаштарда жақсы өрмелейді, бірақ азығын негізінен жерден аулайды. Судын жанынан тапқан олжасын суда шайқайды, содан кейін жейді, сондықтан шайқаушы атауын алды. Ұйқыға кетуі: қатты және қары мол қыста ұйқыға кетеді, аяз күндерінің ұзақтығына байланысты ұйқыға кету кезеңі 4 айға дейін созылады.

Сұрақтар:

1. 
   Жыртқыштар отряды, жанат тәрізділер тұқымдастарына сипаттама беріндер?
   
2. 
   Систематикасын атаңыздар?
   
3. 
   Халық шаруашылығындағы маңызы қандай?
   
4. 
   Көбеюі мен дамуы қалай жүреді?
   

Аю тәрізділер тұқымдасына сипаттама.

Аю тәрізділер тұқымдасының систематикасы, таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы.

Жыртқыштар отряды, аю тәрізділер тұқымдасына сипаттама.

Тұқымдастың кейбір түрлері жыртқыштар отрядының ең ірі өкілдері болып саналады. Аюлардың денесі үлкен, денетұрқы сәйкесінше қысқа және мықты. Басы үлкен, көздері кішкентай ұясына терең орналасқан, құлақтары домалақ және кей түрлерінде ұзыншақ, мойны қысқа жуан, жерге табанын тигізіп журеді 5 бармақты, жүрген кезде барлық табаны жерге тиіп жүреді, тырнақтары шетінен қысылған тартылмаған және сәл бүгілген, білегінде және табанында сүйелдері бар, құйрығы өте қысқа, жүні ұзын және қалың, тек малайлық аюдың жүні қысқа және сирек емшектері 1 – 3 жұп түсі біркелкі ақ бурыл немесе қара. Кеудесінде және мойнында ашық ақ дақтар және жолақтар болады, бас сүйегінің үлкен барабанды камералары тығыз. Бас сүйегінің беткі жағы ұзыншак, жақтары сәйкесінше ұзын және мықты. Жақтың төменгі бөлігінде кіші көлемді ішке карай қайырылған альвеолярлық өскіні бар тістері толық, бірінші 3 азу тісі немесе басқа тістері жоқ болуы мүмкін, сондықтан тіс саны 40 немесе одан аз болады. Азу тістері дөнестеу жалпақтау, жыртқыш тістері мықты. Тұқымдас ареалы Солтүстік Америка, Еуразия арктикалық босейінінен Солтүстік Африка және Оңт. Америка бөліктерінде таралған. Ареалдың азаюы антропогонезге байланысты. Аюлар жазық немесе таулы ормандарда таралған, ал ақ аю арктикада мекендейді. Түрдің көбі кез- келген азықпен немесе өсімдікпен, тек ақ аю ғана жануар қоректі. Кейбір аюдың түрлері қысқы ұйқыға кетеді. Күзде жиналған майлардың арқасында қыстап шығады. Жылына бір рет көбейеді. Балалары 1 – 2 – 3 болады. Түнде белсенді келеді. Көру қабілеті әлсіз есту қабілеті өте жақсы аюлар жануарлардың жоғарғы дамыған тобы. Кейбір түрлері қолға тез үйренеді. Көп аудандарда спорттық немесе аңшылықта пайдаланады. Ауыл шаруашылығына тигізетін кері әсері өте көп емес. Қазырғы кезде аюдың көп түрі қорғалады. Көп түрдің артқы жақ бөлігі көлемді келеді.

Систематикасы (жүйеленуі): тұқымдас 7 түр 4 туысқа біріктірілген.

Ubus туысында — 4 түр, Tremarctos туысында — 1 оңтүстік америкалық көзілдірікті аю, Meluisus туысында -1 — оңтүстік азиаттық ерінді аю және Helarctos туысында— 1 оңтүстік азиаттық малайлық аю. ТМД және Қазақстан фаунасында екі — Ursus arctos isabellinus — тяньшаньдік немесе ақ тырнақты, бурыл аю — кәдімгі бурыл аю. Көзілдірікті аю (Tremarctos ornatus). Сипаттамасы: орташа көлемді жануар денесінің ұзындығы 1,5-1,8 метр, салмағы 148кг., жүні сабалақ қара немесе бұрыл ренді. Таралуы: Оңт. Америкада таулы ормандарда бұталы жерлерде мекендейді қызыл кітапқа енгізілген.

Малайлық аю Ерінді аю (медведь губач)

Малайлық аю бирунаг деген атау тағы бар. Тұқымдастын ең кіші өкілі.

1. 
   Жыртқыштар отряды аю тәрізділер тұқымдасына сипаттама берініздер
   
2. 
   Систематикасын атаныздар.
   
3. 
   Халық шаруашылығындағы маңызы қандай?
   
4. 
   Көбеюі мен өсіп дамуы қалай жүреді?
   
5. 
   Аюлардың өзара ерекшеліктері қандай (медведь-губач (ерінді), медведь- очковый (көзілдірікті), бурый – медведь (бурыл аю))?
   

Сусар тұқымдасына сипаттама.

Сусар тұқымдасының систематикасы, таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы.

Шөл сусары Сарыкүзен

Тұқымдас дене тұрқы жағынан өмір сүру салтын әртүрлі жануарларды біріктіреді. Денесінің мөлшері 11 см (ақ тышқан) 150 см (калан) арасында. Денесі сәйкесінше ұзыншақ, аяқтары қысқа, табан және жартылай табан тигізіп жүреді, көбінің тырнақтары тартылмаған. Табаны мен білезігі түкпен қапталған, сирек жаланаш болады. Кейбір түрлерінің бармақтарының арасында жақсы жетілген жүзу жарғақтары болады, әсіресе артқы аяқтарында. Бас сәл созылынқы, мұрны үшкірлеу келген құлақтары кей түрлерінде үлкен, үшкірленген кей түрлерінде кішілеу, домалақтау, тағы бір түрінде тіпті қысқалау, есту жолдары тұйықталады. Мойны қысқа. Құйрығы өте ұзыннан қысқаға дейін өзгеріп отырады. Түкті жамылғысы қалың және жібек тәрізді, кейде сирек ұялаған болады. Түстері әртүрлі келеді. Жылына 1 немесе 2 рет түлейді. Түкті жамылғысы жиі түрлерінде қыс мезгілінде ақ түске ауысады. Емшегі 1-ден 4-ке жуық болады. Бас сүйегінің құрылысы жануарлардың көлеміне және тіршілік ету салтына қарай әртүрлі болады. Көп түрінің бас сүйегі көлемі бойынша үлкен емес, бет жағы қысқа, ми қабығы томпайып келген. Ірі түрлерінде айдар жақсы көрінеді. Жыртқыш тістері жақсы жетілген. Азу тістері қоректенуіне қарай өткір дөңестеу, ал кейбірінде жай дөңестеу болады. Сезу мүшелерінен есту қабілеті және иіс сезу қабілеті күшті дамыған. Жылына 1 ұрпақ береді мұнда 1-ден 10 бала және одан көп болады. Көп түрлерінде жасырын сатысы белгілі, ол бірінші күннен 7 айға дейін созылады .

Адаптация және жоғарғы экологиялық бейімділік сусар тұқымдасынан барлық ландшафта - тундырадан шөлге дейін және тау етегінен, альпі жайылымдарына дейін. Олар Австрияда, тынық мұхитының онтүстік бөлігінде және Факленд аралдарында мекендейді.