Пәннің оқу-әдістемелік кешені «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі» пәнінен 5В073100 «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған Оқу әдістемелік материалдар

1.Сыну дегеніміз не?

2.Сынудың түрлері?

3.Соғып алу дегеніміз не?

АМЖК кезінде сынықтардың асқынып кетпеуіне (жарақатты шок, қансырау жөне т.б.) көп көңіл бөлінеді. Ең алдымен, шок немесе артериядан қан кету кезінде (аз уақытқа жгут салынады) жәрдем көрсетіледі. Үлкен түтікті сүйектердің (жамбас және т.б.) сынуы кезінде зардап шегушіге шоктың алдын алу және ауыру сезімін азайту үшін ауыруды басатын дәрілер (промедол, морфин және т.б.) енгізіледі. Морфинді қабырға, жамбас және т.б. сынуы кезінде колдануға болады.

Зақымданған қол-аяқты иммобилизациялау керек (уақытша бекіткіш таңғыш немесе қол-аяқтың, дене бөліктерінің қозғалысы мен тыныштығын қамтамасыз ететін тасымалдағыш жақтаулар салынады). Олар:

• 
  ауыру сезімін (шоктың алдын алу) азайтуға;
  
• 
  жарақаттық бүлінудің (жұмсақ тіндер мен ішкі органдар) пайда болуына жол бермеуге;
  
• 
  ашық сынық кезінде жарада ірің пайда болуы мен дамуының қаупін азайтуға;
  
• 
  сынық сүйектерінің бітіп кетуі үшін қолайлы жағдайлар жасауға көмектеседі.
  

Зақымданған ошақта стандартты жақтаулардан басқа жасаңды (колда бар) жақтаулар (ағаштан, шыбықтан, ағаш қабығынан,сабан байламынан, картон қағаздан, қолшатырдан, күректен, сүңгі пышақтан, мылтықтан жасалған) қолдануы мүмкін.

АМЖК қолдануындағы түрлі стандартты жақтауларды пайдалану керек: металдан жасалған (мысалы, Крамер сатылы жақтаулары) ағаштан жасалған (Дитерихс типті жақтаулар), кейде пластмастан жасалған (кол-аяқты ыстық суға түсіргеннен соң оларды реттейтін).

Жақтаулар — алдын ала мақта немесе басқа матамен оралады; жақтаудың бір бөлігін киім үстінен (соғыс немесе кыс кезінде) салады, оның астында жараға салынатын стерильді таңғыштар қалады.

Дененің ашық жерлерін де мақтамен орауға болады. Мақтамен оралған жақтау үстіңгі жағынан дәкелі бинтпен бекітіледі, оны қол-аяқ формасы мен көлемі бойынша бүгіп салу керек (ол үшін өзіне немесе басқа сау адамға салып көру қажет). Дайын жақтауды бекіту (бүгіліп, мақтамен оралған) дәкелі бинтті ал ол колда болмаған кезінде — үшкіл орамалды, орамалды, ішкі киім етегін, жіп-арқанды, бау-белдікті қолданумен жүзеге асырылады. Бұл кезде қол-аяқ физиологиялық жағдайға келтіріледі. Аяқтың сынуы кезінде жақтау (тасымалдағыш) аяқтың түзетілген жағдайында салынады.

Жақтауды салудың негізгі ережелері: сүйектің сынуы кезінде кем дегенде сынған жерге жақын жатқан екі буын оралатындай етіп жақтауды салу керек (яғни сынақтан биік және төмен).

Мысалы:

• 
  балтыр сүйектерінің сыну кезінде — тізе және аяқ басы-балтыр буындарын орап алу;
  
• 
  иык сүйегінің сынуы кезінде — иық, шынтақ жөне кәрі жілік білезік буындарын орап алу;
  
• 
  жамбас сүйегінің сынуы кезінде — жамбас, тізе және аяқ басы, балтыр буындарын орап алу.
  

Қолды иммобилизациялау үшін сым темірлы сатылы жақтаулар (Крамер), фанер және картон, үшкіл орамалмен байлау және т.б. қолданылады; аяқ үшін — Дитерихс арнайы тасымалдағыш жақтауларын (ағаш) немесе бірнеше үлкен сатылы Крамер жақтауы қолданылады.

Бас сүйегі, бұғана, қабырға, омыртқа, жамбас сүйектері, қол-аяқ сүйектерінің сынуы кезіндегі алғашқы медициналық жәрдем көрсету тәсілдері (иммобилизацияның табельді және қолда бар құралдарын пайдаланумен)

Бас сүйегі сынғанда: зардап шегушіні зембілге жатқызып, тезірек емдеу мекемесіне жеткізуді камтамасыз ету керек. Жүрек қызметі бұзылған кезде камфора немесе кофеин, ал тыныс алу әлсізденгенде—жасанды тыныс алдыру қолданылады. Ми шайқалғанда морфин енгізуге болмайды (өйткені, тыныс алуды жауып қалуы мүмкін). Тасымалдау кезінде зардап шегушінің жағдайын (тамыр соғуы, тыныс алуы) бакылап отыру қажет, басын бір қырынаа бұрып жатқызып (құсыққа тұншығып қалмауы үшін) және оны мақта-дөкеден жасалған дөңгелек үстіне жатқызады (көрпе, киім, мақта, сабан салынған қапқа немесе үрмелі резеңке дөңгелекке).

Бұғана салғанда: сынған жерді басып көргенде, ондағы майысулардың болуы байқалады. Жәрдем көрсету кезінде қолтық астына мақта немесе дөкеден жасалған тығыз қалтқы қойылып, сосын зардап шегушінің қолын шынтақ буынынан бүгеді, иық сүйегін денеге қатты қысып тұрып, оған қолды мықтап бинтпен орайды немесе үшкіл орамалмен бекітеді.

Қабырға сынғанда: тура (жоғарыдан құлағанда, соққы тигенде) және тура емес (кеуде клеткасы қысылғанда) жарақаттар нәтижесінде пайда болады. Бір уақытта қабырғадағы өкпе қабы, қабырғааралық тамырлар мен жүйкелер, кейде өкпе, бауыр, көк бауыр да зақымдануы мүмкін. Қабырғаның өткір сынықтары өкпеге зақым келтіріп, пневмоторакс пен ішке қан кету дамуына ыктал етуі мүмкін.

Иммобилизация — барынша дем шығару кезінде кеуде клеткасына нығыздалған айналма таңғыш салу. Ауру сезімімен жөтелді азайту үшін промедол және кодеин қолданылады. Көптеген сынықтар, ішкі органдардың зақымдануы, пневмоторакс және жарақаттың тұншығу кездерінде жартылай отырған жағдайда тасымалданып, емдеу мекемесіне жіберіледі, зардап шегушінің жағдайы бақыланады.

Омыртқа сынғанда: бұл аса ауыр зақымдану; жамбас сүйектері қызметінің бұзылуына, қол-аяқтың сал болып қалуына әкеп соқтыратын жұлынның жаншылуымен коса беріледі. Сынықтар ашық, жабык, асқынған, аскынбаған, жаншылған болуы мүмкін.

Алғашқы медициналық жәрдем көрсету кезінде жұлынның жаншылып қалуын (зақымдануын) тудырмас үшін, омыртқа бүгілуін болдырмау қажет. Арнайы уақытша белгілеулер — зардап шегушіні етпетінен абайлап зембілге салады, иық асты мен бас жағына жастық немесе қалтқы қояды. Жұмсақ зембілге аркасымен жатқызғанда, оған ағаш жайма тақта, фанер, кең тактайша немесе бірнеше ұзын фанер жактаулар салынады (аурудың аркасына жөне бүйіріне төрт фанер жақтауларды бинтпен орап байлап қоюға болады).

Мойын омыртқалар сынған кезде — зардап шегушіні зембілге арқасымен жатқызады, ал мойын астына (кейде иық астына) жастық немесе бүктелген киім, мүмкіндік болса, мойын астына мақта жағалық салынады (мақтаның қалың қабатымен орап, дәкелі бинтпен таңу).

Жамбас сүйегі сынғанда: зардап шегушіні көрпемен жабылған жайма тақтаға жатқызады (тақтай немесе фанер) жедел түрде емдеу мекемесіне жеткізеді. Сынықтар жай (жамбас сүйегі тұтастығының бұзылмауы) және күрделі (жамбас сүйегі тұтастығының бұзылуы) болып табылады; сондай-ақ ұршықтық ойықтың сынуы — сан сүйегінің шығуымен және сан сүйегінің шықпауымен де ажыра-тылады. Соңғылары жамбас сүйегінің асиметрияға ұшырауына немесе қисаюымен, ауырсынғыштық және ауыруымен ерекшеленеді. Сан сүйегінің шығуы — табиғи емес, жамбастың жағдайы серіппелі түрде бекітілген, оның басы өзгертілген жағдайда болады. Ауыр сынықтар кезінде қан кету 1,5 — 3 л дейін жетеді.

Қол сынғанда: жақтау салу кезінде келесі ережелерді сақтау керек: зақымданған колды созуға болмайды, ашық жара мен қатты қан кету кезінде, алдымен,таңғыш пен жгут салынады, сосын қолдың екі жағынан жақтау қойылады;екі жақтау да сынық орнынан төмен және жоғары орналасқан буындарды камтуы керек; жақтауды салар алдында жұмсақ мата немесе мақтамен орау қажет.Тасымалдағыш жақтауды салу кезіңде колды белгілі бір жағдайға қояды:қол иық буынында біраз алға беріледі, тік бұрыштап шынтақта бүгіледі; көп жағдайда алақан ішке қарай қысылады;

1. 
   кол қоспасы біраз сыртқа қарай бүгіліп, саусақтар жартылай бүгіледі, ол үшін аурудың алақанына бинт немесе дәкеге оралған тығыз мақта түйіншегі салынады. Зардап
   шегуші оны саусақтарымен қысып алады.
   

Иық сынған кезде жақтауды бүгілген колдың сырт жағына салады: саусақ түбінен бастап, козғалмайтын қолдың иық буынына дейін. Жақтаудың ұзындығы келмеген жағдайда оның ұштарына фанер тақтайшаны бинтпен орау арқылы ұзартуға болады.

Білек сүйектер сынған кезде жақтаушаны тікелей білекке салады, ал бинтпен оралған білекті үшкіл орамалмен асып кояды.

Қол қоспасы мен саусақ сүйектерінің сынуы кезінде жақтаушаны алақанының бетіне салып, мықтап бинтпен орайды, ал қолды үшкіл орамалмен асып қояды.

• 
  Қазақпен тасы малдау;
  
• 
  Екі футболкадан немесе палтодан жасалған тасымалдағыштар. Түймелерін қадап, жеңін теріс қаратып қадаға таңылады. Жарақаттанушы үстіне жатқызылады.
  
• 
  Шанамен, шаңғымен тасымалдау;
  
• 
  Отырғызып, тасымалдағыштармен тасу;
  
• 
  Жіппен таңып тасу;
  
• 
  Кесілген қолдорбамен тасу;
  
• 
  Ағаштан жасалған сүргілермен мата, терімен тасымалдау;
  
• 
  Жарақаттанушының тасымалдану барысындағы қалпы:
  

• 
  жарақаттанушы естен танып қалған жағдайда, арқасы және аяқ-қолы сынған жағдайда – арқамен жатқызып тасымалдау;
  
• 
  жарақаттанушы естен танып қалған жағдайда, арқа жауырыны сынғанда – ішімен жатқызу;
  
• 
  жамбас сүйектері сынып, ішкі құрсақ ашық жарақаттанғанда, буын тізелері қисайғанда – арқамен жатқызып тасымалдау;
  
• 
  жарақаттанушы есінен танып қалған жағдайда және қансырағанда – басты төмен және аяқтығоғары көтеріп арқамен жатқызу;
  
• 
  жарақаттанушы есінен танып, басқа амал болмаған жағдайда бір жанымен жатқызу;
  
• 
  дененің жоғарғы жағы немесе мойын жарақаттанғанда жартылай отырғызып, аяғын алдына созу;
  
• 
  кеудесі жарақаттанып және іш құрылысы басқа да жерлері кенеттен аурып немесе қуық органдары жарақаттанғанда (тізенің астындағы жағына тіреуіш қою) – тіземен жантайып отырғызу.
  

1. 
   Иммобилизация дегеніміз не?
   
2. 
   Иммобилизацияның табельді және қолда бар құралдарын атаңыз?
   
3. 
   Ашық және жабық сынықтар кезінде алғашқы медициналық жәрдем көрсетудің (АМЖК) жалпы ережелері.
   
4. 
   Жарақаттанушыны тасымалдау түрлері.
   

Көшіру шаралары зілзалаға, апаттарға душар болуы мүмкін аудандардан, зақымдану аумақтарынан халықты алдын ала әкету (көшіру) мақсатында, түрғындарды, жүмысшылар мен қызметкерлерді табиғи және техногендік төтенше жағдайлар кезіндегі, сондай-ақ осы зақымдау құралдары қолданылған кезінде қорғау тәсілі ретіндегі негізгі әдіс болып табылады.

Көшіру шаралары мынаны қамтиды:

• 
  көшіру - Төтенше жағдайлар аймағымен және осы заманғы
  зақымдау қүралдары қолданылуы мүмкін мекендерден адамдардың
  өмірін және ондірістін жүмыс істенуін сақтау мақсатында халық пен
  материалдық қүндылықтарды үйымшылдықпен әкету.
  
• 
  қоныстандыру - бүл соғыс уақыты жағдайында қалаларда
  жүмысын жалғастыратын үйымдардың жүмысшылары мен қызметшілерін (олардың отбасы мүшелерін) қала сыртындағы аймаққа үйымшылдықпен апару және орналастыру қаладағы үйымдарда тек ауысымда жүмыс істеушілер ғана қалады, ал қалған жүмысшылар мен қызметшілер қала сыртындағы аймаққа орналастырылады.
  Жүмыс орнына апарып қайту ең аз уақытты ескере отырып үйымдастырылады (үш сағаттан аспайды).
  

Барлық кошірілген халық қауіпсіз аймақтағы қоныстандыру нүктесінде ең қажетті тіршілік көзімен қамсыздандырылуға тиіс.

Көшіру мен қоныстандырудың негізгі принциптері:

- көшірілуге тиіс халықтың барлық санатын барынша қамту;

- көшіру шараларын өндірістік принцип пен түрғылықты жері бойынша жүргізу;

• 
  көшіру шараларын мүмкіндігінше қысқа мерзімде жүргізу;
  
• 
  көшіру шараларын жүргізу кезінде жоспарлық пен үйымшыл-
  дықты сақтау;
  

- орналастыру, қоныстандыру орындарын дер кезінде даярлау;

- көшірілетін және қоныстандырылатын халықты жолда, орна-
ластыру және қоныстандыру орындарында тіршілік көзімен қамсыздандыру;

- өз қызметін жалғастыратын объектілердің үздіксіз және түрақ- ты жұмысын түрақтандыру.

Республика аумағындағы өндірісте қатты әсер ететін улы заттарды шығаратын, сақтайтын немесе пайдаланатын 500 жуық аса қауіпті объекті бар. Су басу аймағында тұратын халық үшін 200-ге жуық су қоймасы қауіп төндіреді. Әр-түрлі зілзала түрлері экономика мен ауылшаруашылығы объектілеріне елеулі залал келтіруі, адамдардың омірі мен денсаулығына қауіп төндіруі мүмкін. Бүл жағдайда Қ.Р халқы уақытша көшіруге дайын болуға тиіс.

Барлық категориядағы халықты әкетуді (шығаруды) және оларды қауіпсіз аймаққа орналастыруды оларды жүмыс істейтін, оқитын, түратын жерлері бойынша жергілікті атқарушы органдар, үйымдар үйымдыстырады.

Халықты көшіру сабақтас тәсілмен - халықты жаяу немөсе кө-ліктің барлық түрімен көп мөлшерде әкетуді үйлестіру жолымен жүзеге асырылады. Көлікті беруді есептеулер табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар қаупі тонгенде және пайда болған кезең мен қорғану шараларының мүдделері мен халықтың жеке пай-далануындағы коліктің қолда барын ескере отырып, соғыс кезеңіне жекеше жасалады.

Осы заманғы зақымдау қүралдарын қолдану қауіпі төнген кезде өндірісте істемейтін және қызмет корсету саласындағы халықты (зейнеткерлер, жоғары оқу орындарының, мамандандырылған ар-наулы оқу орындарының төменгі курс студенттері, колледждердің лицейлердің, мектөп - интернаттардын оқушылары, балалар үйлері мен арнаулы балалар мекемелерінде тәрбиеленушілер, мүгедектер мен қарттар үйлөрінде орналасқандар, әкімшілік пен олардын отбасы мүшелерімен бірлесе отырып) көлік жүмысының кестесін бүзбастан көшіру шаралар басталғанға дейін ішінара көшіруге жатады. Төтенше жағдайлар қауіпі туындағанда халықты қауіпті аймақтардан кауіпсіз жерлерге уақытша көшіру жүзеге асырылады.

Көшіру мүмкіндігінше қысқа мерзімде жүргізіледі. Халықты қауіпті аймақтардан тыс жерлерге жеткізу (шығару) мерзімі оның аяқталуы болып саналады.

Қауіпті аймақта көшірілетін халык, өз облысының аумағында орналастырылады. Әрбір үйымға орналастыру ауданы (пункті) белгіленеді.

Халықты согыс кезінде орналастыру аудандары (пунктері) күні бұрын белгіленеді, жергілікті атқарушы органдармен келісіледі, жәнө солардың шешімімен (қаулысымен) бекітілөді. Осы шешімдөр, (қаулылар) негізінде әрбір ұйымға ордер беріледі, оның көшірмесі тиісті қызметтерде сақталады.

Ішінара кошіру кезінде халықты орналастыру аудандарын (пункттерін) Республика үкіметі, жерплікті атқарушы органдар белгілейді.

Көшірілетін халықты бір облыстың қауіпсіз аудандарына толық орналастыру мүмкін болмаған жағдайда, оның бір бөлігі облыс әкімдерінің келісімі бойынша көрші облыстарға жеткізілуі мүмкін.

Бытыраңқы орналастыру - соғыс кезінде өндірістік қызметін одан әрі жүргізіп отырғаы үйымдардың жүмысшылары мен қызметшілерін категорияланған қалалардан, үйымдасқан түрде әкету және қауіпсіз аймаққа орналастыру.

Категорияланған қалаларда соғыс кезіндө жүмысын тоқтатпаған үйымдардың жүмысшылары мен қызметшілері қауіпсіз аймаққа орналастырылады. Әр үйымның жүмысшылар ауысымын тасымалдау үшін жүмысшылар ауысымын жүмыс объектілеріне көшіруге және қайта әкетуге кететін уақыттың мейілінше аз жүмсалуын (2-3 сағаттан көп емес) ескере отырып, темір жолға, автомобиль және су жолына жақын орналасқан орналастыру орындары бөлінеді.

Бытыраңқы орналастыру мен кошірілуге жататын барлық халыққа көшіру тізімі жасалады. Тізімдер үйымдар мен пәтерлерді иеленушілердің кооперативтері (ПИК) бойынша күні бүрын жасалады және көшіру шараларды жүргізуге арналған өкімді алған уақытта нақтыланады. Жүмысшалар мен қызметшілердің өндірісте және қызмет көрсету саласында істемейтін отбасы мүшелері отбасы қожасының жүмыс істейтін орны бойынша тізімге алынады.

Көшіру тізімдөр үш данада жасалады біреуі -үйымда ыемесе пәтерлерді иеленушілер кооперативінде қалады, екіншісі - көшіру шараларды жүргізуге өкім алысымен жиналатын көшіру пунктіне (тізімді анықтағаннан кейін) жіберіледі, үшіншісі - бытыраңқы орна-ластыру мөн кошіру басталысымен коіиіру қабылдау комиссиясына жіберіледі.

Халықты қорғаудың негізгі әдістері мыналар:

• 
  қорғаныс ғимараттарына жасыру;
  
• 
  халықты таратып және көшіру қоныстандыру;
  

♦ дер кезінде хабарлауды ұйымдастыру;

♦ азық-түлікті, суды, мал мен өсімдікті радиоактивтік, улағыш,
қатты әсер ететін улы заттармен және бактериалдық қүралдармен
зақымданудан қорғау;

• 
  радиациялық, химиялық, бактериологиялық барлау мен дозиметрлік және лабораториялық бақылауды үйымдастрыру;
  
• 
  өрттен қорғау, санитарлық-гигиеналық, эпидемияға қарсы және сақтандыру шараларын жүргізу;
  

♦ адамдарды, техниканы киім мен аяқ-киімді, санитарлық тазалауды және аумақ пен ғимаратты залалсыздандыруды жүргізу.

Бүл әдіс ахуалдың ықтимал сипаты мен халықтың әртүрлі санаттарын қорғау талаптарына жауап беретін қорғаныс ғимараттары жүйесін қолдануды қарастырады.

Адамдарды радиациядан қорғайтын панаханада жасыру тек жеке және медициналық қорғаныс қүралдарын қолдануды қамтама-сыз еткенде ғана сенімді бола алады.

Таратып қоныстандыру және көшіру категорияланған қалалар-дың халқын, яғни жау шабуы қүралдары әсерінің қауіпі нақты төнген халықтың бөлігін қорғау үшін жүргізіледі. Бүл әдісте ықтимал зақымдану ошақтарынан адамдарды уақытында алып кету және оларға жеке қорғаныс қүралдарын кигізіп радиациядан қорғайтын панаханада жасыру жолымен қауіпсіз аймақтарға орналастыруды қарастырады.

Көшіру шаралары халықты төтенше жағдайлар, осы заманғы зақымдау қүралдарының қолданылуы салдарынан қорғаудың негізгі әдісі болып табылады.

Таратып қоныстандыру мен көшіру туралы шешімді ҚР үкіметі қабылдайды және орталық, жергілікті атқарушы органдар, үйымдар іске асырады.
Өзін өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Халықтың қаупсіздігін қамтамасыз ету бойынша негізгі шараларға не жағады?
   
2. 
   Көшіру дегеніміз не?
   
3. 
   Қорғаныш құрылыстар дегеніміз не?
   
4. 
   Жеке қорғаныш құралдары не үшін керек?
   

Қобдиша ұяларында мынадай медициналық құралдар орналасқан:

• 
  1ұя- резервтік, ауруды басатын дәрмектөрі бар шприц-түтікті салуға арналған. Сүйек сынғанда, үлкен жарақат алған және дене күйген кезде пайдаланылады. 
  
• 
  қызыл түсті пеналды (фосфорлы-органикалық заттарға 
  қарсы антидот таблеткалары). Зақымдану ошағына шығардың алдында жеке сақтандыру дәрмегі ретінде бір таблеткадан пайдаланылады. Алғашқы зақымдану пайда болған кезде тағы бір таблетканы қабылдайды. 
  
• 
  3 ұя - үлкен ақ пеналды № 2 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек, 
  таблетканы асқазан-ішік ауруы кезінде радиациялық сәулеленуден 
  кейін қабылдайды алғашқы тәуліктерде жеті таблеткадан 
  қабылдайды, екі және үш күннен кейін тәулік сайын төрт таблеткадан. 
  
• 
  4 ұя - алқызыл түсті екі пеналда II радиациядан қорғау дәрмегі, барлығы 12 таблетка. Таблеткаларды сәулелену басталғаннан - 60 мин бұрын радиоактивтік зақымдану қауіпі кезінде жеке сақтандыру үшін қабылдайды. Бірден, 6 таблетка қабылдайды. 6 таблетканы қайта қабылдауға тек 5-6 сағаттан кейін рүқсат етіледі. 
  
• 
  5 ұя - екі ақ пеналда, кеңінен қолданылатын антибиотик 11 
  бактерияға қарсы дәрі-дәрмек барлығы 10 таблетка. Таблетканы 
  жараланған және күйген кезде қабылдайды - алғашқыда 5 таблет- 
  кадан, ал 6 сағаттан кейін тағы да 5 таблеткадан. 
  
• 
  6 ұя - ақ түсті пеналда № 1 радиациядан қорғау дәрмегі. Таблетканы адам радиоактивті затпен зақымданған аумақта жайылған сиырдың сүтін ішкен жағдайда қабылдайды 10 күн бойында күн сайын бір таблеткадан. Барлығы 10 таблетка. 
  
• 
  7 ұя - көк түсті пеналда құсуға қарсы дәрі-дәрмек, барлығы 5 таблетка. Бас сыдырылғанда, қатты соққы тигенде және контузия алғанда сәуленің бастапқы әсері кезінде бір таблеткадан қабылдайды.