Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Саяси психологиядағы индивид, жеке тұлға, индивидуалдылық ұғымдарының мағынасын ашыңыз.
   
2. 
   Саяси әлеуметтену дегеніміз не?
   
3. 
   Жеке тұлғаның саясаттағы орыны қандай?
   

1. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
2. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   
3. 
   Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа, 1996
   
4. 
   Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.- Л.:ЛГУ, 1991
   
5. 
   Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
   
6. 
   Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн, 1999
   

1. 
   Лидерлік теориялары: орта, алмасу, мотивациялық және гуманистикалық теориялар.
   
2. 
   Лидерліктің негізгі стилдері.
   
3. 
   Лидерлік феноменді қазіргі қалыпта түсіндіру.
   

Лидерлікті зерттеудің негізгі мақсаты – лидерлердің жалпыланған типтерін бөліп алу және лидерліктің қолданбалы типологиясын құрастыру.

Лидерлік феномен – саяси психологияда ерекше орын алады. Біріншіден, бұл келе жатқан мәселелердің бір түрі. Егер саяси ғылымға билік проблема болса, ал саяси психологияда билік ішінлдегі «адам факторы», бұның екі тұжырымы бар. Бір жағынан, саяси-психологиялық өлшемдегі билік – билігі бар адам («жоғарыдағылар») өзіне бағындыру қасиетінің болуы. Ал екінші жағынан осы саяси-психологиялық өлшемдегі билік – бұл «төмендегілердің» «жоғарыдағыларға» бағынуға дайындалуы. Осылайша бір медальді лидерлік феноменнің екі жағы пайда болады: «жоғарыдағылардың» бар қасиеті «төменгілердің» дайындалуы. Бұл компоненттерінің басымы көптеген мәселелермен жағдайларға байланысты.

Екіншіден, лидерлік феномен – саяси-психологияның көбінесе қарастыратын мәселелерінің бірі. Әсіресе осында негізгі зерттеулер, концепциялар және теориялық талдаулар жиналған. Лидерлік феноменді оқыған кезде, саяси-психологияның басқа бөлімдеріне қарағанда әлі күнге дейін қорытынды диагнозы жоқ.

Үшіншіден, бұл саяси психологтарға жағымды мәселе. Бұнымен айналысу, кең халыққа қызығушылық әкеледі және сонымен қатар саясаткерлердің өзінен сұраныс келеді. Яғни, атақ пен ақша әкеледі.

М.Вебер хоризманың 3 түрін ұсынды:

• 
  ішкі проблемаларды шешуге арналған хоризма;
  
• 
  агрессия арқылы бөтен биліктен сақтау;
  
• 
  лидердің қызығушылығын қанағаттандыру үшін оған атрибут қосу.
  

1. 
   Активті-пассивті
   
2. 
   Позитив-негатив.
   

Саяси-психологиялық анализ, адамзаттың тарихы толығымен жазбаша жеткізілген. Алайда, лидерлік проблемасының негізгі жетістіктері 19 ғ. Аяғында 20 ғ. басында тек көбінесе жазбаша мінезді болды. Анализ 20 ғ. жетті. Әр түрлі теориялар лидерліктің табиғатын түсіндіруге тырысты және осы феноменге әсер ететін факторды табуға амал жасады.

В.Е.Хокингтің ұсынысы, лидерлік – топтың функциясы, ол лидерге беріледі, егер топ оынң тақырыбына сүйенген жағдайда. Х.С.Персон 2 гипотеза шығарды:

1. 
   әр жағдай лидердің өзін және оның сапасын анықтайды;
   
2. 
   индивид сапасы, ол лидерлік сапаны анықталатын жағдайда анықталады, алғашқы лидерлік жағдайдың шешімі болып табылады.
   

Д.Мак Грегор лидерлікті жүргізетін 2 теория ойлап шығарды. Біріншіден, ол Х аталатын теория, мұнда ол индивидтердің әлсіз екендігін көрсетеді, оларды әрдайым бағыттап отыру керек. Екіншіден, ол У теориясын ұсынды, мұнда дамдар жан-жақты болып, алға ұмтылу жолдатыр іздейді, сондықтан бұларды өз мақсаттарына жету үшін бағыттау керек.

Р.Р.Блайк және Дж.с.Моутонның өз теорияларында лидерлікті график бойынша көрсете білді: абцисс осі бойынша – индивидтердің қамқорлығын ойлау, ал ординат осі бойынша қорытындыны ойлап, қамқорлау. Осы 2 коэфицент неғұрлым жоғары ьолса, соғұрлым кәсіпте сенімдік арақатынас пен сыйластық болады.

Ауысу теориясы. Бұл теорияны жақтаушылар, яғни Дж.С.Хоманс, Дж.С.Марч, Х.А.Саймон, Х.Х.Келли және т.б., бұлардың айтуынша халық арасында болып жатқан қарым-қатынас формасы ауысу болып келеді, ол дегеніміз адамдардың бір бөлігі белгілі бір кіріс кіргізіп, содан пайда табады.

Т.О.Джакобс ауысу теориясының бір нұсқасын ұсынды: мұнда дамдардың бір бөлігі лидерге статусын көрсете отырып, оның мақсатына жеткеніне және ауысу қарым-қатынасында бір-біріне сыйластық көрсетеді. Ауысу процесі өте күрделі болып келеді. Оның «несие беру» және әр түрлі «төлемдер» сияқты көптеген жүйелер бар.

Тым жарқыраған мотивация өзіне керісінше жағымсыз қорытынды әкелуі мүмкін. Мысалы, мотивациясын тым жарқыратқан кандидат, жақсы тірегі мен білім стажы жеткілікті болмаса, бұл мотивациясы өзіне зияң келтіруі мүмкін.

Дж.Штерн мотивацияға келесі формуланы ұсынды:

МОТИВАЦИЯ=/(МОТИВ х КҮТУ х СТИМУЛ)

Дж.Аткинсон мотивацияны 2 типке бөледі:

Бірінші: сәттілік мотивациясы Мс,

Екіншіден: сәтсіздікті жолатпау мотивациясы Мсз.

Бұларды формула бойынша келтіруге болады:

Мс=/(Мс х Кс х Сс) Мсз=/(Мсз х Ксз х Ссз).

А.М.Маслоудың өз теориясында: лидерліктің тамыры адам құмарлығының трансформация процесінде қажеттілікке, социалды ұмтылысқа, саяси талапқа, яғни, ортадан құрылатын мотивке.

А.М.Маслоу билікті қажеттіліктің 2 типін ажыратқан:

1. 
   қажеттілік күште, мақсатқа жету, автономиялықта, бостандықта.
   
2. 
   қажеттілік репутацияда, сәттілікте, статуста, престижде т.б.
   

Екіншіден, лидерлік феномені – саяси психологиядағы белсенді проблемалардың бірі. Дәл осында зерттеу массивтері, концепциялары, теоретикалық қарымқатынас жиналған.

1. 
   лидердің жеке тұлғалығы және басқарудағы ерекшелігі;
   
2. 
   топ мінездемесі;
   
3. 
   топ ішіндегі қарым-қатынас;
   
4. 
   лидерлік құратын контекст;
   
5. 
   лидердің белгілі бір жағдайдағы атқаратын жұмысы.
   

1. 
   Авторитаризм мәдениеті – фатализм Көшбасшылық: деспотикалық, шектеулі емес, жалғасымды.
   
2. 
   Коллективизм мәдениеті – Көшбасшы иерархия. Позиционалды, шектеулі ортада, уақытта жалғасымды.
   
3. 
   Индивидуализм мәдениеті – Көшбасшы нарығы: метеорлы, шектеулі және жалғасымды емес.
   
4. 
   Эгалитаризм мәдениеті - Әділді мәдениет: харизматикалық, шектеулі емес, жалғасымсыз.
   

1. 
   Көшбасшы – «делегат» - ол экономикалық элитпен байланысты.
   
2. 
   Көшбасшы – «сенімді тұлға».
   
3. 
   Көшбасшы – «лакей».
   
4. 
   Көшбасшы – «кәсіпкер».
   

М.Вебер лидерліктің негізгі үш типін көрсетті: дәстүрлі, бюрократиялық, және харизматикалық.

Лидерліктің саяси-психологиялық типологиялары өзара өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады. Келесі зерттеушілер өздерінің түрлі тарихи даму кезеңдердегі басшыларды бақылау негізінде, өздерінің лидердің психологиялық типологиясын жасады:

• 
  Г.Лассуэлл бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы: “агитаторлар”, “администраторлар”, “теоретиктер”;
  
• 
  Д.Рисман бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы: “немқұрайлы”, “морализаторлар”, “ішкі бақылаушылар”;
  
• 
  Д-М. Бернс бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы: “трансформационалды”, “трансәрекеттік”;
  

Ғалымдардың көп эксперименттік жүргізу нәтижесінде мынандай қорытындыға келген: авторитарлы – көрсеткіштің азығы саны-жиыны жағы эффективті болып келеді; демократиялық – көрсеткіштерді және моральды жағынан. Әр лидерлік стильдері әр топтың психикалық жағдайына әкеледі. Авторитарлы топтың лидерлерімен агрессивті бір-біріне деген лидер тұлғалық қатынасын ұстанса да көрінеді. Демократиялық топтар мүшелерді «біз» деген сезім біріктіретін. Либералды топ мүшелерінің лидерімен бірігу сезімінде болмаған жұмыстарымен қанағаттанбаған.

Негізінде лидерліктің 5 қосымша стильдері бар. Олар:

1. 
   Параноидты стиль – мұнда күмәншылық, басқа біреуге сенбеу, басқаларды бақылауға ұмтылушылық – ашық немесе жабық манипуляциялар арқылы ерекшеленеді. Мұндай іс-әреует типін анықтауда – «қожайын» сөзімен ерекшеленеді. Саяси ойлау «біз немесе олар» принципімен құрылған. Басқа саясаткерлермен қарым-қатынас жасаған кезде – ол манипулятор. Мұндай стиль басқа саясаткерлерді қорлау немес түсіру болып табылады. Бұл өзіндік мақсат ретінді түсіндіріледі.
   
2. 
   Демонстративті стиль – мұнда «артист» сөзі қолданылады. Өзіндік драмматизацияға бейім келеді, ылғи да өзіне көңіл аударуды ұнатады. Өзіндік бағалауы басқа біреуге қалай ұнайтынын, қаншалықты жақсы көретініне байланысты. Ол кездейсоқ басқалардың жағдайының қарамағына түсуі мүмкін. Ол көбінесе сақтылықты жоғалтады. Тез арада қалыптасатын жағдайларда ол жертва болуы мүмкін.
   

3. 
   Компульсивті стиль – қойылған тапсырмалар мен уақыттың жоқтығына қарамастан барлығын дұрыс және жоғары түрде орындауға ұмтылыс. Мұнда – жеңілділіктің жоқтығы, әрекет-қылықтағы жүйріктілігімен ерекшеленеді. «Озат» спонтантты іс-әрекеттерге үйренбеген, инструкциялар мен параграфтарға догматикалық көз-қараста болады. Ол өте шыншыл адам – принципшіл саясаткер, еңбек сүйгіш, өзінің ойлау ерекшеліктерінің билігінде жүреді. Мұндай саяси стиль күнделікті саяси әрекеттерде онша көріне бермейді, көбінесе экстремалды жағдайлардағы әрдайым өзгеріп отыратын іс-әрекет жағдайларында белсенді көрінеді. «Озаттар» мұндай жағдайда дискомфорт сезінеді: олар сенбеушілік сезімінде болады. Ол депрессияға әкелуі мүмкін.
   
4. 
   Депрессивті стиль – депрессивті стильдегі саясаткер көбінесе сәтсіздіктерден қашу үшін басқа біреуге ұмтылып, солардан көмек күтеді. Басқа лидерлерді ұнатып, соларды қызықтайды. Оларды «сподвижниктер» деп атайды. Олар көбінесе консервативті және белсенді емес болып келеді. Олардың көз-қарастары мен болжамдары писсимистік түрде болады: бүгін «топ бұзылады», ертен «экономика төмендейді», ал келесі күні «азаматтық соғыс басталады» деп айтуы мүмкін.
   
5. 
   Шизоидты стиль – депрессивті стильге ұқсас болып келеді. «Жалғыздық» стилімен ерекшеленеді. Мұндай саясаткерлер жағдайлардан шет қалу деген ұғымда жүреді.
   

Лидерлікті зерттеудің негізі мақсаты – лидерлердің жалпыланған типтерін бөліп алу және лидерліктің қолданбалы типологиясын құрастыру.

1. 
   Лидерлікті – феномен ретінде түсіндіріңіз.
   
2. 
   Лидерліктің психологиялық компоненттері қандай?
   
3. 
   Лидерлік стилдер қалай жіктеледі?
   

1. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
2. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   
3. 
   Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа, 1996
   
4. 
   Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.- Л.:ЛГУ, 1991
   
5. 
   Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
   
6. 
   Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
   
7. 
   Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн, 1999
   

1. 
   Саяси психологиядағы диктатура ұғымы
   
2. 
   Қарсылық, наразылық көрсету – адамның келіспеушілік реакциясы ретінде
   
3. 
   Зорлық-зомбылықтың психологиялық мәні
   

Бұқараның әрекет-қылығының ерекшелігі индивидуалды лидерлерден, олардың типтерінен және олардың психологиялық сапаларымен ерекшеленеді. Бұл сөзсіз, адамдардың ерекше түрлері. «Қажеттілік жоқ, өйткені бұл апостол сандары олардың тапсырмаларын шешуге өте ұлы болады. Еске түсірсек мұндай көп емес қызу сандары үлкен іс-әрекетті ояту үшін, олар кресті жорық сияқты-жағдай, мүмкін ең ғажайыптысы, қандай да дінге қарағанда, миллиондаған адамдар осыған дейін жеткен, олар барлығын тастап кетті, Шығысқа кету үшін және бұл іс-әрекеттері бірінші рет емес, үлкен жетістіктерге жетпегеніне қарамай және қатал бас тарту».

Г.Тардтың ойынша бұқара лидерді өздері іздейді, өзінің ішінен оны шығарып, бірақ Г.Лебонның көз-қарастары үлкен жетістіктерге жетті. Ол 4 ерекше «басшы» типтерін айтқан. Бірінші-көз жеткізген зерттеушілер, сенушілік апостолдары (религиозды, әлеуметтік немесе саясатқа байланысты емес). «Олардың сенімдеріне гипноздалған олар барлығын өз мойнына алмақ, оның жан-жақтылығына және олар өзінің өмірінің мақсатын бұл сенімдліктің жарқ етуін санамағандағысымен бітіреді. Бұл адамдар жартылай сандырақта жүреді, олардың ақыл жағдайын патологиялық зерттеулерді оқыту қажет етеді, бірақ бұған қарамастан олар тарихта үлкен роль ойнады». Мұндай «апостол ылғи да өзінің діни ақылымен ерекшеленеді, өзінің сенімшілдігінің жан-жаққа тарату құлшынысын ұстанады; бірақ осымен бірге ол біріншіден жай ғана ақыл болып табылады. Оның ойы-қарапайым. Заңдар және барлық ұғымдар оның қабылдауына кірмейтін нәрсе». Г.Лебон сыртқы жағын ерекше түсіндірген «қарапайым жанды аңқау» деген. Оларды еш нәрсе қиынға соқтырмайды. Олар үшін ешқандай қоғамды құру үшін жеңілдік жоқ. «Көптеген 2 немесе 3 гипноздық қайталанатын формулаларға сүйене отырып, зерттеуші-әлеуметшіл өзінің сенімділігін жан-жаққа таратуға қатты қажеттілік сезімін сезеді ...». Бұл типтің іс-әрекет құрылымы ерекше бұзу қажеттілігімен ерекшеленеді: «Барлық уақыттарда ортақ психологиялық заңдар күшімен ұстанған, осыдан бір нәрсенің апостолы болмау керек, кімді болсын өлтіру тұрақтылық қажеттілігін сезінбей немесе нені болсын жою». Бұқара лидерінің екінші түрі-бір ойдағы фанаттар. «Көп жағдайда өте ақылды адамдар кездеседі, сонымен бірге ғұламалар, талқылау бейімділігін жоғалтады, жұмысы кейбір сұрақтарға келген кезде. Өзінің саяси немесе діни сезімдермен айналысқанда олар көз жетерлік ұғынбау немесе шыдамсыздықты сезінеді. Бұл кенеттен пайда болатын фанаттар, фанатизмдер қауіпті тек қана оларды бір нәрсе қанағаттандырмаған кезде ғана болады». Бұл « апостол көмекшілері», көбінесе анду іс-әрекетімен шұғылданады.

Бұқара лидерінің үшінші типі «дегенераторлардың үлкен жанұяларына жатады. Өзінің атадан қалған байлығының арқасында ол физикалық немесе ақылдық, төменгі жағдай кезіндегі шешім қабылдауға келмейтін орын алады. Олар қоғамның дұшпаны болып саналады, осыдан өзінің жазылмайтын бейімсіздігі және атадан қалған ауруымен ерекшеленеді. Олар-докторлықтардың қорғаныстары, өйткені оларға жақсы болашақты уәде етеді, және ол қайтадан туу сияқты болып табылады». Берілген типте фанатизм аз, ерекше сенімділіктің тұрақтылығы және бір идеясы жоқ. Мұнда жеке қызығушылық қана шешеді.

Ендігісі, бұқара лидерінің төртінші түрі, осының алдында болған «басшының» орнына келген және бұқараның орнын басқан фанаттар оны «жылытты» деп атады-қарапайым тиран және диктатор. Ол өзімен бірге кейбір «зерттеушілер» мінезінен ұқсас болады, бірақ бұл ең ерекшесі емес. Ол бұқараны өзін ұнатуға мүмкін және өзіне деген қорқыныш сезімін сездіреді. «Сумияға, Цезарь соғысты және де Тиберий Нерон. Конвентке-Бонапарт, 48 ж.-Наполеон III».

Г.Лебон өзінің анализін 19 ғ. соңына дейін анықтады. Н.А.Бердяев 20 ғ. басында Ресейде толығымен қарастырып, былай деген: «Ресейде жаңа антропологиялық тип пайда болды, ол адамдардың жаңа келбеті. Мұндай адамдарда басқа іс-әрекеттер және жесттер ... Жаңа жанды тип Лениннің жоспарына өте жағымды болды, ол коммунистік партия ұжымының мүшесі болып тағайындалды, ол үлкен мемлекетті қолына алып, билік етті».

Көзге түсетін жұрттың саяси іс-әрекет түрі стихиялық агрессия болып табылады, көбінесе бұқаралық дұшпандық іс-әрекетті анықтайды, уайымдауға бағытталады, физикалық немесе психологиялық зиян, немесе берілген бұқараның (жұрт) басқа адамдар немесе қоғамды жою. Сыртқы стихиялық агрессияның психологиясы-сындырғыш іс-әрекет, көбінесе ішкі агрессивтілік-эмоционалды жағдай, қандай да тосқауылға қол жетпеу реакциясының пайда болу (мысалы, әлеуметтік-саяси) немесе тілегінің қол жеткізбеуі.

Агрессияның пайда болу шарттарына зерттеулер бойынша көбінесе мыналар жатады. Біріншіден, физиологиялық шарттар-ішімдік, нашақорлық. Екіншіден, психологиялық-фрустацияның сезімдерін еске түсіру, «қандай да үміттің орындалмауы». Үшіншіден, жағдайлы лидер түрінде, агрессияның пайда болу ұқсастық құралдары және т.с.с. Төртіншіден, билік іс-әрекетінің арандату немесе оның бөлек көрсеткіштері, кей жағдайларда үлкендер агрессивтілікті арандату.

Агрессияның қалыптасуына көбінесе біріншіден, белгілі бір сылтау керек, психологиялық жағдайдың адамдарға деген ықпалы. Екіншіден, адамдар қажет, бұл сезімдерді үмітсіз қолдау үшін, бірақ сол кездегі «теңселтіп жіберу» осыған кім кінәлі екекніне жұртты қарсы қояды. Үшіншіден, агрессияның белгілі бір объектісін қажет етеді-билік өкілдері, көпшілікті жұмылдыратын немесе билік институтының символы болып табылады. Бұл шарттар 2000 ж. Белградта күзде болған, осында конституциялық сот сайлау нәтижесін дұрыс емес деп есептеді, мұнда С.Милошевич жеңілген болатын. Парламенттің алдында жиналған оппозициялы және алдымен біріккен жұрт тез агрессивті бола қалды, оларға полициялар жабылды және жағдай бойынша революция басталды.

Импульсивті агрессия-көбіне қандай да фактордың нәтижесіндегі іс-әрекетті тез бастататын және шамалы тез бітетін агрессивті іс-әрекет. Мұндай агрессия «импульсті» мінезбен ерекшеленеді, «толқын» тәрізді пайда болады, агрессивтік іс-әрекет түрі «ағын» және «сауын» сияқты болады.

Аффективті агрессия-таза эмоционалды феномен, істелген компоненттің бүкіл дүниесімен алынған. Ол осымен агрессивті жұрттың экспрессивті формасымен айырылады. Аффективті агрессия ереже бойынша, өзімен бірге өзіне көңіл аударады, бірақ саяси көз-қарастан агрессия түрінің ойсыз түрі болып табылады. Аффективті агрессия кезінде көтерілісшілерге жабылатын жұрт, мысалы, жақсы ұжымдасқан биліктерді жоюы мүмкін, және тигізуге душарланған. Бұл кейде «агрессивті айғай» деп те аталады-ерекше жағдай, тез арада қажет ететін, қандай да мақсатпен болсын құрбан және қирату. Ережеге сай, құрбандар мұндай жағдайда қол жеткізерлік нәтижелерге келеді.

Айтылған формаларға қарағанда 2 негізгі түрі бар. Біріншіден, бұл дұшпандық агрессиясы, басқа біреуге мақсатты бағытталған және саналы түрде жамандық істеу. Екіншіден, инструменталды агрессия, субъектінің мақсат іс-әрекеті нейтральды, ал агрессияоның қол жеткізу құралы болып табылады.

«Агрессия формасына, бұқаралық саяси және саяси пайда болу қалыптасады (террор, геноцид, нәсілдіктер, религиозды идеологиялық қақтығыстар), осыған ұқсас олардың жұғу процестерімен ерекшеленеді және ұқсас индукция бейнеленген стереотипизациялық көрініс «дұшпан бейнесінде» болады. Қалыптасуында ерекше роль атқарады және агрессивті жұрттың іс-әрекеті оның қатысушыларының анонимділігін ойнайды. Лабораториялық және жолдық зерттеулер бойынша дәлелденген, анонимділік жұртқа ояту және қоздыру арқылы ерекшеленеді. Мұндай жағдайға толығымен бұқаралық агрессия барлық бұқаралық іс-әрекет заңына ерекше табынады-көбінесе айтылған жоғарғы жұрт іс-әрекетінің заңдары.

Осыған байланысты ортақ заңдылықтармен табынды және қоздыру механизмдері агрессивтік жұртқа көбінесе, барлығына белгілі жұрттың анонимділігінің жоқтығы бұқаралық ақпарат құралдарымен көмектеседі (телерепортаждардағы үлкен жоспарлар, жұрт мүшелерінің түрін фиксациялауға көмектеседі) оның агрессивтілігінің бойына бөгет келтіреді және оны ұжымдастыруға әкеледі. Өз уақытында жуылмайтын бояуды іске асырғанда, мұндай да полиция жұрт белсенділерін «белгілеу» етеді, агрессивті жұрттың феномені көп уақыт аралығында саяси практикадан шықты.

Қандай да жұртта болсын, агрессивтік жұртта ең ерекше роль атқаратын лидерлер. Бірақ мұнда бір қалыптасқан ерекшелік бар. Лидер рольдері өте үлкен, біріншіден олар көтеріліс инициаторлары. Ол жұрттың көбею көлеміне байланысты төмендетіледі және оның агрессивтілігінің қаттылығы-мұндай жағдайларда жұрт жүргізуші болып табылады. Лидер рольдері үлкен, тек қана олардың қасына жұрт жиналмағанша дейін, содан кейін өзінің заңдары мен стихиялық іс-әрекетімен ерекшеленеді.