Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Г. Е. Надирова
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| Фраземалардың таңбалық-символдық семантикасы
163 1 2 3 4 28 Мұңды, қатал түрікмен, гагауыз, әзірбайжан, құмық, татар, өзбек, якут, чуваш, қазақ қаралы хабар «қайғылы хабар» 29 Бақытсыз әзірбайжан, қарақалпақ, қарайым, чуваш 30 а) Мейірімсіз, жауыз рух; ә) жынды мейірімсіз; б) қайырымсыз, бірбеткей қарақалпақ, қырғыз, қазақ қарайым, құмық, татар, ноғай, қырғыз, алтай, өзбек, якут қазақ қара бет «ұятсыз, арсыз», қара жүрек «рақымсыз, мейірімсіз», қара ниет «арамдық, залымдық, жаманшылық», қара көңіл «ой-санасын қайғы- қасірет торлаған», жүрегі қарайды «ниеті бұзылды, жамандық ойлады», қара тастай қатты «қатал, қатыгез мінезін паш етті», қара ой «арам», қара таңба «жаманат», қара жала «нақақ, айып», қара күйе «жала, айып», қара басты «ескі сенімге байланысты жан-шайтан, албасты сияқты нәрселер кедергі болды», қара бауыр «мейірімсіз, ұятсыз, жексұрын» 31 Жала қазақ, түрікмен қара жапты «жала жапты» – қою, қалың, тығыз – қара орман; – реңсіз, қоңырқай, түр-түссіз – қара металл, қара бақыр; – жай, қарапайым өлең, сөз – қара өлең, қара сөз; – ауыр, зілбатпан – көңілі қара қазандай, қара уайым; – қатыгез, қаныпезер, ұятсыз, пиғылы жаман – қара көңіл, қара жүрек, қара бет; – жазу, сызу, хат, сауат – қара тану, ақ, қараны тану; – жердің беті, қабаты – қара жол, қара су; – күшті, екпінді – қара дауыл, қара күш; – желсіз, қатты суық, аяз – қара суық, қара аяз, қара қатқақ; – жаяулы, жалпылы – қара жаяу, қара жарыс, қара желіс; – көңілсіз, сүреңсіз, бейғам – жеті қараңғы түн, қара іңір, қара кеш; – ең жақын, ең қымбатты – көзімнің ағы мен қарасындай; – жарлы, кедей – қара табан, қара сирақ, қара кедей; – үлкен, қадірлі, қасиетті – қара шаңырақ және т.б. Қара сөзінің ұйытқы болатын қазақ тіліндегі фраземаларды семанти- калық тұрғыдан төмендігдей топтастыруға болады. • Табиғат құбылыстарына байланысты фраземалар: қара жауын «қалың жауын», қара суық «күз айларындағы жаңбырсыз, қарсыз суық», қара дауыл «екпінді суық, ызғарлы дауыл», қара жел «жауын-шашынсыз азынап соққан өкпек жел», қара күз «нағыз күз, суық күз», қара көлеңке «апақ-сапақ, қара күз» «нағыз төңірек, айнала көмескі тартқан мезгіл» т.б. 5-кестенің жалғасы Авакова Р.А. Фразеосемантика 164 • Адамның сыртқы келбетін, түр-тұлғасын сипаттайтын фразема лар: қара көз «сұлу, әдемі, көркем», дәу қара «үлкен, еңгезердей, екі иығына екі адам мінгендей», алпамса қара «алпамсадай, сойталдай, еңгезердей ірі», қара жон «еті денесі тығыршықтай толық, әрі мықты, төзімді», ақ сақал, қара сақал «үлкен-кіші, түгел» т.б. • Адамның жеке басына тән қасеиттерді, ішкі жан дүниесін айқын- дайтын фраземалар: қара бет «ұятсыз, арсыз», қара жүрек «рақымсыз, мейірімсіз», қара ниет «арамдық, залымдық, жамандық» қара көңіл «аңғал, бейғам», көзі қарақты «білімді, оқыған адам, көкірегі сара», қара таяқ «ертерек кезде қалада оқыған адамға қойылатын кекесін ат», қара домбай «оқымаған, білімсіз», қара қылды қақ жарған «тура жүріп, тура сөйлейтін» т.б. • Адамның физикалық қалпын, физиологиялық ерекшеліктерін сипат- тайтын фраземалар: қара еті жыртылды «денесі ауырды, көтертпей қалды», көзі қарауытты «қатты шаршады», жанарына қара ілікті «жан- ды не жансыз зат тұлғасы, нобайы көзге шалынды», ұрынарға қара таппа- жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|