ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Саяси психология»

1. 
   Күнделікті тұрмыстық қажеттіліктермен қызығулар, құндылықтар мен бағыттылықтар;
   
2. 
   Салт-дәстүрлер, әрекет-қылықтың қарапайым нормалары мен үлгілері, сереотиптері;
   
3. 
   Эмоционалды элементтер мен олардың бейне, дыбыстар мен бойындағы көріністер;
   

Ұлттық сананың ядросы ұлттық өзіндік сана болып табылады. Ұлттық сананың негізгі элементтер қатарына ұлттық саналы қарым-қатынасы оны материалды және рухани құндылықтарын қосады, көбею үшін шығармашылыққа деген қабілеті, өзінің ұлттық қызығушылықтарымен басқа ұлттық-этникалық топтармен сәтті қарым-қатынас жасау саналы түрде жүргізіледі.

Ұлттық сана қоғамдық-саяси сана сияқты да өзімен бірге бір-бірімен тығыз байланысты екі негізді құрайды: қарапайым және теориялық сана.

Қарапайым ұлттық сана-құрлымы және механизімі бойынша өте күрделі, көп қабатты, имерционды-консервантты болып келеді. Бұл бұрыңғы ұрпақтан қалған тарихи табиғи-биологиялық синтез болып табылады. Ол сол уақытта көптеген ұлттың әлеуметтік-саяси тұрмысын көрсетеді және де ұзақ уақыттағы тарихи қалыптасудың азығы болып табылады.

Қарапайым ұлттық сана үш қабатты құрылымнан тұрады: біріншіден, ұлттық сананың күнделікті қажеттіліктері, қызығушылықтары, бағалы жүйелер және құрылымдар осы деңгейдің қалыптасуын және тарихи жаңа емес, нақты қазіргі кездегі өзіндік қалыптасудың қайнар көзі ретінде. Екіншіден, негізгі жүйеде құрылған стереотп көріністері қарапайым нормалар мен әрекет-қылықтың элементарлы нұсқалары, сонымен қоса салт-дәстүрлер, тарихи сияқты әлеуметтік талаптары бар. Үшіншіден, эмоционалды элементтер және бейнелі, дыбысты, баяу формасындағы көріністердің детерминациясы. Осының барлығы күнделікті өмірдегі ұлттық ерекшеліктерді құрайды, бұл көбінесе ұлттық мінезбен байланысты және одан мықты ұлттық санаға ауысады.

Теориялық ұлттық сана-өзімен бірге кристалды, ғылыми безендіру және бұқаралық ұлттық саналық әлеуметтік және саяси элементтері. Осының барлығы нақтылы әлеуметтік- саяси процесті қалыптастырады. Бұл ұлттық-этникалық топтың идологиясы өзімен бірге өткен тарихтағы өзіндік бағаны қосады, сонымен қоса, бірінші жағдай және ұлт қалыптасуының мақсаты, негізгі құрылған қатардың және барлық деңгейге қол жеткізушілік бағдарламалары. Сонымен бірге кристалды нормалар, бағалар және әрекет-қылық нұсқалары әрбір индивидке қажетті ұлттық-этникалық қоғамның лояльды мүшесіне де қатысты болып табылады.

Осындай идиологиялық құрылымның арасында ұлттық-этникалық топтың өзіндік идеясы жатыр, сонда барлық құрылым ұлттық және этноорталық мінезден бастап, ұлтшылдық пен нацизмнің апологетикалық түріне дейін барады.

Ұлттық өзіндік сана генезисі ұзақ тарихи процесі бар, көп деңгейлі және өзіндік дамуында тең емес. Алғашында тарихта, ұлттық өзіндік сана пайда болуы қарапайым этникалық деңгейде болған, о әлеуметтік-психологиялық механизммен байланысты, психикада «біз» және «олар» антитеза қалыптасуымен байланысты. Өзіндік топ мүшесі екенін сезіну жалпы(«біз») басқа топ- «олар» қалпы дамиды.

Экономикалық қоғампсихологиялық қоғамды көрсететін «бізді» гректің өзіндік санасының дамуын жылдамдататын сипаттамалар болып келетін келесі факторлар болған, сыртқы агрессия, колонизация, ассимиляция қатерін алатын, ұлттық қоғамның мәдени және толық физикалық жойлуы. Осындай жағдайда ұлттық өзіндік сана артты және экономикалық қоғамның құрылуының артып өтті.

Өзіндік сананың дамуы әр түрлілікпен, синусоциалды мінезбен ерекшеленеді. Оның негіздері аталған факторлармен анықталады, қоғам кіші болған сайын, ондағы ұлттық өзіндік сана проблемалары аз болады, ал керісінше ондай қоғам үлкен болған сайын, олардың өршулерінің болу мүмкіндігі аз болады. Үлкен ұлттар өкілдері ереже бойынша, өздерінің ұлттық өзіндік саналарының өзіндік нұсқасын керек етпейді.

Ұлттық өзіндік сана саяси түрде екі сипатта болады. Бір жағынан, ол прогрессивті процесс бола алады, ұлттық өзіндік сананың қалыптасуында жаңа сапалар деңгейіне әкелетін. Басқа жағынан, ұлттық өзіндік сананың дамуы керісінше болуы мүмкін, сананың төмен деңгейіне құндылықтар құрылымының редукциясы, құндылықтарға қарсы болу жоғарғыға жататын мысалы, адамгершілік, ұлттық немесе үнді-саяси көзқарастар.

Ұлттық кикілжің-ұлттар мүдделері келіспеушіліктен туындайтын қақтығыстар, этнопсихология ғылымы әдістерінің бірі. Ұлтаралық кикілжің астарында территория, тіл, дін және басқа да қайшылықтар жатыр.

Ұлттық ассимиляция-бір этностың басқа этнос ықпалына түсіп және иерархиялық сатысынан өтіп, сол этносқа сіңіп, нәтижесінде өзінің ұлттық сансын жоғалту үрдісі арқылы этникалық бірігулердің түріне айналу болып келеді. Ұлттық иденфикация қандайда бір байланыстардың негізінде өзін ұятпен теңестіру, сондай-ақ осы ұлттың құндылықтарын, нормаларын және үлгілерін өзінің рухтық әлеміне қабылдау үрдісі.

Ұлттық көңіл-күй – қоғамдық ахуалдың затты бағдарланған жеке жағдайы эмоционалды мінез импульсивтің және динамикалық қасиеттерінің көрініс беруі. Ұлттық құндылық ата-бабамен тарих, тіл, өнеге, әдебиет. Ұлттық лидер-белгілі бір ұлтпен этностың басын біріктіруде ерекше көзге түскен топ жарған тұлға. Ұлттық мақтаныш-өз ұлтының рухани құндылықтарын ерекше қастерлеуден көрінетін жоғары сезім.

Ұлттық мінез-бұл әр ұлттың ішкі рухани дүниесінің негізгі бір компоненті, ол жеке адамның мінезі секілді тұрақты сипат. Ол қоғам дамуның бел-белестерінде өзгерістерге түсіп отырады. Мәселен, Қазан төңкерісінен кейін қазақ халқының ұлттық ұлттық мінезіне жаңа заман талабына орай ұлттық мінез біітістері пайда болды. Сол секілді халықтың нарықты қатынастан өту кезеңдерінде өзінің мінезін осы жағдайға бейімдей бастады.

Ұлттық мінез-адамның іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық рухани сапасымен ерекшеленіп, көзге түседі, мысалы: қазақтарға тән- бауырмалдылық, қонақжайлылық, ақжарқындылық; өзбектердің сыпайы мінезділігі, діншілдігі; орыс халқына тән қарапайымдылық пен кеңпейілділік; американдықтардың құттылығы; ағылшындардың салқын қандылылығы; немістердің ұқыптылығы; француздардың жинақылығы; испандарға тән қызу қанды ерекшеліктер байқалады. Әрине бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым туғаны дұрыс емес. Ол қасиеттер әр халықта әр түрлі қырынан көрініс береді, яғни басым келеді. Әр ұлттың өзіне тәнэтностық таза мінез-құлықтың болуы мүмкін емес. Мысалы: орыстарға тән төзімділік қытайлықтарға да тән болып келеді. Академик С. Кон өзінің «Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерінің проблемалары» атты еңбегінде «Ұлттық мінез-құлықты анықтауда әр ұлтқа тән этностық мінезді шартты түрде қарау керек», деуі орынды. Дегенмен, бір халықта ерекше басым болып көрінетін мінез саналы сол халықтың психикалық ерекшелігі болып саналады.

Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: қоғамның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік психологиясындағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшеліктерінің ортақтастығы болып табылады.

Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениеті арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Ұлттық психикалық құрылым ерекшелігі қауымдардың әлеуметтік қарым-қатынасынан, киім киуінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық тұрмыстық салт-дәстүрлерінен , ұлттық тағам түрлерінен байқалады.

Ұлттық мінез түсінігі бастапқыда теориялық-аналитикалық болмай, тек қана жаттама ретінде пайда болады. Ең бірінші саясаттанушылар қолданған, бірте келе географтар және этнографтар әр түрлі ұлттар мен халықтың әрекетін және өмірлік образдағы спецификалық ерекшеліктерін анықтаған. Негізінен саяси психологиялық шекарада аналитикалық трактовкалар адекватты болып келеді.

Аналитикалық контекстіде бұл түсінік бойынша, ұлттық мінез- құрылымдық элемент және де бір уақытта ұлттың психикалық қоймасының толық негізі деп ұлттың психологиясын көрсетеді.

Ұлттық мінез құрылымын элементтік кезеңдер көрсетеді.

1. 
   Ұлттық темперамент-ол мысалы, қозулы немесе қарқынды және керісінше сабырлы, байсалды, баяу бояулы болуы мүкін;
   
2. 
   Ұлттық эмоциялар-ұлттық қуаныш немесе ұлттық скептизм;
   
3. 
   Ұлттық сезім-мысалы, ұлттық мақтаныш, ұлттық қорлық және тағы басқа.
   
4. 
   Ұлттың бастапқы ақыл-парасаты
   

Қазіргі адамзаттың саяси-психологиялық дамуында бір-біріне қарама-қарсы екі тенденцияны байқауға болады. Бір жағынан, ұлттық-этникалық проблемалардың айқын, анық байқалатындығы, бірақ әлі де массалық деңгейге көтеріле қоймағандығы. Екінші жағынан, глобализацияға жақындаған жасырын бұқаралық қозғалыстар.

1. 
   Ұлттық-этникалық топтардың өзіндік ерекшеліктері қандай?
   
2. 
   Ұлттық-этникалық топтардың саясаттағы ролі.
   
3. 
   Ұлттық ортақ мінез бар ма және оны қалай бақылауға болады?
   

1. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
2. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   
3. 
   Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа, 1996
   
4. 
   Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.- Л.:ЛГУ, 1991
   
5. 
   Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
   
6. 
   Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
   
7. 
   Шестопал Е.Б. Психология политики. – М., 1989.
   

1. 
   Масса және массалық сана
   
2. 
   Массалық көңіл-күйдің пайда болу механизмі.
   
3. 
   Массалық көңіл-күйдің субъектілері, түрлері және олардың топтастырылуы, мазмұны, қасиеттері
   

Бұқаралық сананың иегері ретінде масса ситуация барысында туындайтын, құрамы жағынан гетерогенді, функциялылығына қарай статистикалық қоғамдастықтар. Массаларды олардың бірқатар белгілеріне қарай:

• 
  Үлкен және кіші;
  
• 
  Тұрақты немесе импульсивті;
  
• 
  Топтастырылған немесе топтастырылмаған;
  
• 
  Контактілі немесе контактілі емес;
  
• 
  Арнайы ұйымдастырылған немесе стихиялы туындаған;
  

Бірақ қоғамдық сананың бұқаралығы ерте басталды, белгілі бір уақытқа дейін ол өзімен жеткілікті локальды мінезбен мінезделген. Шынымен, бұл жай ғана адамдардың өмір сүруінің тығыз еместігіне байланысты болады-шынымен де «бұқаралық» сананың қоғамын қадағалауға мүмкін емес, тұрғындардың кішкене ғана ауылдық немесе феодтарға бөлгендегілерді санамағандағы. Бөлек жарқыраулар бұқаралық психологияға ортағасырлық қалалардағы өсу бірліктеріне байланысты. «Көп екздегі контрастарда, барлық формалардың суықтылығы, осыған байланысты ақылдылық пен сезімдер туындайды, ортағасырлық өмір сезімдерді қоздырды және жарқыратты, кенеттен туындайтын дөрекілік және жануарларды аямаушылық, осымен бірге жанның көмегі, өзгермелі қысымда ортағасырлық қалалардың өмірі былай болады».

Сонымен қоса бұл тек қана алдын-ала формалар, бұқаралықтың басы. А.Я.Чуревич дұрыс айтқан: «Әрине, егер біз ортағасырлық теологтар мен философтардың көз-қарастарын іздейтін болсақ, бұқаралық сананы және олардың пайымдауына жүгінсек, көңіл-күйіне және «орташа адамның» қалыптасуына біз терең ойға батамыз». Қоғамның өзі емес, оның бұрынғы «теоретикалық ұсынушылары» тұрғындардың психологиялық шындық жағдайын саналарына кіргізе алмады. Бірақ сол кезде бұқаралық сана ерекше иррационалды формалар доминанттылығымен ерекшеленді, ол үлкен күшпен шындық саясатта болып жатты.

«Сөзсіз мына немесе басқа элемент сезімдері қазіргі саясатта бар, бірақ азаматтық соғыс пен периодтың өзгермелілігін санамағанда, сезімдердің әрқашан бұрқ етуі көбінесе жағымсыз жағдайларға алып келеді: қиын механизм қоғамдық өмірде жүздеген тәсілдермен сезімдерді қатаң шекараларды ұстап тұрады. 15 ғ. бұрқ еткен эффектер саяси өмірге мынадай масштабтарда кіреді, керекті нәрсе және ақыл ылғи да шетке қарай итеріледі». Бірақ та 18 ғ. аяғына дейін бұл барлық эффектер өзімен бірге локальды және белгілі бір уақытқа дейінгі мінезбен ерекшеленеді.

Шет елдегі 18-19 ғ. ғ. жағдай кардиналды өзгерді. өнеркәсіптік революция және басталған урбанизация бұқаралық кәсіптерге алып келді, және соған байланысты, бұқаралық жанжақтылықтың белгілі бір сандық бейнелік өмірі болып табылады. Үлестің төменділігі және өнеркәсіптің үлкендігінің жоғарлауы девендивидуалды адамға әкелді, оның психикасының типизациясына, сана және әрекет-қылығы. Үлкен қалардың өсуі және миграциялардың күшеюі аграрлық провинциялардағы адамдардың әр түрлі шеттері осы немесе басқа елдер, ал маңындағы елдерде ұлттық-этникалық топтар араласуына әкелді, ақырындап осылардың арасындағы психологиялық шекакраларды жуып тастау үшін. Осы уақытта үлкен әлеуметтік-кәсіптік топтар неді ғана құрыла бастады. Осыған байланысты стихиялық үлкен масштабтық әлеуметтік реформа жүріп жатты, ең бастапқы этап деструктивті үйреншікті психологиялық типтер мен жаңадан қалыптасқанмен мінезделеді, тағы да структивті емес және жуылған «классикалық емес» формалар қоғамдық сана. Сонымен тағы да қоса принципиалды жаңа құбылыс пайда болады, осымен ғылым айналыса бастады.

«Бұқаралық сана» сөз тіркесі ғылыми әдебиетте 19 ғ. ортасында қолданыла бастады, бірақ өзімен суреттелген бейнелі мінез, көбінесе тек қана масштабты психологиялық қалыптасуды мінездейді. Осыған дейін ортақ психологиялық бұқара ұғымы ретінде қолданылды.

Классикалық еңбектер Г.Тард, Г.Лебон, Ш.Сигел, және В.Мак Дугала, 19-20 ғ. ғ. пайда болды. Шет елдегі және де бөлек белгілі бір психологиялық бұқараның қалыптасуына арналады (ең біріншіден, көпшілік психологиясы), ортақ әлеуметтік және біріншіден, ғылыми-публицистикалық, аналитикалық мінезден қарағанда.

«Бұқаралық сананың» қолданылуы арнайы ғылыми термин ретінде тек қана 20-30 ж. ж. басталды. 20 ғ. жүзжылдық , бірақ та көп уақыт ішінде тұрақсыз еске түсіру деңгейінде қалды және өзара келіспейтін тым болмаса көптеген трактаттар. Содан кейін ерекше бір зерттеу тоқтамға келді. Батыстағы ғылымда ол былай байқалды, бұқаралық психология жоғала бастады: орталық құрыла бастады, ал мәдени «бостандық индивиді» психологиялық индивидуалды доминанттылықты белгіледі. Бұқара былайша айтқанда «шашылып» кетті. Феноменнің жоғалуымен бірге оның оқылу талпынысы да жоғалды.

Ақырында, батыс зерттеушілері «бұқараның» орталық ойын ұғына алмады, ол бұқаралық сана түбірі екенін еске де түсірген жоқ. Д.Белла бағалуы бойынша батыстық ғылымда минималды 5 әр түрлі оның интерпретациясы болып табылады. Бір жағдайда бұқара ұғымы «дифференциалды емес көпшілік» деп аталады, істелінген гетерогенді аудиториялық типтер баспасөз ақпарат құралдары қарама-қарсы өлщемі өзгеше, гомогенді сегмент қоғамы (Г.Блумер). Басқа жағдайларда-«компонентті емес талқылау», қазіргі таңдағы цивилизацияның төменгі сапасы, элита позициясына арналған қолдаушының әлсіздігінің нәтижесі болып табылады (Х.Ортега-и-Гасет). Үшіншіден,-«механикалық қоғам», мұнда адам көліктің қосымшасы болады, дегуманитарлық элемент болып «әлеуметтік технологияның саны» табылады (Ф.Г.Юнгер). Төртіншіден, «бюрократты қоғам», ол көптеген ұжымдардан толығымен ерекшеленеді. Мұнда шешімге келу үшін жоғары баспалдақ иерархиясы енеді (Г.Зиммель, М.Вебер, К.Маннгейм). Бесіншіден,-«көпшілік», қоғам, әртүрліліктің жоқтығын мінездейді, бір түрлі ұқсастықтар мақсатсыз, интеграцияның жеткіліксіздігі (Э.Ледерер, Х.Арендт).

Совет ғылымында тіпті басқаша болады, дегенмен аналогиялық жағдай болып табылады. Қоғамның әлеуметтік класстық психологияның абсолюттік рөліне алып келді. Ол өзімен бірге бұқараны да ауыстырды, және де индивидуалды сананы да қоса. Ұқсастығы, және мұнда бұқаралық психология жойылып кетті-бірақ та ол зерттеушілердің көз-қарасы болып табылады.

60 ж. екінші жартысында 20 ғ. жүзжылдығында берілген ұғым совет өкімет кезінде екінші атауына ие болды, бірақ ол аз уақыттағы период болып шықты. Тек 80 ж. екінші жартысынан бастап қана бұқаралық сананың қызығушылығына жаңа ағым зерттелді. Қазіргі таңға дейін берілген феноменге жеткіліксіз көңіл бөлінді. Ол аз дегенде 2 себеппен түсіндірілді. Біріншіден, бұқаралық сана ұғымының объективті қиын түсінуі. Олар табиғаттың өзімен және жүйесімен байланысты, фиксацияға және бейнелеуге нашар беріледі, ол оларды қатал операциондық белгілеулердің көз-қарасымен қиын еңбек етуге алып келеді. Екіншіден, субъективті мінездің қиыншылығы, біріншіден, ол совет өкімет кезінде, қазіргі таңға дейін ол әлі де догматталған әлеуметтік-кластың доминантталған көрсетілімдермен байланысты, сонымен қоса терминологиялық аппараттың жеткіліксіз жұмыс істеуі, ол әлі де айтылып келе жатыр.

Ақырында, шет елдегі сияқты совет өкімет кезіндегі әдебиетте де бұқаралық психиканың әртүрлі жақтары және толығымен бұқаралық психологияға арналады, әлі де үлкен жетістіктер жоқ, осының ішінде әдейі арнап бұқаралық сананың психологиясын толығымен қарастыру кіреді. Қазіргі кезде ғылыми көз-қараста осы екі ерекше нұсқамен қосуға болады.

Бір жағынан, бұқаралық сана-нақты нұсқы, ол қоғамдық сана болып табылады, дау-жанжал кезінде көрінеді, қоғамның қалыптасуындағы динамикалық периоды. Мұндай период кезінде қоғамда әдетте ғылыми зерттеулерге қызығушылығы жоқ. Әдетте тұрақты периодтар бұқаралық сананың қалыптасуы аз елебескерілетінде жай ғана деңгейде құралады. Осымен бірге ол бір уақыт ішінде өзімен бірге әртүрлі типтердегі сананың бөлек компоненттерін қосады. Мысалы, классикалық топтардың санасы әлеуметтік-кәсіби мінез, ол өзімен қоғамның әлеуметтік құрылымын құрайды (ол әдетте өзімен приоритетті мінезге ие болады және ең алдымен теоретиктерді фиксациялайды). Мүмкін ол өзімен бірге кейбір сана типтерін қосады, көптеген индивидтердің спецификасы, әртүрлі топтардың ұсынысының бірігуі, бірақ осы уақытта да топтық мінездің нақтылығын елебескермейді. Әдетте ол жай ғана сананы бейнелейді, өзімен бірге нақты әлеуметтікті алмайды-мысалы, «сана» дефицитті және жоқ тауар болады, тек қана «әлеуметтік қоғамның қалыптасу» кезінде ғана. Осы көз-қарасты қолдай отырып бұқаралық сана өзімен бірге белгілі бір кенеттегі өлшемі болып табылады, мынадай мінез уақытша, тіршілік етпеген стихиялық нұсқаның қалыптасуы.

Басқа жағынан, бұқаралық сана өзіндік феномен ретінде қарастырылады. Ендеше бұл сана белгілі бір әлеуметтік қолдаушысы («бұқара»). Ол классикалық топ санасы мен бірге жүріп отырады. Ол бейне сияқты көрінеді, уайымдау және әлеуметтік масштабтағы санамен бірге жұмыс істейді, осы немесе басқа ортақ әлеуметтік топтардың әртүрлі мүшелерінің қарым-қатынасы, олардың өмірлік жағдайының ұқсастығына байланысты, және түзелетіндер осы немесе басқа жоспардағы. Осы логикаға сүйене отырып, бұқаралық сана ең терең білім болып табылады, «әдеттегі жинақылықтың» шындық бейнесі, содан кейін ғана керекті әлеуметтік анықтаулардың психологиялық белгілерін бейнелейді.

Бірақ та бұл-теоретикалық бөлісулер.

Саяси практикада ерекше түрлері және бұқараның әртүрлілігін В.И.Ленин айтқан болатын, Ресейде болған 20 ғ. билікке талас кезіндегі революцияны қосқандағы. Біріншіден, ол прогрессивтілікті айырбастады, немесе революциялық бұқара консервативтілікке, реакциондылыққа немес антиреволюцияға, сонымен қоса нейтральды қарама-қарсы бұқараны анықтамайды. Екіншіден, оның жұмысшылдығы, күштілігі және пассивтілігі, жұмыссыздығы, «ұйқышылдығы», төзімділігі көрінеді. Үшіншіден, біртұтас бұқаралар ерекшеленеді, тәрбиешіл, дербес және жан-жақтылық, ұжымдаспаған, анархиялықпен мінезделеді. Енді, төртіншіден, тоқтамға келген бұқаралар туралы айтылған және тоқтамға келгіштік емес немесе тұрақсыз деп атауға болады; экстремикалық және ширақ т.с.с. және т.б.

Барлық бейнелер мен аналитикалық мінездер олар саяси мінездерді жеткілікті шешуге қолданылады және эффектілердің қалыптасуын белгілі бір этаптарда және де саяси іс-қимылдарда. Бұрынғы жылдағы анализ деңгейін бағалайық. 1926 ж. 26 қараша күні Л.Д.Троцкий өз күнделігінде былай беп жазған: «Қазан төңкерісі басқалардан қарағанда үлкен үміт пен сезімдерді халықтық бұқара туғызды ... Ол біртіндеп тыныштала бастады, адамдар қазандық төңкеріс лозунгілеріне көп көңіл бөлді ... Мұндай көңіл-күй азаматтық соғыстан кейін болды, ол өмірде ерекше орын алатын саяси оқиға. Бұл көңіл-күйге бюрократизм тән. Ол «реттік» және «тыныштық» элементін білдіреді. Мұндай көңіл-күйде жаңа сұрақтардың алдына оппозиция қою мүмкіндіктері жойыла, сына бастады».

Нақты анықтаушылар және эмпирикалық зерттеушілер 3 ерекше нақты әртүрлі «бұқараның» түрлерін көрсетеді, ол практикада кездеседі. Біріншіден, бұл жиын. Мұны дұрыс жазған Х.Ортега-и-Гассет: «Жиын-көп және көзге көрінетін ұғым. Әлеуметтік терминдерден түртіп алғанда, біз әлеуметтік бұқара ұғымына көзіміз жетеді».

Екіншіден, ол «жиналған халық»-театрдағы көрермендерден бастап қатысушылардың саяси митингілеріне дейін: «кейбір адамдардың санының жиналуы белгілі бір ұымды күту сезінулеріне ұқсас немесе бір ғана затпен қызығушылық ... құрудың ұқсастығы, ориентациялар және іс-әрекетке дайындалуы-публиканың ортақтасу негізі ... біркелкі стимулдардың ықпалдарының жерінен (фильм, театрлық көрсетілім, дәріс немесе дискуссия) халық ортасында белгілі бір ұқсастықтар немесе ортақ реакциялар».

Енді, үшіншіден, бұл «жиналмаған халық». Мұнда электорлы бұқараның жартысы жатады, саяси жарнама ықпалы кезінде туындайды немесе ұқсас, қазіргі таңдағы әуендерге еліктеушілік және кумирлер. «Жиналмаған халық-бұл тек қана «поляризарлық бұқара», былайша айтқанда, адамдардың көп жиналуы, ойлау және қызығушылықтар бір бағытқа бағытталған идентификациялық стимулдар, адаидар, «бір-бірімен тұрмайтын», тек қана «жанында немесе қатарлас» тұратындар».

Бұқараның сапасының арасында ерекшелері мыналар қарастырылады. Біріншіден, бұл статистикалық-былайша айтқанда, аморфты бұқара, оның ерекшелігі өз бетімен болуының жүйелілігі, құрылымдықтың тұтастай білімділігі (топта), құрылымдық бұқараның өте жақсы элементтері. Екіншіден, оның стохастылығы, мүмкіншілік табиғаты, басқаша айтқанда, ашықтылығы, шекараның таза болуы, бұқара құрамының анықталмаған саны және сапалы қарым-қатынасы. Үшіншіден, жағдайлылық оның өмір сүруінің уақытшалылығы. Ендігісі, төртіншіден, гетерогенділіктің көрінуі, бұқара құрамының әртүрлілігі.

Бұл сананы еске ала отырып, бұқаралық сана бірнеше метафоралық деп атауға болады, ол ерекше статусқа ие болады. Ол өзі түрімен құрылымдық емес «архипелаг» әлеуметтік-топтық құрылымда ол орталық санада, білімділігі тұрақсыз, ал «шомылушы» ең үлкен тұтастықтың құрамында. Бүгін архипелаг өзімен бірге бір құрлықты алуы мүмкін, ал ертең-басқалары. Ерекше түрі ол «экстоптық» сана. Ол өзімен орталық санадан қарағанда жағдайлық өндірісті болып табылады, ол ерекше топтардың санасымен ерекшеленеді. Ол әлеуметтік құрылымдық қоғамға айналады, бірақ еске түсірген «сынған» ішкі сана.

Мұндай субъектінің шекарасы типологиялық бұқараның сананы қиынға соқтырады. Оның сапасының дифференциациясы қандай-да өзіндік өмір сүру түрлерінде өз уақытында көптеген жүйелер қатарын түзеді.

Біріншіден, «ортақ және актуалды ойлаушы потенциал» бұқаралық сана (барлық мүмкіндік позитивті білімнің көлемі, осыларға принцип бойынша осы немесе басқа бұқаралар барлық өмірлік кәсіптерде қолданылады). Екіншіден, «көпшілік жан-жақтылығы» бұқаралық сана (алынған бұқараның көлемі). Үшіншіден, оның темпоральдылығы (уақыттағы тұрақтылық пен тұрақсыздық). Төртіншіден, байланысу деңгейі (сөзге қарама-қарсы немесе қарама-қарсы емес). Бесіншіден, оның жүргізушілігі («алынған өлшем» және пропорциялар, бұқаралық сананың стихиялық енуі және институционализацияланған формалар). Алтыншыдан, бұқаралық сананың қалыптасу деңгейі (жоғары-төмен, қалыптасқан-қалыптаспаған және т.б.). Жетіншіден, оның көрсетілген мінезі (күшті, орташа, әлсіз). Сегізіншіден, қолданылған тіл құралдарының ерекшелігі (жоғарғы немесе төменгі экспрессивтіліктер, әдебиеттерді қолданғандағысы және, сонымен қатар, әдебиетті емес компоненттер) және т.б. және т.с.с.

Бұқаралық саяси сананың бағасы және мазмұнының дифференциациясын толығымен айтқанда 3 ерекше мінезбен мінезделеді. Біріншіден, қоғамдағы бұқара сананың орташа қалыптасу деңгейі. Ол өзімен когнитивті элементтерін ғана қоспайды (білім көлемі және талқылау, бұқараны осы немесе басқа әлеуметтік-саяси қалыптасуларын және процестерінің бейімділігін талқылайды), бірақ фантазия мен сезімдерге бағыттылық, қоршаған ортаға эмоционалды әсер ету бейімділігі. Екіншіден, диапазон және қажеттілікке бағыттау, қызығушылықтарға, сонымен қоса сұраныстар, бұқараның қоғамдағы өмір жағдайымен ерекшеленеді.

Енді, үшіншіден, ақпарат диапазоны бұқаралық масштабтағы қоғамдық циркулизациясы, сонымен бірге арнайы бұқаралық саяси санаға бағытталған көптеген үйретуші каналдар және бұқаралық ақпарат құралдарының тұрмысы арқылы.

Макроформдық бұқаралық саяси сана сапасы ретінде анықталған периодтар әлеуметтік-саяси қалыптасу орталық көз-қараспен алға шығады және бұқаралық саяси көңіл-күй қоғамдық көз-қарас-бұқаралық сананың жағдайы, өзімен осы немесе басқа орталық шын немесе жасырын қарым-қатынасымен ерекшеленеді. Өткен жағдайлар мен тұрмыстық қалыптасуларға байланысты болады. Қоғамдық көз-қарас экспрессивті, қадағалаушы, консультативті және директивті функцияларға ұсынылады.

Бұқара индивидуалды әрекет-қылықты өзгертеді. Бұқара өзімен көптеген адамдар санын қосады, бірақ олардың арасындағы топтық айырмашылығын ғана айырмайды. Ол белгілі бір өлшемде барлық индивидуалды психиканы трансформациялайды, өзімен индивидуалды сананы табындырады. Тағы Г.Лебон ерекшелеген, бұқарада бөлек индивидуалды адамдардың айырмашылықтарын белгілейді және сонымен бірге олардың өзіндік әртүрлілігі жоғалып кетеді.

Бірақ бұқара тек қана индивидуалды психикадан «алмайды»-ол тағы сол адамға жататын жаңа сапалар береді.

Біріншіден, «бұқарада өзінің көптілігінің күшімен бір ғана факт, ол индивид қол жетпейтін сезімдерді сезеді, ал ол оған бірінші шақыруды мүмкін етеді. Өйткені ол келешекте оны жүгіндеу ету керек». Сонымен қоса ерекше қажеттілік өзін жүгіндеу етпейді-бұқараға жататындар бөлек индивидті анонимдайды. Бұқара ешқашан өзімен жауап алмайды, ал бұқараға жататындар индивидуалды жаупкершіліктен бас тартады. Мұның психологиялық нәтижесі бұқарадағы индивидтің билігі өсіп бара жатқанын сезіну болып табылады, сонымен қоса өзінің жазасыздығының сезінуі.

Екіншіден, индивидуалды психика ерекше жұқпалы бұқараның күшімен өзгеріп отырады. Психикалық жұқпалылықтың эффектісі «жеңіл констатацияланады, бірақ ол ұғындырылмайтын феномен, оны гипнотикалық түрлер феномендеріне еңгізу керек ...». Бұқарада «әрбір іс-әрекет жұқпалы, әрбір сезім, сонымен бірге күшті деңгейде, индивид өзінің қызығушылығымен өте жеңіл құрбан етеді, ортақ қызығушылық үлесіне қарай. Бұл оның мінезіне қарама-қарсы жүйе, адам тек қана өзінің құрамды бұқаралық бөлімнің сапасы». Бұқара индивидті жұқтырады. Индивид те бұқаралық ойлаулармен, сезімдермен және уайымдаумен жұғады, ол бұқара не істегеніне еліктей бастайды. Бұқаралық психологияның кейбір феномендерін оқи отырып (мысалы, үлгіні-сонымен қоса «саяси») Г.Тард айтқан, медальдың артқы жағын айта отырып: еліктеу заңдылықтары, адамның бұқарадағы жүйелі әрекет-қылығы. Бұқара индивидті жұқтырады, ал индивид жұғып, бұқараға еліктейді.

Үшіншіден, ең ерекше мәселе, бұл біріккен бұқараның индивидтерінің ерекше ортақ қажеттіліктерін айта отырып, қарама-қарсы сапаларын бөлек ала отырып, «бөлектенген» индивидті, «иланушылық, сонымен қоса еске түсірген жұқпалылық тек қана оның зардабы» болып табылады,-деп Г.Лебон ойлады.

Стихиялық бұқаралық саясатта саяси іс-әрекеттің стихиялық проблемесы болып табылады, оның жағдайлылығы стихиялық іс-әрекеттің ерекше белгілері. Стихиялық іс-әрекеттің ротақ механизмдері: «циркулярлы реакция», «эмоционалды айналыс» ортақ көңілдің объективті пайда болуы және соған байланысты импульсивті іс-әрекеті.

Стихиялық іс-әрекет субъектісінің ерекше түрлері. Жұрт және оның іс-әреетінің заңдылықтары. Жұрттағы адам, оның санасының модификациясы және іс-әрекеті. Жұрттың түрлері және олардың саяси психологиялық трансформациялары. Жұрттың қылығының контроль қою проблемасы және онымен қолдана білу. Митингінің кейбір спецификалық бейнелері және жұрттың саяси іс-әрекетінің демонстрациялық көрінуі және сонымен күресу жолдары.

«Жиналған халық» және оның әрекет-қылығының ерекшеліктері. Саяси жиналыстардың психологиялық ерекшеліктері және отырыстар. Саяси партиялар психологиясы және қоғамдық саяси іс-әрекет.

«Жиналмаған халық» және оның әрекет-қылығының ерекшеліктері. Азаматтардың электоральды әрекет-қылығы.

Стихиялық іс-әрекеттің ерекше формалары. Үрей және саясаттағы үрейлік көңіл-күй. Ерекше себептері мен факторлары, үрейлік іс-әрекетті жоғарылатады. Үрейлік айғай пайда болады. Психологиялық механизмдері, қалыптасуы және үрейдің тоқталуы.

Агрессия және саясаттағы агрессивтілік көңіл-күй. Ерекше себептері мен факторлары, агрессивті іс-әрекетті жоғарылатады. Агрессивтік айғай. Қалыптасудың психологиялық механизмдері, пайда болуы және агрессия деңгейінің төмендеуі.

Саяси психологиялық адамдардың 2 ерекше іс-әрекет формаларын айырады. Бір жағынан, бұл іс-әрекет, толықтай немесе өзінің бостандығына байланысты және индивид санасы-өз бетімен, саналы, рационалды іс-әрекет. Екінші жағынан, іс-әрекет, индивидтің өзіне байланысты емес, ол бостандық немесе индивид тілегінен көрінеді, осы немесе басқа деңгейдегі, түзу немесе жанама басқа адамдарға ықпалымен тоқталады немесе жағдайға байланысты. Ақырғы жағдайда кей кезде керек нәрсе туралы айту керек (сыртқы қысымның артықтылығы), көбінесе стихиялық іс-әрекет.

Айтып кеткен тарауларға келейік. Сол тарауда стихиялық немесе оны «ұжымдық емес» және «топтық емес» белгілі бір бұқара адамдарының саяси іс-әрекеті (немесе «адами агрегаттар»)-бұл ұжымдаспаған, бірақ аналогиялық (қазіргі нәтижеде аталған феномендер ықпалы), жұрт мүшелері ылғи гипноз ықпалында әрекет етеді. Г.Лебонның және З.Фрейдтің ойларын сынай отырып, «жұрттың гипнотикалық маңыздылығы» және «жұрт психозы» туралы жазған («бірақ та бұл теорияларға ешкім көңіл бөлмейді»), Я.Цепоньский былай жазған: «... бұл жай ғана қысқа айналым, интенсивті іс-әрекет импульстерінің және жұрттың барлық мүшелерінің эмоция деңгейлерін белгілейді. Бұл «гипноз» қатты және ақырын мінез стимулдарына байланысты жұмыс істейді, жұрт реакциясын ортақ-тарихи белгілі жағдайлардан көрінеді, мұнда жұрт жиналған және олардың мүшелерінің индивидуалды мінез-бітістері».

Бірінші түрі, кездейсоқ жұрт, әр адам көшеде қадағалауы мүмкін, қайда болғанын, жолдық апат деп алуға болады. Екі машина соғылысты және соның қасында қызыққан адамдар тоқтап қарайды. Жүргізушілер болған оқиғаны өз арасында талқылаған кезде, қызыққан адамдар детальды жояды. Осы жағдайдағы ерекше эмоция банальды қызығушылық болып табылады. Ол жаңадан өтіп бара жатқан адамдарды тоқтатады. Олар енді қызығып болған адамдарға ғана келіп көмек сұрайды. «Циркулярлы реакция» қызығушылығы үлкен жүруге жүгінеді. Шеңбер бойынша кім қай жақтан келді, қайда бұрылды және кім кінәлі. Енді мұны жұрттың жаңа мүшелері айта бастайды, бірақ олар өздері де болған оқиғаны көрген емес. «Эмоционалды айналыс» басталады: жаңа қызыққан адамдарды өздеріне еліктей отырып, жұрт шеңбер бойынша бір ғана эмоционалды әңгімеге тоқталады. Басқа жағдайларда жүргізушілер өздерімен байланысты болғанда кете беруі болады, бірақ жұрт орнында қалады және де аталған механизмдердің іс-әрекетіне байланысты адамдар одан сайын көбеюі мүмкін. Көбінесе мұндай жағжайлар шығыс адамдарына ұқсас болып келеді, ежелгі адамдар темпераментті болып келеді және өзінің уақытымен рационалды қолданыла алмайды. Біртіндеп тұрақты кездейсоқ жұрт экспрессивті жұртқа құрыла бастайды.

Екінші түрі, экспрессивті жұрт, өзімен бірге көбінесе адамдардың жиынтығы, қуаныш пен қайғыны бірге бастан өткізеді, қорқыныш немесе протест-былайша айтқанда эмоционалды көріну. Бұл мынау болуы мүмкін, мысалы, табытқа баратын жұрт немесе керісінше, бұл жұрт болуы мүмкін, күннің батуының күтетін қуанышы. Біздің мысалымызда, кездейсоқ жұрт жол апаты болған кездегі жағдайда тез экспрессивті жұртқа айналуы мүмкін, мысалы, бейнесіз ұжымның көшедегі іс-әрекеті ұнамсыздығы және ГИБДД жұмыстары, немесе жол полициясы. Өткендетальдарға және қанағаттанып, сонымен бірге өзінің қызығушылығы, мұндай жұрт объектіні тез қалыптастырады, осыған байланысты эмоция көрінеді-мұндай жағдайда, жолдағы инспекция.

Жұрттың үшінші түрі «жиналған халыққа» ұқсас болып келеді, ол «конвенционалды жұрт» болып табылады, өзінің әрекет-қылығында ережелерімен ерекшеленеді. Көбінесе мұндай жұрт белгілі бір жағдай туған кезде жиналады, алдын-ала болжаған-спорттық жарысулар саяси митингілер. Мұндай жағдадайда адамдар белгілі бір қызығушылықпен және көбінесе олар кейбір жағдайдағы нормаларға сүйенеді. Олар көрермендер болуы мүмкін, футбол алаңындағы деп те айтуға болады. Сырттай мынадай жұртта барлық сыртқы белгілерге сүйене отырып «конвенцияларә: билеттер, алынған орындар, тыс жерде. Ішкі жағынан бізге мәлім футбол алаңындағы көрермендер-олар консерватория көрермендері емес. Мұндай жұрт «конвенционалды» болып қалады, бірақ белгілі уақытқа дейін. Ол конвенционалды болады, мимицияның күші жеткенше дейін, матчтын біткенше көрермендердің станциядағы тоқтамдылық. Бірақ өзіндік ішкі «ережелер» көрермендердің әрекет-қылығы «фанаттардың» мынадай, олар өзімен мимицияны қосуы мүмкін. Сонда «конвенционалды жұрттан» ештеңе және ізі де қалуы мүмкін емес-ол басқа түрге айналады, іс-әрекетке түсетін жұрт. Бірақ бұл түрді қарастырмаған алдында, экспрессивті және өзіміздің мысалымызға тоқталайық.

Төртінші түрі, іс-әрекетшіл жұрты, сяси қарым-қатынаста ерекше болып табылады және жұрт түрін оқиды. Іс-әрекетшіл жұрт, өз кезегінде бірнеше түрлерге бөлінеді. Көбінесе агрессивті жұрт ерекшеленеді-көптеген адамдар, қайғы және жеккөрушілік сезімімен, жою және өлтірумен өмір сүреді. Бөлек үрейлік жұрт болып табылады-адамдар, қорқыныш сезіміміен әрекет ететін және қандай да қорқыныштан қашу (реалды немесе елестету).

Жұрттың саяси іс-әрекеті контрольге және жүргізуге сүйенеді. Бірақ бұл анықталған деңгейге эффективті. Мұнда контроль мүмкіншіліктерін абсолютті етуге болмайды. Қиын саяси-психологиялық феномендермен жұмыс байланысы және оларды саяси-психологиялық іс-әрекетке ерекше итермелеу керек.

Я.Щепаньский ойлаған: «Жиналмаған халық ол, мысалы, осы немес басқа газеттерді оқитын адамдар, осы немесе басқа радиобағдарламаларды және теледидарлық бағдарламаларды, журналдарды оқитын адамдарды айтады. Польшада мына термин қалыптасқан « «Пшекруйдың «мәдениеті» («Kultura «Przekroju»»), көріну түрлері, іс-әрекеті, ойлау және кәсіп, осы танымал апталықпен қалыптасқан». 90 ж. ресейлік шындық мысалдармен шартсыз спецификалық әлеуметтік-саяси жоспардағы «НТВ аудиториясы». Бірақ прогрестің қалыптасуы жаңа ортақтықтармен ерекшеленеді. Бүгінгі күнде жиналмаған сапаны қарастыру керек, бірақ ылғи да жеткілікті бірлескен халықтар «Интернет тұрғындары» деп аталады.

Көзге түсетін және саяси ерекше бұқараның іс-әрекет түрлері үрей болып табылады-эмоционалды жағдай, ол қандай да бір үрейлендіретін ақпараттың жоқтығы немесе белгілі жағдайдың немесе оның артықшылығы және импульсивті іс-әрекет көрінеді. Осыған сай, үрей кезінде үрейлік топтар спецификалық іс-әрекетпен ерекшеленеді.

Үрейдің қалыптасу шарттарына мыналар жатады. Біріншіден, бұл жағдайлы шарттар. Бұқаралық үрей көңіл-күйінің қалыптасуы және үрейлік іс-әрекеттер қазіргі жағдайлардағы периодтың өсуі. Адамдар қандай да бір жағдайларды күткен кезде, олар қандай да бір жағдайларды күткен кезде, олар қандай да қорқыныш ақпараттарды естігенде сезімтал болады.

Екіншіден, бұл физиологиялық шарт. Шаршау, аштық, ішімдікті немесе нашақорлық ішімдіктер, бұрыннан қалыптасқан ұйқысыздық және т.с.с. адамдарды физикалық жағынан ғана әлсіретпейді, бірақ та психикалық, олардың бейімділігін тез түсіреді және жұмысты дұрыс бағалау, оларды эмоционалды көңілге алушылықты жұқтырады және осы есепке жұқпалылықты төмендетеді, бұқаралық үрейдің қалыптасу мүмкіншіліктерін жоғарлатады.

Үшіншіден, психологиялық шарттар. Мұнда қорқытушы кенеттен туған жағдайлар, күшті психикалық қоздырулар, сонымен бірге таң қалу мен шошыну.

Төртіншіден, идеологиялық және саяси-психологиялық шарттар. Мұнда адамдардың ортақ мақсаттарының санасы, эффективті жүргізушінің жоқтығы және осыған сай топтық ұйымдастығының жеткіліксіздігі. Үрейдің пайда болуы және қалыптасуы көбінесе айтылған жағдайларда кең стимул іс-әрекетімен байланысты, белгілі бір ерекшелікпен ерекшеленеді (мысалы, сирена, желді күмәншылықтың басталуы). Үрей тутуынын көбінесе өсектер арқылы болады. Бәрімізг мәлім, мысалы, 1917 ж. жазда, Ресейде көп өнімнің шығуы. Сонымен бірге күзде елде аштық пайд болды. Оған бұқаралық үрей әсер етті, содан кейін болған аштық туралы өсек шықты.

Дұрыс үрейге келу үшін стимул жеткілікті интенсивті немесе ұзақ, қайталанатын болу керек (оқыс, сирена және т.с.с.). Ол өзіне көңіл білдіру керек және бейсаналы, жануарды қорқынышқа реакция шақырады.

Реакцияның бірінші этапы мұндай стимулға-қатты күтпеген жағдайды сезіну және жағдайды дағдарыс деп түсіну, критикалық және жағдайдан шыға алмайтын.

Реакцияның екінші этапы-кірісу, осыған күйзеліс кіреді, қалай да түсіну үшін индивидуалды жағдайлар, болған іс-оқиғаны интерпретациялау, өзіндік жай ғана тәжірибесі немесе аналогиялық жағдайлары басқа біреуден безгек жолмен еске түсірту. Тез интерпретациялы жағдай қажеттілігі ашты болады және тез арадағы іс-әрекеттерді ұсынады, бұл сезім аштылығы көбінесе өтіп жатқан жағдайдағы логикалық ойлауға бөгет болады және қорқыныш сезімін тудырады. Біріншіде, қорқыныш көбінесе айғаймен ерекшеленеді және де жылаумен, жылжымалы айғаймен.

Егер бұл бірінші қорқыныш жойылмаса, онда үшінші этап қалыптасады-механизм бойынша «циркулярлы реакциялар» және эмоционалды айналыс». Сонда қорқыныш басқалардан көрінеді, өз кезегінде ол өзінің бірінші қорқынышын тездетеді. Тездетілген қорқыныш ұжымдық бейімділікке сезімділікті төмендетеді, критикалық жағдайларда қарсы тұра алады, және оның емес сезім болушылықты қалыптастырады.

1. 
   Бұқараның саяси қақтығыстардағы ролі қандай?
   
2. 
   Бұқараны басқаруға бола ма?
   
3. 
   Бұқаралық реакцияның психологиялық негізін түсіндіріңіз.
   

1. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
2. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   
3. 
   Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону: Феникс, 1996
   
4. 
   Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа, 1996
   
5. 
   Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.- Л.:ЛГУ, 1991
   

1. 
   Саяси психологиялық білімдерді қолданудың негізгі сфералары мен компоненттері.
   
2. 
   Саяси әрекеттердің психологиялық тәсілдері. Психологиялық соғыс.
   
3. 
   Психологтың саясат саласындағы қызметінің негізгі бағыттары.
   

• 
  Ішкі саясатта (лидерлердің билік үшін таласы, билік психологиясынан бастап бұқаралық сананың жағдайы);
  
• 
  Сыртқы саясатта (дипломатия, келіссөздер психологиясы, халықаралық өзара әрекеттесу механизмдері, шиеленістерді реттеу және т.б. );
  
• 
  әскеи-саяси сферада (қарсыласпен психологиялық соғыста, әскерлердің рухын көтеруде, әскери әрекеттердің түрлі аспектілерінің насихаттық қамтамасыз етуінде және т.б.);
  
• 
  бұқаралық ақпараттық процестер сферасында (бұл сфера арқылы психологиялық әсер етулер жүзеге асырылады).
  

Айтылғандардың барлығынан бас тартып, енді саяси психологиялық бұқаралық саяси көңіл-күйдің концепциясын және олардың саяси процестердегі құрылымдарын қарастырайық: осы көңіл-күйдің табиғатын олардың субъектісін, қалыптасуларын, этаптарын және қалыптасу заңдылықтарын, ерекше түрлерін және типтерін, көңіл-күй функцияларын, бұқаралық саяси көңіл-күйге ықпал ету жағдайларын және оның саясаттағы қалыптасуын жорамалдау мүмкіншіліктерін қарастырады.

Саяси-психологиялық өлшемдерде бұқаралық саяси көңіл-күй-ол үлкен, көптеген дамдарда біртүрлі субъективті, аффективті-когнитивті қиын сигналды реакция комфорттың ерекше уайымдауы немесе дискомфорт, қанағаттану немесе қанағаттанбауды ортақ әлеуметік-саяси өмірлік шарттарын көрсетеді; берілген шарттардағы субъективті бағаның әлеуметтік-саяси реализациясын жақындату; сонымен қоса жақындату түрлерін өзгерту шарттарына жетілдіру. Бұл ерекше психикалық жағдай, адамдардың ортақ белгілерін алып жатыр-жағдай, үлкен немесе кіші эмоцияларға саналы көз-қарасқа көшуі, күнделікті эмоциялардың өсуі, бірақ ол өзімен бірге саяси қарым-қатынаста ортақ мінезді алады, саяси өмірдегі рационалды шарттар, оның нормаларымен ерекшеленеді.

Көңіл-күй табиғаты 2 фактор арқылы анықталады: адамдардың талаптанулары (күту), ортақ белгілі бір көпшілікпен байланысы, бұқаралық қажеттіліктер және қызығушылықтар, бір жағынан, өмірдің шындық деңгейі-басқа біреумен.

Бұқаралық саяси көңіл-күйдің пайда болуы 2 фактордың байланысуымен байланысты: 1) объективтілігі, заттылығы (шындық мән), және 2) субъективтілігі (адамдардың шындық мән туралы әртүрлі көз-қарастары, қызығушылығының және қажеттіліктерінің әртүрлі баға беруі). Көңіл-күйдің көрінуі қажеттіліктің шындығынан білінеді және олардың қанағаттанушылықтарының жүйелі мүмкіншіліктерімен ерекшеленеді, декларациялық құқықтар мен бостандықтармен ұқсас емес-шындық мән.

Бұқаралық саяси көңіл-күйдің қалыптасуы ережеге сай, циркулярлы мінезбен ұстанады, ол «эмоционалды айналумен» еске түсіріледі: сол және басқа да көңіл-күйлер , ол ортақ түбірді болады (көбінесе қанағаттанбаған әлеуметтік-саяси жақын болу), белгілі бір цикл арқылы тағы және тағы да іске қосылады. Бір жағынан, бұл қалыптасу двигателі (мотивациялық кәсіп қанағатсыз болмайды). Басқа жағынан-қандай да бір биліктің алаңдауы қайнар көзі болып табылады, ол тек қана өмірдегі шындық деңгейі жақын болған кезде ғана бірге саналады, бұл биліктің оппозициялық көңіл-күйі пайда болады. Бұқаралық көңіл-күйдің циклдық қалыптасуы өзімен бірге 5 этапты қосады: керең ашудан және жұқпалы көңіл-күй олардың жиналуы және кристаллизациялауы арқылы-максималды көтеруге дейін, саяси әрекет-қылық кезінде көрінетін-содан кейін рұқсат теу немесе көңіл-күйдің түсуі, ақырғы жағдай кезінде, уақыт өткен кезде-жаңа көтерілімге.

Көңіл-күйдің динамикалылығы олардың бағытталуының ауыспалылығымен ғана байланысты емес және интенсивтілігімен. Ол көңіл-күйден саналы көз-қарасқа дейін жылдам көшуіне байланысты болып келеді, бағаларға және іс-әрекеттерге де. Саяси-психологиялық қарым-қатынастарда бұл динамика экспрессивті көңіл-күйдің деңгейімен ерекшеленеді, ол мынада көрінеді; а) адамдар істегісі келген нәрселерін істемей, үндемей құтылады, б) олар үміт күтеді және оны вербальды айтуға бейім, в) артта қалуға болады деп ойлайды, г) өзінікі ғана деп ойлайды және ешқашан берілмейді.

Саяси көңіл-күйдің субъектісі бұқара адамдар жиынтығы болып табылады, ортақ уайымшылдығымен ерекшеленеді. Бұл ерекше функционалды белгілердің ортақтасуы, ортақ іс-әрекеттерде және факторлада құрылады. Ақырғылары классикалық көрсетілімдерден ерекше осы немесе басқа қабаттардан үлгі алады, топтардан немесе кластардан. «Бұқара» ұғымы белгілі, айтылған ортақтыққа қарағанда, ол жағдайлы-бұқараға әртүрлі топтан әртүрлі адамдар жиналады, ортақ саяси-психологиялық факторлар іс-әрекетінде қосылады.

Сәтті ықпал анализге жүгіну керек, олар мыналардан тұрады:

1. 
   саяси жүйедегі көңіл-күйдің қаттаулықтың бағыттары (сол туралы шындық бұқаралық көңіл-күйдің жан-жаққа тарау деңгейімен ерекшеленеді, сонымен қоса «нормативті ортақшылықтар»), бұл саяси-психологиялық ортақ бірлігінің антижүйелік көңіл-күйін бағалау деңгейі;
   
2. 
   белгілі бір саяси жағдайдағы доминантты көңіл-күйдің мамұнын бағалау, және сонымен бірге ортақ адами позициялар-бірінші жағдайда қызығушылық жүйелерінен көрінеді және өзінде әрекет ететін күштер, екіншіде-ортақ адами қызығушылықтардан;
   
3. 
   көңіл-күйдің қалыптасу себептері-олардың байланыстары осы немесе басқа ортақтықтармен және қазіргі жағдайдағы немесе болашақтағы қанағаттану мүмкіншіліктері;
   
4. 
   көңіл-күй дамуының стадиялары, көрінуінің және интенсивтілігінің деңгейлері, бұқаралық саяси іс-әрекеттерде өсу мүмкіншіліктері;
   
5. 
   қолға ұстау кеңшілігі, бұқаралық деңгейі, ықпал етуші саяси ортақ жан-жақтылығы.
   

Болжамның қалыптасу болашағы осы немесе басқа бұқаралық саяси көңіл-күй-қиын жағдай. Ол шарт кезіндегі белгілі бір фактор сандары, олар динамикалық көңіл-күйге ықпал етеді. Адекватты болжамды әдіс саяси-психологиялық көріністердің схемасы бойынша түсіндіріледі: «егер ..., не ...». Мұндай көріністің түрі аналогиялық принцип бойынша, үлкен немесе кіші саяси жоспарға сүйене отырып «болжам алаңы». Көрініс құрылысы экспертті бағаларда ерекшеленеді, ерекше «жағдайлық-факторлық жүйеге» қалыптасу түріне ұқсас. Ол факторлы-құбылмалық болып табылады, көңіл-күйдің қалыптасуына ықпал етеді, және компьютерлік саяси процестерге деген модельдеуге жол табады. Мұндай болжам көрініс түрі көп мерзімді болжам тапсырмаларына адекватты: болашақ мүмкіншілігі, олар ең алдымен концептуалды белгімен ерекшеленеді. Бөлек жағдайларда, бірақ, мүмкін оперативті болжамды ақпарат алу.

Ортақ түрде бұқаралық саяси іс-әрекетте кең функционалды саяси күштерде көрінеді, олар дамыған өмір шарттарында өзгертуге әрекет етеді немесе саяси институттарға ықпал ету жолын жабу немесе кең күресу жолы билікке деген. Іс-әрекет-бұл ылғи да (қазіргі кезде саяси жағдайда) адамдардың ортақ шындық мақсатқа қол жеткізу. Ерекше мұндай бұқаралық қол жеткізу қанағаттанбаған жақындық болып табылады, көңілсіз болу-бұқаралық саяси көңіл-күйдің анықтушысы. Жиналып және қалыптасып, мұндай көңіл-күйлер адамдарды ортақтастырады және оларды белгілі бір іс-әрекеттерге итермелейді. Идеологиялық және ұжымдық болып қалыптасу, іс-әрекет бұқаралық бір түрлі көңіл-күйдегі адамдарды жинақтайды, олар саяси қарым-қатынаста және процестерде жаңа элементтерді қосады, сонымен қоса ұжымдар мен құрылымдар.

Бұқаралық көңіл-күйдің ролін динамикалық 3 түрі көбінесе саяси іс-әрекетте көрінеді: солрадикалды, реформистті және оңрадикалды. Солрадикалды іс-әрекет көбінесе бұқара белгілі көңілсіз үлкен жақындаумен қалыптасады және олардың реализациялау мүмкіншіліктері, олар жаңа қол жеткізу болашақтарынан шығуын қарастыра бастады, сонымен бірге тағы жоғары жақындау, оларға оның әрекет-қылықтары табынады, оны бұрынғы еске түсірмеуге бағыттайды және дамыған болашақ тілеген түрлерінің жоғалуы («Барлық өмір зорлық, біз оны жоғалтамыз ...»).

Бұқаралық көңіл-күй реформистік іс-әрекетінің жүйесі болып табылады, субъектіні сяси іс-әрекеттің ерекше түрі-субъектінің саяси стабильділігіне жатады. Өзінің саяси-психологиялық мағынасы, бұл эволюциялық іс-әрекет: іс-әрекетке жататын бұқара бағыты көбінесе әлеуметтік-саяси жүйенің біртіндеп қалыптасуы оның ортақ сақталуының стабильді жағдайы. Реформистік іс-әрекеттер қажетсіз белгіде жан-жақты жақындатуымен ерекшеленеді және олардың реализациялау мүмкіншіліктері көңілсіз көңіл-күйді тудырады, олады ақырындап жақсарту түрлері арқылы берілген жан-жақтылықты төмендетеді. Реформизм көңіл-күй стабилизациясына ең алдымен эволюциялылыққа қол жеткізеді, содан кейін оны ақырындап жылдамдатады.

Механизм сапасының ынталануына келе отырып және саяси іс-әрекеттің регуляциясы, көңіл-күйді, бұқарамен қолданатын саяси жүйедегі стержндік қоңыраумен өзгеруі мүмкін-институттарда және билік функцияларында және саяси ұжымдарда. Практикада бұл көбінесе мемлекеттік тұрмыстарда ауысып отырады, қолдану формасымен байланысты болады, биліктің ауысуымен, белгілі саяси реформалармен немесе саяси қатардың өзгеруімен байланысты. Енді 3 көрсеткіш жағдайын қарастырайық. Осыған байланысты бұқаралық көңіл-күйдің ықпалы буржуазды-демократиялық парламенттік режимдегі ауысу мысалдары-авторитарлы әскери диктатурадан және артқа қарай бағытталған іс-әрекетке дейін (70-80 ж. Чилидағы оқиға), монархиядан-«исламды мемелекетке» дейін (70 ж. аяғындағы Иран), сонымен бірге СССР кезіндегі саяси реформаның бас кезі (80 ж. 2 жартысында), құқықты мемелекеттің азаматтық қоғам базасының санасына бағытталған-бұл «горбачевтың құрылысы» деп атайтын болды (Marsh A.Protest and Political Consciousness.-L.,1978).

1. 
   Ішкі және сыртқы саясатта жүргізілетін қолданбалы әдіс-тәсілдер.
   
2. 
   Саяси соғыс дегеніміз не?
   
3. 
   Саяси ықпалдардан қорғану шаралар қандай?
   

1. 
   Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных заведений, - М.: МГУ, 1994
   
2. 
   Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая книга, 2001
   
3. 
   Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону: Феникс, 1996
   
4. 
   Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.- Л.:ЛГУ, 1991
   
5. 
   Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
   
6. 
   Шестопал Е.Б. Психология политики. – М., 1989.