ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Саяси психология»

ХІХ ғ Л. Кэрпол айтқан «Қоғам басқандай болушы еді, паникаға және басқа да жағымсыз нәрселерге аз бейім болған, ал саяси өмір тіпті басқаша болған, егер де аргументтер барлық елдерде дұрыс орналасқан болса». Саяси ойлау тек қана логикалық механизмдермен ғана емес, нұсқамалармен , мақсат және бағалықтардан тұрады, саяси сана мен саяси мәдениетімен анықталатын.

1954 ж К. Левин көптеген монологиялық фактілер негізінде, танымдық материал тануы эмоция әсерінде оның құрылымымен анықталады деген : қабылдау «икемді» болған сайын, оның эмоция әсері көп болады. Я. Рейкс ойы бойынша, «саяси жағдайлардың ара қатынасында идеологиялық факторлар себептерінің байланысы арасында, әлеуметтік, экономикалық табиғат соншалықты ауыр, олардың дилентан мүкіндіктері жоғарылайды... Мұндай ой сол жағдайларға эмоционалды қатынасының доминанттылығын көрсетеді».

Саяси психиканың маңызды негізі болып оның терең инерттілігі болып келеді.

Инерция психикасы саясатта – латынша қозғалмайтын , әрекетсіздік дегенді білдіреді. Қабылдау және ойлау инерциясы қаттылықта, регидтілікте және ішкі стериотиптілікте және сыртқы саяси курста көрінеді. Болып жатқан жағдайларды өзгертуге қалауы жоқ мүмкіндігі жоқ және қабылданған саяси әрекеттен бас тарту.

«Стериотип» ұғымы гректің sterio (қатты) + уроз (із) деген мағынаны білдіреді. Стериотип психологиялық трактовкада екі синтезден тұрады. Біріншіден, стериотип полиграфияда – печатті форма, копия, набордан. Екіншіден, физиологияда және типологияда динамикалық стериотип – мидың жалпы әрекеттік формасы, санада, әрекет және рефлекторлы әрекет түрлерінде көрсетілген. Осылардан әлеуметтік стериотип ұғымы пайда болды саясатта стериотипті анықтайтын.

Саяси – психологиялық көзқараста стериотип - әлеуметтік – саяси объектің стандартты, схематизивті, жайлы, нақты, эмоционалды образы түрінде. Кейде нақты емес, иррационалды құбылыстарда көрінеді.

Стериотипті саяси психологияға алғашында 1922 жылы У. Липпман енгізген. Стериотиптің екі тарихи негізі бар. Бір жағынан, ол индивидуалды және топтық өткен тәжірибе және шектелген ақпарат, және де кейбір спецификалық құбылыстар, өзара әрекетпен қарым – қатынас сферасында қалыптасқан. Ал басқа жағынан, стериотиптің негізгі тарихы болып массалық ақпараттың мақсатқа бағытталуы және саяси пропоганда болып келеді.

Стериотип өзімен ауыр, интеграциялық ұйым, екі негізгі элементті қосатын : білім (когнитивті - ақпараттық компонент) және қатынас (эмоционалды – сезімді, бағалы компоненттер) қосады. Стериотип сонымен қоса әрекет компоненттерінен де тұрады, мотивациялық реакция түрінен болатын. Ереже бойынша, стериотипте доминантты эмоционалды – сезімді бағалықтар болып келеді. Саяси психиканың қалыптасуында маңызды рольді саяси ойлау, саяси нұсқама мен стериотиптер болып келеді.

Саяси ойлау генезисі саяси сананың негігі элементі болып табылады, ол Дж. Адельсонның классикалық жұмыстарында ерекшеленеді. Ол балалық сананы жасы өсе келе қалай өзгеретінің зерттеді.

Жеке тұлғаның саяси құрылымы әлеуметтік әр түрлі этаптарында біркелкі қалыптаспайды. 11-13 жасында саяси қалыптасу көрсеткіштері тез қалыптасады. Керісінше, 16-18 жаста прогресс қарапайым болады. Сонымен қоса 11 жаста ойлау нақты персонаанализданған және эго орталықтанған болады. 15 жаста абстрактілі, формааналогиялық ойлау болып табылады. Ол еркіндік, билік, индивидуалдылық, тепе – теңдік денелерде жақсы меңгеретін болады. Нәтижеге келетін болсақ, ортақ когнитивті қалыптасуда біріншіден негізгі саяси ойлау өзгермелілігі абстрактілі деңгейге қол жеткізді.

Саяси ойлау қалыптасуының екінші ерекшелігі - уақыт перспективасының өсуі. Алда болатын және өткен саяси жағдайларды қазіргі таңда және болашақта қалай ықпал ететінің біледі.

Когнитивті қалыптасудың үшінші жағдайы - социо орталық. Индивид саяси жағдайды оның әсерлерінен бөлек адамдарға бағалайды. Орта жаста кейбір саяси ұжымдарды және институттарды ұжымдық мақсатқа бағытталған, қоғамның және адамға деген қызығушылығын түсіне бастайды.

Төртінші ерекшелік - сынау мінезінің ерекшелігі. Жеткіншек шаққа өтер алдында ойлау тез жүйрік, сезімтал прогматикалық шындықпен мінезделеді. Оған детализация жетіспейді. Дедукцияға қабілеттілік көріне бастайды.

Бесінші ерекшелік - білімге байланысты. Саяси білім кең тез жиналуымен, дәстүрлі саяси көзқарастарды ұғынумен, стериотиптермен ерекшеленеді.

Алтыншысы - принциптер күші. Отроческий период кезінде этникалық- саяси принциптерінің жүйесі автономды түрде құрылады.

Жетінші ерекшелік – Дж. Адельсон бойынша балалық авторитаризмнің төмендеуі. 11 -12 жастағыларға заңға, құқыққа бағыну керек. Бұл жағдайда бала қателеспейді. Үлкенірек бала қаламау және жазалау арасындағы байланысты жақсы түсінеді. Қылмыскерге ауыр жаза беру бала үшін дұрыс болы саналады. 14 жаста бұл көзқарас өзгереді, бала билікке байланысты критикалық көзқараста болады, ол қызығушылық бәсекелестік принциптерін, сонымен қоса объективті кедергіге көңіл бөледі.

Сегізінші ерекшелік Дж. Адельсонның жасөспірімдік социализациясы бойынша - әлеуметтік мақсаттардың пайда болады, көптеген жасөспірімдер идеалистік мақсаттарға қарсы. Олар адам табмғатын және әлеуметтік өзгерістерді, негативті сапаларды оған эгоизм сияқты мәселелерді жақсы меңгереді. Тек кейбір жасөспірімдер ғана қоғамда радикалды түрде ойлайды. Көбінесе әлеуметтік өзгерістерді қажет етеді, саяси жүйені қолдайды.

Негізгі ұғымдар: саяси сана, сяси өзіндіксана, саясаттағы ұжымдық астар саналық, саяси мәдениет, саяси бағыттаулар мен стереотиптер.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Саяси психологияның негізгі категорияларын атаңыз
   
2. 
   Саяси өзіндік сананы қандай аспектіде қарастыруға болады?
   
3. 
   Саяси бағыттаулар мен стереотиптердің маңызы қандай?
   

1. 
   Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
   
2. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
3. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   

1. 
   Қайта өрлеу кезеңіндегі саяси-психологиялық идеялар.
   
2. 
   Батыс саяси психологиясының бастауы.
   
3. 
   Саяси психологияның қазіргі жағдайы.
   

Қайта өрлеу кезіндегі Н. Макиавеллидің «государь» еңбегі саяси ғылымның дамуында шешуші роль атқарады. Билік пен басқаруды ұйымдастыруда маңызды болып саналатын саяси ойындар, қарамағындағылардың психологиясын есепке алу, шиеленістерді шешу дағдылары сияқты саяси – психологиялық факторлары күрт өсті. Бұдан кейін Т. Гоббс, Дж. Локк, Ж. Ж. Руссо, әсіресе Ш. Л. Монтескьенің философиялық көзқарастары саяси психологияның негізгі бағыттарының қалыптасуына жол аша бастады.

Саяси – психологиялық идеялар тарихында, нақтырақ айтсақ. ХІХ және ХХ ғасырларда екі басты мектептердің идеялары басымдылық көрсетті. Біріншісі, социализмнің саяси – психологиясын талдаудың негізіндегі толпа мәселесін зерттеуші, режим мен идеологияны саяси талдаушы Г. Тард, Ш. Сигеле, Г. Лебонның зерттеулері. Екіншісі, З. Фрейдтің психоанализ теориясының идеялары. Оның басты идеясы жеке саяси лидерлердің психобиографиясын жасау әдәсі болып табылады. Психоанализдің өзіндік салдары Чикаголық ғылыми мектебі болды,

Ресейдегі саяси – психологиялық идеялардың дамуы әлемдік дамудан біршама артта қалып отырды. Бірақ саяси психологияның атқаратын міндеттерін сол кездегі ресейлік көркем әдебиет орындауға тырысты. А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой, Ф. М. Достоевский өздерінің саяси – психологиялық бақылаулары мен пікірлерін осы тақырыптағы шығармаларында көрсетіп отырды. Сонымен қатар, саяси – психологиялық пайымдаулар В. О. Ключевский, В. М. Бехтерев (саяси әрекеттерді рефлекторлық – физиологиялық позициядан түсіндіру) еңбектерінде кездеседі.

ХХ ғасырдың екінші жартысында саяси психология өзінің ресми түрде жеке статусын алды : сәйкес корпоративті ұйымдар, университеттік курстар, периодикалық басылымдар мен монографиялар шыға бастады. Кәсіпқой саяси – психологтардың көмегіне сұраныстар туындай бастады.

Саяси психология – ол зерттеу бағыты, совет эпохасы білімаралық кезде, осылай пайда болған саясат пен әлеуметтік психология. Алғашында, батыс дәстүрлерінен отандық саяси күшінің «психология саясаты» дамыды, салыстыру әлеуметтік психология сияқты. Бірақта уақыт аралығында , ол біртіндеп негізгі статусты иемдене бастады.

Енді осындай тәсілмен, Отандық білімаралық «басқа жолмен бару» тәсілі алынған. «Саяси психологиясы» батыс «саяси психология» мен пайда болды. Ол марксистік ғылым болады деп айтылған. Бүгінде бүл тәсіл толық аяқталмаған. Сонымен де «саяси психология» термині әлі күнге дейін жан – жаққа тараған.

Бүгінгі күнде саяси психологиясы көбінде маргиналды статус сақтайды. Бір жағынан, эмпирикалық зерттеу потогы бар, «саяси жағы» негізінде әлеуметтік психологиялық ғылымда жасалған. Ал енді басқа бір жағынан, эмпирикалық – методологиялық өзін - өзі тану «саяси психологиясы» саясат жүйесінде. Егерде, батыс саяси психология алғашында өзіндік ғылым деңгейіне үміттенсе, онда саяси психологиясы көп жылдарда саясат бағытына жақындайды.

Онтропологиялық сабағы саяси, әрине батыс саяси психологиямен байланысты. Олар ең алдымен ортақ білім объектісі – саясаттың психологиялық аспектілеріне, методологиялық күйіне тоқталады.

«Саяси психология» 80 жылдарда үш маңызды теоритикалық негізді иеленді. Бірінші негіз саяси философиямен байланысты, және негізгі марксистік ойлармен пайда болған, адамгершілік факторларымен байланысты саяи өмірде. Саяси субъекті адамгершілік қызметі болып адам болады бөлек индивид сияқты, және әр түрлі психологиялық негіздермен иеленеді. Екінші негіз, «саяси психологиясы» әлеуметтанумен және әлеуметтік психологиямен байланысты. Үшінші негіз «саяси психология» өзі марксистік ғылым болған.

Саяси психология – жаңа ғылым. Оның конституциясы 1968 жылы айтылады, сонда ғана американдық ассоциация құрамында ғана жеке саяси психология пайда болды, бір уақытта университет қатарына арнайы программа енгізді, тереңдеп саясаттарды білім облысында оқытатын.

Осыған дейін саяси психология өзімен жеке, және кездейсоқ жүйелік емес факторлар ұсынады. Бірақ көбінде оның нақты ережелері болмады. Методологиялық проблеманың шешілмегені бөгет болды.

Жоғарыда айтылған қызметтік – мінездік жақындау қазіргі кезде ыңғайлы және кең рамкалар осыған ұсынады, оны адекватты методологиялық нақты негіз деп санау қиын. Бұл өте жалпы, кең негіз.

Нақты методологиялық негіз бойынша, саяси психология әлі күнге дейін прагматикалық электизм бағытымен ерекшеленеді : зерттейтін саяси психологтың объекті практикалық ыңғайлылықты зерттеушінің жинауы теоритикалық интерпритация алынған қорытындының таңдау негізін ұсынады.

Қазіргі батыс саяси психологияда екі негізгі тенденция бөліп көрсетуге болады. Бірінші тенденция зерттеулерде келтірілген, құрылымды функционализм идеясынан алынған және саясаттың жүйелі теориясынан оның әр түрлілігі. Бұл тенденция «саяси қолдау» теориясынан келген.

Эмпирикалық саяси психологиялық зерттеулерде бұл идеялар мәдени антропология, психоанализ және әлеуметтік бихевиоризм Дж. Мид және Ч. Кули енгізген. Қазіргі уақытта бұл бөлігінде саяси психологияның методологиялық негіз ретінде инстинктивизм фрейдизмнің адамды танудан енген.

Бұл идеялар саналы идентификация жеке тұлға өзінің саяси партиясымен және жалпы ирроционистикалық адам табиғатының көрінісі. Осы методологиялық постулаттар біркелкі қорытындылар береді.

Саяси зерттеу нұсқамаларына байланысты. Мысалы, психоанализ саяси психология тарихында Г. Лассуэль идеяларында шын берілген, солай радикалды құрылымда да «жаңа салдары» . Соңғысы, мұнда да саяси психология әрқашанда «не тапты, сол да керек болады» деген принциппен істейді.

Қазіргі саяси психологияны екі жақтан қарастыру керек. Бір жағынан, батыс саяси психология бар және дамып отырады. Басқа жағынан, 80 жылдары совет саяси психология пайда бола бастады.

ХХ ғасырдың екінші жартысында саяси психология өзінің ресми түрде жеке статусын алды: сәйкес корпоративті ұйымдар, университеттік курстар, периодикалық басылымдар мен монографиялар шыға бастады. Кәсіпқой саяси-психологтардың көмегіне сұраныстар туындай бастады.

Саяси психологияның қазіргі жағдайы – бұл біртіндеп дамып келе жатқан динамикалық жағдайы түрінде түсіндіруге болады. Саяси-психологиялық сипаттағы эмпирикалық материалдар Ресейде және Қазақстанда кеңінен жасақталып, олардың әлемдік ғылымға қосылу интеграциясы жоғарлап келеді.

Негізгі ұғымдар: саяси идеялар, саяси психологияның қалыптасу кезеңдері, бағыттар, саяси психологияның методологиясы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Саясат мәселесінің психологиялық астары туралы алғаш пікірлер айтқан ойшылдар.
   
2. 
   Макиавелидің «Государь» еңбегінің негізгі идеясы қандай?
   
3. 
   Саяси психологияның қалыптасуында шешуші роль атқарған психологиялық бағыттар мен олардың өкілдерінің негізгі идеялары.
   

1. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
2. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   
3. 
   Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа, 1996
   
4. 
   Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
   
5. 
   Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
   

1. 
   Жеке тұлғаның саяси қалыптасуы.
   
2. 
   Саяси әлеуметтену мәселелері
   
3. 
   Саяси сана мен саяси ойлаудың генезисі
   

А.Н.Леонтьев 3 түсінікті көрсеткен:

• 
  индивид;
  
• 
  индивидуалдылық;
  
• 
  жеке тұлға.
  

Сөйтіп, саяси әлеуметтену ол индивидтің саяси жүйеге ену процесі. Нәтижесінде саяси әлеуметтену жеке тұлға саяси санасын, саяси тәртібін қалыптастырады, яғни саяси жүйенің мүшесі ретінде жеке тұлға қалыптасуы жүреді.

Жеке тұлғаның саяси психологиясы шешуші, бірақ әлі де толық қарастырылып болмаған мәселе. Бұл тұлғаны саяси институттарға бағындырған объективті бағыттың, яғни «Левафан» туралы ғылымның өрістеуінің себебінен болады. Бірақ кейінгі онжылдықта жеке тұлғаның саясаттың барлық деңгейіндегі рөлін айқындайтын дәлелдемелер жасалына бастады.

Саяси әлеуметтену – индивидтің саяси жүйеге саяси мәдениетте бекіген мемлекет деңгейінде туындаған тәжірибенің негізінде қосылу процесі. Индивид пен саяси жүйенің өзара әрекеттесу процесінің мақсаты индивидтің сол жүйеге бейімделуі, оның тұлғалығының азаматқа айналуы. Саяси әлеуметтену процесінде тұлғаның сол саяси жүйенің мүшесі ретінде азаматтық тұлғалық қасиетінің қалыптасуы жүзеге асады. Саяси әлеуметенну механизмі жалпы әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық және даярлық деңгейде қызмет етеді. Саяси әлеуметтену бірқатар жас кезеңдер мен этаптарында тұлғалық саяси құрылымның дамуы әр түрлі болады. Сондықтан саяси әлеуметтену жүйесінің 3 негізгі формасын көрсетуге болады:

1. 
   Тура мақсатқа бағытталған әлеуметтену;
   
2. 
   Стихиялы әлеуметтену;
   
3. 
   Өзіндік тәрбие мен өзіндік білім алу.
   

• 
  Жалпы әлеуметтік;
  
• 
  әлеуметтік-психологиялық;
  
• 
  индивидуалды немесе тұлғаішілік.
  

Индивидуалды деңгейде саяси әлеуметтену механизмдер ретінде индивидуалды-психологиялық құрылымдар қолданылады. Солардың негізінде адамның санасы мен әрекет-қылығын саясаттағы билік, басқаратын қажеттіліктер, мотивтер, нормалар, стереотиптер қалыптасады.

• 
  Мақсаттарды анықтау;
  
• 
  Сол мақсаттарға жету құралджарын қамтамасыз ету;
  
• 
  Қарамағындағылардың әрекеттеріне және олардың өзара қатынастарына көмек көрсету, бағыттау;
  
• 
  Топтың біртұтастығын сақтау.
  

1. 
   биологиялық (жыныс, жасерекшелігі, денсаулық жағдайы, темперамент ерекшелігі және т.б.);
   
2. 
   психологиялық (эмоционалды-еріктік сфера, ес, қабілет, мінез еркешеліктері);
   
3. 
   әлеуметтік психологиялық (мақсаттар, қызығулар, мотивтер, дүниетанымдар, қатынастар және т.б.);
   
4. 
   саяси-психологиялық (саяси әлеуметтену, саяси құндылықтар, саяси таңдаулар, саяси әрекет-қылықтардың нормалары мен үлгілдері);
   
5. 
   әлеуметтік (лидердің негізгі жалпы әлеуметтік көзқарастары мен позициялары).
   

• 
  саяси әлеуметтенудің негізгі жүйесі;
  
• 
  мақсатты түрдегі әлеуметтенудің жүйесі;
  
• 
  қауырт әлеуметтену;
  
• 
  өзін-өзі тәрбиелеу және білім;
  
• 
  саяси белсенділік;
  
• 
  саяси енжарлық;
  
• 
  саяси керітартпалық.
  

• 
  авторитарлық;
  
• 
  тоталитарлық;
  
• 
  демократиялық.
  

• 
  объекті,
  
• 
  субъекті.
  

1. 
   Саясаттың қызмет түрі ретінде ұнамдылығы және қызығушылық тудыруы. Бұл адамдар қызмет түріне осы қасиетіне байланысты таңдайды.
   
2. 
   Танымдылық мотиві. Саяси жүйе адамға нақта әлемнің суретін айқындап береді. Саяси білім өзінен басқа саясатты нашар түсінетіндерден артықшылық береді.
   
3. 
   Адамджарды билеу, басқару мотиві. Ерте кезден келе жатқан таңдау.
   
4. 
   Идеологиялық мотив. Бұл тұрақты әрі өзінің жеке адамы құндылықтардың саяси жүйе құндылықтарымен ұштасуы.
   
5. 
   Әлемді жасау, құру мотиві. Әлемнің түзу емес тұстарын өзгертуге. Түзетуге тырысу.
   
6. 
   Әдетке байланысты мотив. Көптеген адамдар саясатқа өзінің қалауы емес, яғни туыстарының дәстүрі бойынша таныс және достары арасындағы немесе жергілікті дәстүр бойынша айналысуы.
   
7. 
   Қаржылық мотив. Бұл адамдар саясат арқылы ақша тауып жұиыс істеу, ол жарнама таратса да партия мүшесі болуы мүмкін.
   
8. 
   Қате мотиві. Әр түрлі саяси жүйені үгіттеу үшін белсенді түрде жеткізілуі мүмкін, бірақ оның қасиеті басқа болады.