Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі» пәнінен 5В073100 «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған Оқу әдістемелік материалдар

• 
  қатты ауыру, іштің ауыруы немесе жаншылу әсері;
  
• 
  көгеру;
  
• 
  құсу (кейде қан құсу немесе қара түсті), әлсіздік;
  
• 
  үлкен дәретіндегі қан (үлкен дәреті қара түсті).
  

денесіне таңып тастау керек.

Қолының басы мен білегін орамалға асып қою керек. Ауруды басу мақсатымен 50% анальгин ерітіндісін немесе басқа да ауыруды басатын дәрілерді ет ішіне егу керек. Сыну әрқашан айқын бола бермейді.

Қолдың иық сүйектерінің сынуы. Зақымдану шынтағымен, иығымен құлағанда орын алады. Зардап шеккен адамның иығы шыдатпай ауырады. Шынтағынан денеге қарай бүгілген қолды cay қолымен ұстап тұру. Иықтың көлемі өзгеріп, қатты ауырады, ақырын сипап көргенде және қозғалтқанда сынған сүйектің дыбысы естіледі.

Алғашқы көмек. Қолын орамалға асып қою, қатты ауырса, денесіне таңып тастау. Ауруды басу мақсатымен 50% анальгин ерітіндісін немесе басқа да ауыруды басатын дәрілерді ет ішіне егу керек.

Иықтың ортаңғы бөлігінің сынуы тік құламаған жағдайда (шынтақпен құлау, иықтың кенеттен бұралып кетуі), сондай – ақ тікелей жарақат алғаңда (иығынан ұрғанда) орын алады. Сынықка тән сипаттар: иықтың қысқаруы мен деформациялануы, сынған жердің қалыпсыз қозғалуы, сүйек сынықтарының қытырлауы.

Бұл жағдайда әдеттегі таңғыш қалақтарды пайдалану мүмкін емес. Аяғын күшпен түзеу немесе бұрау жамбас мойнының сынуына алып келеді. Ауруды басатын дәрілерді егу ұсынылады.

1. 
   Зақымданған адамға алғашқы медициналық көмек көрсету
   
2. 
   Адам жарақаттанғанда өзіне өзі көмек көрсету ережелері
   

Ядролык қарудың зақымдаушы факторлары өр түрлі жарақатты туғызады. Адам денесі, белгілі бір органы (мүшесі) немесе барлық ағзасы тіндерішң күшпен зақымдануына әкеп соғады, мысалы: соғып алу, жаралар, сүйектердің сынуы, мидың шайқалуы жөне т.б. Терінің жамылғыш қабаты немесе шырышты қабықша тұтастығының бұзылуы жара деп аталады. Жаралар ластанған жөне таза болып келеді. Ядролық ошақтағы барлык жаралар ластанған болады.

Жаралар беткі кабаттағы (терінің жоғарғы қабаты зақымданады) жөне терең (тері асты клеткасы, сіңірлер, терең орналаскан тіндер бұзылады) болуы мүмкін (140-сурет). Адам денесінің ішкі қуыстарына — кеуде, бет және бас сүйегі ішіне еніп кеткен жаралар аса қауіпті болып саналады, өйткені бұл кезде белгілі бір ішкі орган закымдануы мүмкін. Жаралаушы кұрал түрі мен тіндердің бұзылуы сипатына байланысты жаралардың төмендегідей түрлерін ажыратуға болады:

• 
  кесілген (пышақпен, алмаспен, өйнек, шыны жарықшақтарымен жаралану — жара шеті ажырап, катты қанайды);
  
• 
  шабылған (балтамен сүйектер зақымдануы мүмкін);
  
• 
  шаншылған, (түйрелген жаралар (пышақ, шеге, біз, қанжар, айыр, сүңгі-найзамен, кейде терең болуы мүмкін, ішкі органдар, мысалы, кеуде немесе іш қуысы зақымдануы ыктимал);
  
• 
  соғылған жара, оқ тиген жара және т.б.
  

Жаралар ок тиген (оқтық, жарықшақтық жөне т.б.), тесіп өткен (ок немесе жарықшақ тіндерді тесіп өтіп, кірер жөне шығар тесік жасаса) немесе соқыр (ок немесе жарықшақ тіндерде қалып койса, яғни денеде жат текті зат болады) болуы мүмкін. Оқ тиген жаралардың ерекшелігі — бұл кезде ірі кан тамырлары, нервтер, сүйек және буындар, ішкі куыстар (кеуде, іш, бас сүйегінің іші, буындар) жараланғанда енген (өткен) зақымданулар болады. Кейде аралас зақымданулар болуы мүмкін, яғни жаралар зақымданудың басқа түрлерімен (күйік, сөулелену ауруы жөне т.б.) кабаттасып келеді.

Кез келген жаралану кезінде әр түрлі асқынулар болуы мүмкін. Қан тамырлары жараланса, нәтижесінде, міндетті түрде қан кету байқалады, ол кейде қатты болып, адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Қатты қан кету кезінде жедел жүрек-қан айналым жеткіліксіздігі күшейіп, өлімге әкеп соқтыруы ықтимал. Ауқымды закымданулар — жаралар, сыну, күйік кезінде зардап шегуші шок деп аталатын ауыр жағдайға түсуі жиі кездеседі. Шок өте күшті ауырсыну тітіркендіргіштері, қан кету жөне баска да себептерге байланысты нерв жүйесінің қозуы нәтижесінде пайда болады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Жара туралы түсінік, олардың жіктелуі.
   
2. 
   Жаралаушы кұралдың түріне және тіндердің бұзылуы сипатына байланысты жаралардың түрлері
   
3. 
   Жара кезіндегі асқыну
   

Алғашқы медициналық көмек көрсету:

• 
  Зардап шеккен адамды алып шығу (үйіндіден, газға уланған жердан) және зардап шегушінің өміріне қауіп төндіретін жағдайды болдырмау (шок, асфиксия, қан кету);
  
• 
  Зардап кезеңдерін анықтау;
  
• 
  Зардап шегушіні медициналақ көмек көрсетуге ыңғайлы жерге көшіру;
  
• 
  Талаптарға сай көмек көрсету.
  

Травматикалық шок: Көбінесе травма немесе күйіктен болады.

• 
  Зардап шеккен адамды арқасымен жатқазып, құсқан кезде басын жанына қарату;
  
• 
  жүрегі соғып тұрғандығын тексеру керек. Егер соғып тұрса – реанимацияны бастау қажет.
  
• 
  қан кетуді тез арада тоқтатып, сынған жерлерді қауіпсіздендіру.
  
• 
  ауруды бәсеңдететін таблетка дәрі. Егер жоқ болса, 50-70г. ішімдік беру қажет.
  

• 
  қатты зардап шегушіні таңусыз орнын ауыстыруға;
  
• 
  күйіктен кейін жабысып қалған киімін шешуге;
  
• 
  іші ауырған кезде су беруге.
  

• 
  зақымданған тамырды қолмен қысу;
  
• 
  зақымданған аяғын қатты бүгіп, тізесіне қою немесе мата орандысымен таңу;
  
• 
  қатты қан кеткен кезде, жараны стерильді салфеткамен жабу немесе бинтпен орау.
  

• 
  зардап шегушіні арқасымен жатқызу, жағасын, белін босату (шешу);
  
• 
  қолын, арқасын, кеудесін спиртпен, арақпен, одекалонмен сүрту;
  
• 
  ыстық суға батырылған матаны маңдайына қою, нашатыр спиртін иіскету.
  

• 
  ауыстыруға, көтеруге, отырғызуға, басын салқын матамен орауға.
  

• 
  таяқ, қамыс бөлігін қойып, орап тастау;
  
• 
  сынған қолды немесе аяқты жоғары көтері тастау;
  
• 
  салқын компресс қою, ауруды бәсеңдететің таблетка беру.
  

• 
  сынған сүйекті дұрыстаймын деп тырысуға;
  
• 
  сүйек шығып тұрған жерге таяқшалар қоюға;
  
• 
  керек емес жағдайда киімін және аяқ киімін шешуге.
  

• 
  отыру немесе жату, валидол немесе интроглицерин таблеткасын тілдің астына қою.
  

дене қозғалысын қажет ететін жұмыстарды істеуге, дәрі қабылдамастан ауруды жеңуге тырысуға.

• 
  жату, ішке салқын нәрсе қою.
  

• 
  ішке жылы нәрсе қоюға, клизма жасауға, су ішуге, ауруды қойғызатын шараларды қолдануға.
  

• 
  отыру немесе жату, бас аурудың таблеткасын ішу
  

• 
  басты жылы орауға, наркотик, седуксен, эленциум және т.б. транквилизаторларды қыбылдыуға.
  

• 
  жараның жан-жағын иодпен немесе спиртпен сүрту, стерильді таңғыш қою, зақымданған аяқ-қол сүйектерін байқау.
  

• 
  қолмен жарақатты сүйеуге, жарақаттағы ұқыпты байланған шүберекті қозғауға.
  

• 
  жарақаттанушының басын артқа шалқайту;
  
• 
  төменгі иектерді саусақтармен тарту;
  
• 
  жарақаттанушының аузына терең дем жіберу және шығару
  
• 
  минутына 12-14 рет терең дем шығарып тұру.
  

• 
  жараққаттанушыны арқамен сүйеу;
  
• 
  жарақаттанушының кеудесіне алақаныңды айқастыра қою;
  
• 
  кеудеге 3-4см төменірек 3-4 ретмикалық серпіліс жасау;
  
• 
  әр 15-30 секунд сайын жарақаттанушының аузына дем жіберу;
  
• 
  массажды минутына 50-60 ритімде жалғастыру;
  
• 
  жарақаттанушы өз-өзіне келгенше массажды тоқтатпау.
  

1. 
   Зардап шеккен адамды алып шығу (үйіндіден, газға уланған жердан) және зардап шегушінің өміріне қауіп төндіретін жағдайды болдырмау (шок, асфиксия, қан кету);
   
2. 
   Зардап шегушіні медициналақ көмек көрсетуге ыңғайлы жерге көшіру;
   
3. 
   Басқа қандай таңғыш таққан ыңғайлы?
   
4. 
   Қолға қандай типті таңғыш салады?
   
5. 
   Аяққа қандай типті таңғыш қолданылады?
   
6. 
   Қан тоқтату қаншаға бөлінеді?
   

• 
  Жабық (терінің закымдануынсыз);
  
• 
  толық (сүйектің бүкіл тұтастығының бөлігі бұзылуы), толық емес (сүйек шыбығының белгілі бір бөлігі бұзылуы)
  болып бөлінеді.
  

• 
  сынған жердің катты ауруы (шұғыл, сол жердің ауруы), аяқ-кол функцияларының бұзылуы — толық сыну кезінде анық, ал толы емес сыну кезінде және шаншылған немесе аяқ-қол сүйегінің бірі сынуы кезінде онша білінбейді;
  
• 
  аяқ-қол сүйектерінің қысқаруы (тексеру немесе өлшеу кезінде), аяқ-қол сүйектері формасының өзгеруі (деформация-майысу);
  
• 
  зақымданған жердегі қалыпсыз козғалыстың болуы (сипалап көру кезінде), кейде сықырлау немесе сүйек сықырлауы (сынықтардың қажалуы — қолмен сезуге немесе естуге болады), кейде дене қызуының көтерілуі (алғашқы күндері —38°С-қа дейін);
  
• 
  бас сүйегі, қабырға, омыртқа мен жамбас сүйектері сынған кезде бас пен омыртқа кемігі, өкпе, қуық, тік ішек және басқаларының закымдану белгілері айқындалады.
  

Толық сынық түрлері:

• 
  көлденең сыну сызығы — сүйек ұзындығына көлденең келеді (түтікті сүйектерде, қысқа сүйектерде — білек, балтыр,табан сүйектері, тізе тобығы, өкше сүйегі және т.б.);
  
• 
  қиғаш сыну сызығы — сүйек ұзындығына көлденең (аяқ-колдың ұзын сүйектерінде жиі кездеседі);
  
• 
  бойлық сыну сызығы — сүйек ұзындығына параллель (көбіне саусақ сүйектерінде немесе аяқ-қол ұзын сүйектерінің буын ұштарында, бұранда тәрізді сыну сызығы — бұранда тәрізді сызық түрінде (ұзын сүйектердің бұралған кезінде — көбінесе аяқ, иық сүйектерінде);
  
• 
  аралас сыну (сызықтарының бірнешеуі Т—тәрізді,Ш—тәрізді) сызығы.
  
• 
  шаншылған сүйек сынығы — басқа сүйекке еніп ("шаншылып") кетеді.
  

Сыну кезінде сүйек сынықтарының орны ауысуы мүмкін (бұлшық еттің жиырылуы сүйек сынығына жабысып тұрған) инфекцияның дамуы (жұмсақ тіндердің іріңдеуі, зақымданған сүйекте іріңді некротикалық процестің дамуы —оқ тиген жара остеомиелиті).

Балаларда ерекше сынықтар жиі байқалады — мертігулер сүйек дөңесі бетіндегі сынық, сүйек асты-үсті аз жылжуы, эпифизиолиздер, сүйек ұштарындағы сүйектенбеген эпифизарлы шеміршек аумағындағы сынық.

Сынық кезінде зардап шегушіні толық тыныш қалыпқа келтіру керек. Бұл шоктың пайда болу себептерін азайтады, жұмсақ тіндер мен тамырлардың сүйек сынықтарымен зақымдануының алдын алу кажет. Егер сынықтар ашық болса, онда алдымен қан кетуді тоқтатып, жараға таңғыш салады. Киім мен аяқ киім шешіледі немесе тігісінен сөгіледі. Жарақаттық уыттану туралы түсінік (жұмсақ тіндердің ұзақ уақыт бойы шаншылып қалу синдромы) және оның белгілері

Жұмсақ тіндер көбінесе (аяқ-қолдың) киратылған ғимараттар, кұрылыстар, шахталардағы опырылған тау жыныстарының сынықтарымен шаншылып калуы мүмкін.

Шоктың пайда болу себептері және оның ауырлық кезеңдері

Шок—ағзаның жарақатқа жауап ретіндегі күрделі реакциясы. Ол ауырсыну жөне рефлекторлык тітіркендіргіштер салдарынан туындайды. Шок кезінде орталық нерв жүйесінін жұмысы тежеледі, жүрек-қан айналым және тыныс алу жүйесінің қызметі бұзылады, артерия қысымы күрт төмендейді және зардап шегушінің жалпы жағдайы ауыр болады. Шок себептері әр алуан. Шок, көбінесе, жұмсақ тіндердің ауқымды мылжалануы, кеуде және кеуде қуысы мүшелерінің немесе ірі нерв тармақтарының зақымдануы, сүйектерінің жарықшақтанып сынуы, уатылуы, аяқ-қолдың жұлынып кетуі, сонымен бірге ауқымды күю, аралас зақымдану және т.б. болған жарақаттар кезінде байкалады. Оның себептері: салқындау, едәуір көлемде қан кету, сәуле ауруы, ашыну, шөлдеу, титықтау, зардап шегушіні селкілдегіш көлікпен тасу, зақымдау орнын, (мысалы, сынықты) нашар орау, жүйке бұзылуы болуы мүмкін.

Шоктың 2 фазасы (кезеңі) болады. Бірінші кезең (фаза) — козу: зақымданушы мазасызданып, ыңырсиды, көп аунақшып, қозғалады, тамыры қарқынды соғады. Бұл фаза (кезең) өте қысқа уакытқа созылып, екінші фазаға ауысады — самарқаулык, бозару, суық тер басады, тыныс алуы тарылып, артериялық қан қысымы төмендейді,мелшиіп қалу жағдайы туады. Зардап шегуші есінен танбауы да мүмкін, бірақ еш нәрсеге назар аудармайды немесе реакциясы өте әлсіз болады.

Жарақаттық шок белгілері:

• 
  қоршаған ортаға қарым-қатынасы мүлде самарқау (есінен айырылмайды);
  
• 
  терінің жамылғыш қабаттарының бозару, қарашықтың үлкейіп, көздің шүдірейіп кетуі, әлсіз және жиі, кейде қылдай тамыр соғысы;
  
• 
  тыныс алудың тарылуы, жиілеуі, кейде дұрыс
  болмауы, дене температурасының (32—30°С-қа дейін) және
  артериялық қан қысымының төмендеуі, аурудың бет-әлпетінің қозғалыссыз қалуы, кейде
  шөлдеу, құсу немесе жүрек айну белгілерінің болуы.
  

• 
  жеңіл — аурудың жалпы жағдайы қанағаттанарлық, бозарған, тамыр соғысы минутына—90—110. Жоғарғы артериялық қысымы 90—100 мм сынап бағанасы;
  
• 
  орта — аурудың жалпы күйі ауыр, бозарған, кейде
  мазасызданады, теріні суық тер басады, тамыр соғысы
  минутына —110—130 рет. Артериялық қысымы 70—85 мм
  сынап бағанасы;
  
• 
  ауыр — аурудың жалпы жағдайы өте ауыр, тамыр
  соғысы минутына — 130—160 рет, санауға қиын, кейде әлсіз,
  сезілмейді. Артериялық қысымы 60—70 мм сынап бағанасы
  және одан төмен;
  
• 
  ақтық немесе жанталасу жағдайы — естен танады, тамыр соғысы өте әлсіз, тіпті санауға келмейді. Артериялық қысымы төмен түсе береді (50 мм сынап бағанасынан төмен немесе анықталмайды), тыныс алуы үстіртін және жиілей түседі. Мұндай күйде көбіне өлуге душар етеді.