Пму ұС 18. 2/05 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Адам және жануарлар физиологиясы пәні бойынша

050607 Биология мамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған

Кафедра мәжілісінде ұсынылды «___» _______200_ж. , № __ хаттамасы

Кафедра меңгерушісі _____________ Ж.М. Исимбеков
Химиялық технологиялар және жаратылыстану факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінде мақұлданды
“___” ______ 200_ж., № ___ хаттамасы

ОӘК төрайымы ______________ Ұ.Д. Бүркітбаева

№ 1 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

Жануарлардың барлык. ұлпалары тітіркендіргіштерге белгілі бір әрекетпен жауап береді. Тітіркендіруден кейін ұлпаларда ерекше белсенділік байқалып, олардыц өздеріие ғана тән қызметтер атқарылады (мысалы, нерв талшықтарында импульстер пайда болады, бездер сөл бөледі, ет жиырылады). Әр турлі әсердін салдарынан тек ұлпаның өзіне ғана тән әрекетпен бейнеленетін күрделі физиологиялық процесті қозу деп атайды. Нерв және ет ұлпаларынын, қасиеттерін зерттеуге арналған тәжірибелердің көпшілігі бақаның артқы аяқтарынан дайьшдалған нерв - ет препаратымен жүргізіледі. Негізінен бұл препарат организмнен жекеленген шонданай нерві мен балтыр етінің жалғасынан тұрады Препараттың тіршілік қасиеттерін сақтау үшін оньң суық қанды жануарларға арналған Рингер ерітіндісімеи ылғалдап отыру керек.

Шонданай нерві мен балтыр етінен тұратын препа­рат дайындау үшін бақамың жұлынын бұзып, қимылсыздандырады. Содан соң бақаның артқы аяқтарынан денесін темен салбырата кетереді. Осы кезде жамбас сүйегі жақсы байқалып, дене тік бұрыш жасай иіледі (1-сурет). Қайшымен шондандай төмпегінен 1 см алшағырақ жерден омыртқаны қиып жібереді де (1), бақанын, бауыр жағындағы терісін және онымен коса ішінде орналасқан мүшелерді қырқып тастайды. Сол колға пинцет алып, онымен бақаның сан жағында кал­ған омыртқаларды қыса ұстайды да, дәке қиындысы арқылы оң қолмен терінің ұшынан тартып, оны бақаның аяғынан сыпырып алады (2). Енді пинцетпен омыртқаны артқы аяқтары тік бұрыш жасай салбырайтындай етіп қыса ұстайды да, кұйымшақ сүйегінің ұшыи қайшымен қырқып алады (3). Препаратты арнаулы тактайдың үстіне арқа жағын темен карата салады да, пинцет пен қайшыны пайдалана отырып, ішкі мүшелердің қалдықтарын сылып тастайды. Осыдан кейін омыртқаның оң және сол жағынан үш тармақпен басталатын шонданай нерві анық көрінеді.

Алынған қисық сызықтарға (36-сурет) талдау жасап, миограмманың бейнесін түсіріп алады. Тітіркендіру жиілігіне байланысты еттің жиырылу сипатының өзгеру себебін анықтайды.

1. 
   Ет талшықтарының құрылысы мен физіюлогиялық қасиеттері.
   
2. 
   Бұлшық еттердің жиырылуының түрлері.
   
3. 
   Бұлшық еттің жекеше жиырылуынын, кезеңдері.
   
4. 
   Тетанус дегеніміз не және оның қандай түрлері бар?
   
5. 
   Бұлшык еттердің жиырылуын қамтамасыз ететін химиялык процестер.
   
6. 
   Бұлшық еттердің жиырылуы мен босаңсуының механизмі.
   
7. 
   Бұлшық еттің қажуы.
   

Рефлекторлық доға дегеніміз тітіркеністің (импульстің) жүретін жолы.

№ 3 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

Қан дегеніміз организмнің сұйық ткані. Қан, лимфа және ұлпа сұйығы организмнің ішкі ортасын қүрайды. Бүл орта күрамының физикалық және биологиялық қасиеттері динамикалық тұрақтылығымен (гомеостаз) белгілі. Қан екі бөліктен құралады: біріншісі — қан сұйықтығы — плазма, екіншісі — қанның клеткалық элемент-тері: эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер. Қан плазмасында 8—10% белок (альбуминдер, глобулиндер, фибриноген), қалдық азот (0,02—0,03%), глюкоза 40— 60 мг), майлар (0,15%), минералды элементтер (0,9% кездеседі, оның 0,6%-іп ас тұзы құрайды), гормондар, витаминдер, ферменттер және антиденелер болады.

Қан тасымалдау, қорғаныш, жылуды реттеу, корре-лятивтік және басқа қызмет атқарады.

Жұмыстың мақсаты. Ерітінділер дайьшдау әдісін мецгёру, олардың химиялық құрамып зерттеу және изотониялық, гипотониялық, гипертониялық ерітінділердің эритроциттерге тигізетін әсерін зерттеу.

Керекті заттар мен қуралдар. Микроскоп, пипеткалар, төсеніш және жапқыш шынылар, өлшегіш цилиндр, таразы, әр түрлі салмақты гирьлер, шыны стакандар, фибринсізденген қан, дистильденген су және NaCl, СаС1₂, КCl, NaHC0₃

Жұмыстың барысы:

1. Физиологиялық (изотониялық) ерітінді дайындау:

Дистильденген су (Н₂0) — 100 мл;
NaCl — 900 мг.

2. Жылы қанды малға арналған Рингер ерітіндісін дайындау:

Н₂0 — 100 мл;

NaCl — 900 мг;

СаС1₂ — 20 мг;

KC1 — 20 мг;

NaHC0₃ — 20 мг.

3. Гипотониялық ерітінді дайындау:

Н₂0 — 100 мл;

NaCl — 300 мг.

4. Гипертониялық ерітінді дайындау:

Н₂0 — 100 мл;

NaCl — 5 г.
Төсеніш шыныға бір тамшы қан тамызып, оны жап-қыш шынымен жабады да, микроскопией қарайды. Эритроциттердің мөлшеріне көңіл аудару керек. Жапкыш шынының -шетін көтеріп, бір тамшы гипотониялық ерітінді тамызған соң, микроскоптың үлкен ұлғайтқы-шымен тамшыны қайта қарайды. Эритроциттер ісінеді де, жарыла бастайды. Тәжірибені гипертониялық және изотониялық ерітінділермен қайталайды.

Тәжірибе нәтижелерін салыстырып қорытынды жасау керек.

Қанда сүйық ортаға тән көптеген физикалық және химиялық қасиеттер бар. Физикалық қасиеттерге тұтқырлық, тығыздық, беттік керіліс, химиялық касиеттерге — қанның әрекетшіл ортасы (рН), буферлік қасиет-тері, т. с. с. жатады.

1. 
   Қан және оның құрамы.
   
2. 
   Қан плазмасының химиялық құрамы. Қан сарысуы деген не?
   
3. 
   Канның осмостық және онкостық қысымы дегеніміз не?
   
4. 
   Изо-, гипо- және гипертониялық ерітінділер дегеніміз не?
   
5. 
   Қаннын, осмостық қысымының деңгейі қалай реттеледі?
   

Қаниың тұтқырлығы оның құрамындағы бір-бірімен жалғасқан белоктар, тұздар, қан клеткалары және бас­ка заттарға байланысты. Қанның тұтқырлығы қан та-мырларындағы қанның ағу жылдамдығына эсер етеді. Қанның, плазманыц жоне қан сарысуының түтқырлы-ғын судың түтқырлығымен салыстыра отырып анық-тайды.

1. Косяков әдісі бойынша қан тығыздығын анықтау үшін негізгі CuS0₄ ерітіндісін даярлау керек. Бұл үшін, 340 г химиялық таза CuS0₄ 5H₂0 1,6 л дистильденген суда ерітіп, оның жалпы көлемін өлшем колбасында 2 л-ге жеткізеді. Дайын болған ерітіндіге ареометр са-лып, оның тығыздығы 1,10-ға тең болғанша су қосады. Осы ерітіндіден тығыздықтары 1,050-ден 1,060-қа дейін жететін түрлі тығыздықты ерітінділер дайындалады. Тығыздығы 1,050-ге тең CuS0₄ ерітіндісін дайындау үшін 100 мл цилиидрге 49 мл негізгі ерітінді құйып, оған 51 мл дистильденген су қосады. Осы ретпен басқа ерітінділер дайындалады (негізгі ерітіндіні 1 мл көбей-тіп', оған дистильденген суды 1 мл аз қосады). Оларды дайындау үшін 100 мл-ге цилиндрлердің 11-і қажет.

Тығыздықтары әр түрлі CuS0₄ ерітінділеріне бір там-шыдан цитратты қанды қосады. Тамшы ерітінділердің бірініц ортасында біраз уақыт тоқтайтын болса, онда қанның тығыздығы осы ерітіндінің тығыздығымен бір-дей болғаны. Егер тамшы тоқтаусыз тез ыдыс тубіне батса, онда бұл қанның тығыздығы ерітіндіден жоғары, ал егер тамшы ерітіпді бетінде қалса онда — темен бол­таны.

2. Тығыздықты ареометрдің көмегімен анықтау ушін 2 бөлігі хлороформнан, 5,5 бөлігі бензолдан тұратын коспа дайындайды. Қоспаның тығыздығы шамамеи 1,05—1,055-ке тең болуы керек. 100 мл-лік шыны ци-линдрге 70—80 мл қоспа құйып, пипеткамен бір тамшы қан тамызады да, оның қозғалысын бақылайды. Егер тамшы батып кетсе, онда хлороформ, ал батпаеа — бен­зол қосады. Мұны тамшы қоспаның ортасында тұрғанға дейін жасайды. Содан кейін қоспаның тығыздығыи арео­метрией апықтайды.

Ұлпа құрамындағы қышқылдық және сілтілік эле-менттердін, өзгергіштіктеріне қарамастан, мал организ-міндегі әрекетшіл орта (рН) тұрақты болады. Канға тон әлсіз сілтілік реакция көптеген механизм мен бу-ферлік жүйелер арқылы реттеліп отырады.

1. 
   Сілтілік буферді екі параллель улгіде анықтайды. Біріиші стақанға (бакылау үлгісі) 10 мл дистильденген су, екіншісіне—10 мл дистильденген су және 1 мл тек-серілетіп қан сарысуын құяды. Эр үлгіге 2 тамшыдан метилоранж индикаторын қосып, оларды 0,1 н. НСІ ері-тіндісімен ақшыл-қызыл туе пайда болғанға дейім титр-лейді. Титрлеуге кеткен ерітінді мөлшеріп анықтап (қан сарысуы мен суға), оларды салыстырады.
   
2. 
   Қышқылдық буферді анықтауда да бақылау (са-лыстыру) үлгісін пайдаланады. Бұл үшін бірінші ста-қаига 10 мл дистильденген су (салыстыру), екішніге — 10 мл дистильденген су және 1 мл қан сарысуын (тәжі-рибе) құяды. Әрбір стақанға 2 тамшыдан фенолфталеин индикаторын қосып, оларды 0,1 н. NaOH ерітіндісімеп кызыл түс пайда болғанға дейін титрлейді. Екі үлгіні титрлеуге кеткен ерітінді мөлшерлерін жеке-жеке апық-тап, салыстырады.
   
3. 
   Ионометрдің көмегімен қан сарысуының рН-ыи анықтау. Аспаптын, жұмыс істеу принципі электр тізбе-гіндегі электродтарда қозғағыш күштердін, өзгеруіне негізделген. Қан сарысуы рН-ының керсеткіші аспаптың магнит электрлік жүйесіне тіркеледі. Шыны стакандағы кан сарысуына ионометрдіц электродтарын батырады. Бұл кезде аспап тілі ауытқып, шкаладағы рН-тың мөл-шеріи көрсетеді.
   

1. 
   Қанның физикалық қайиеттері.
   
2. 
   Буферлік жуйе дегеніміз не, оныд мақызы қандай?
   
3. 
   Ацидоз және оның түрлері.
   
4. 
   Алкалоз және оның түрлері.
   

№ 4 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

Жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларда тыныс алу процесі мына төмендегідей сатыға бөлінеді:

1. 
   сыртқы орта мен өкпе альвеолары арасындағы газдардың алмасуы — сыртқы тыныс;
   
2. 
   өкпе альвеолары мен қанның арасындағы газ ал-масу, немесе газдардың өкпедегі диффузиясы;
   
3. 
   қанның газдарды тасымалдауы;
   
4. 
   қан мен клеткалар арасындағы газдардың алма­суы — ішкі тыныс;
   
5. 
   клеткалардың оттегін пайдаланып, көмір қыш-қыл газын бөлуі.
   

1. Тыныс алу механизмі (Дондерс схемасын көрсету).

2. Жыбырлағыш эпителийдегі құбылысты бақылау.
Жүлыны бұзылын қимылсыздандырылған бақаның

құрсақ қуысын ашып өңеші мен ас қарынын бөліп ала-ды. Өцеш пен қарынды ұзына бойына қақ жарып аша-ды да, тығынды пластинканың үстіне инелердің көме-гімен жая ашады. Өңештің кілегей қабағының жоғарғы жағына графит не көмір үнтағын сеуіп, олардың козға-лысын бақылайды. (Қозғалысты бақылау оңай болу үшін өңештің жанына миллиметрлік қағаз кояды), Өңешті жоғарғы жақтыц кілегей қабағымен ауыстырып тәжірибені қайталайды. Байқалған қүбылысты түсін-діріңіз.

3. Спирометрдің көмегімен өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау. Өкпенің тіршілік сыйьшдылығын
анықтау үшін спирометрді жұмысқа дайындау керек. Аппараттың арнаулы түтікшесін спирттелген мақтамен
сүрткеннен кейін, тексерілетін студент танауын арнаулы қысқышпен қысып қояды да, барынша терең дем
алып, барлық демін спирометр түтікшесі арқылы шығарады. Спирометрдің ішкі цилиндрінің көтерілу деңгейіне қарап аппараттың арнаулы белгілері бойынша өкпенің тіршілік сыйымдылығьш анықтайды. Орта көрсеткішті шығару үшін тәжірибені үш рет қайталайды.

Тыныс ауасының мөлшерін анықтау үшін калыпты жағдайда дем алып, демді спирометрге шығарады. Бүл тәжірибені де үш рет қайталап орташа көрсеткішті

анықтайды.

Қосымша (үстеме) ауа мөлшерін анықтау үшін спи-рометрдің ішкі целиндрінің тығынын ашып, оны жоғары көтереді де, спирометр цилиндрін атмосфералық ауамен толтырады. Студент танауын қысқышпен қысып қойып, қалыпты жағдайдағыдай дем алады да, түтікшені ау-зына алып, дем алуды спирометр арқылы жалғастыра-ды. Спирометрдің алғашқы көрсеткіші мен дем алған-нан кейінгі көрсеткіштерінін айырмасы қосымша ауа-ның мөлшерін көрсетеді.

Қордағы ауаның мөлшерін анықтау үшін тексеріле-тін студент танауын қысып, қалыпты жағдайдағыдай дем шығарады да, түтікшені аузына алып, қалған де-мін барлық мүмкіндігінше спирометрге шығарады. Спирометр көрсеткіші арқылы деммен шықкан ауаның мөлшерін анықтайды.

Жоғарыда баяндалып өткен кейінгі үш тәжірибенің көрсеткіштерін қосып, оны алғашқы анықтаған өкпенін, тіршілік сыйымдылығымен салыстырады. Егер керсет-кіштер айырмашылығы 10%-тен көп болса зерттеуді қайталайды.

Қанда негізінен азот, оттегі, көмір қышқыл газы кездеседі. Азоттын, мөлшері артерия қанында да, вена қанында да, бір деңгейде сақталады, ол организмдегі алмасу процесіне қатыспайды. Оттегі артерия қанын-да--18 колем процент, ал вена қанында—12 келем процент болады. Дененің қалыпты температурасы жағ-дайында альвеола ауасында оттегінің үлес қысымы с. б. 107 мм тең болса, 100 г қан 0,31 мл оттегі газын ері-те алады. Демек, организмге қажетті оттегі газының тек қана^ 0,3 проценті қан арқылы физиологиялық ері-тінді күйінде тасымалданып, негізгі бөлігі эритроциттердің құрамындағы гемоглобинмен химиялық қосылыс түрінде тасымалданады.

Көмір қышқыл газы оттегімен салыстырғанда жақ-сырақ ериді, сондықтан онын. организмдегі жалпы мөл-шерінің 2,7% ерітінді түрінде тасымалдаиып, ал негізгі бөлігі — ерімейтін химиялық байланыстар түрінде та­сымалданады.

Атмосфералық ауаның құрамындағы барлық газдар организмде газ алмасу процесіне қатыспайды. Мұның себебі, организм клеткаларыньщ өзіне керекті газдарды таңдап алуында және газ алмасу процесінің физика заңдылықтарына сәйкес жүруінде. Организмде газ ал­масу газдардыц үлес (парциальды) қысымының айыр-масына сәйкес жүреді: газдар үлес қысымы жоғары жақтан үлес қысымы төмен жаққа ауысады.

Тыныс ауасында 20,95% оттегі, 0,003% көмір қыш-кыл газы, 79,02% азот және инертті газдар болады. Ор-ганизмдегі газ алмасудың салдарынан деммен шыққан ауа қүрамында оттегінің мелшері төмендеп (17%), кө-мір қышқыл газының концентрациясы жоғарлайды (4%) да, азот пен инертті газдардың мелшері өзгермей-ді. Ауа қүрамындағы көмір қышқыл газды оны сіңіріп, ерімейтін тұзға айналдыратын барит суының (Ва(ОН)₂) жәрдемімен анықтауға болады.

Осы мақсатта тәжірибені лабораториялық жануар-ларға да жүргізуге болады. Ол үшін 24-суретте көрсе-тілген қондырғының төменгі бөлігіне барит суын құйып, жоғарғы бөлігіне зерттелетін жануарды отырғызады. Организмнен бөлінген көмір қышқыл газын барит суы сіңіреді де, ерімейтін тұздың пайда болуы нәтижесінде ол ылайланады.

1. 
   Тыныс алу дегеніміз не? Тыныс алу фазалары мен сатылары.
   
2. 
   Тьушс жолдарынық физиологиялық мақызы.
   
3. 
   Өкпенін, тіршілік және жалпы сыйымдылығы.
   
4. 
   Дем алған, деммен шыққан және альвеольдық ауанық құрамы.
   
5. 
   Өкпе мен ұлпалардағы газ алмасу.
   

Тыныс алу процесі организмнің физологиялық кү-йіне, сыртқы орта жағдайларына қарай өзгеріп отыра-ды. Тыныс алу органдары қызметі мен организм мұқ-таждығы арасындағы сәйкестік нервті-гуморальды рет-теу механизмі арқылы қалыптасады. Тыныс реттеуде кезеген нерв маңызды роль атқарады. Тыныс алып, өк-пе керілген кезде, кезеген нерв ұштары тітіркенеді де, қозу толқыны тыныс орталығьша бағытталады. Орта-лықтын. әрекетімен тыныс алу еттері босап, дем шыға-рылады. Дем шыққан кезде өкпедегі қысымның төмен-деуі жайлы импульстер тағы да кезегеп нерв арқылы сопақша мидағы тыныс орталығыпа бағытталады. Осы-ның нәтижесінде тыныс алу еттерінің тонусы жоғары-лап, көкірек қуысы кеңейеді де, тыныс алу процесі бас-талады. Осылай тыныс алу процесі өздігінен реттеліп отырады.

Тыныс алу жиілігі, тыныстың тереңдігі әртүрлі ре-цепторлардың тітіркенуінің нәтижесінде рефлекторлы түрде өзгеріп отырады. Мысалы, тыныс жолдарын әр-түрлі иісті заттармен тітіркендіргенде рефлекторлы түрде тыныс тоқтап, ауа тамырлары тарылады. Бүл өз-герістер кездейсоқ әсерлердің сезімтал нерв ұштарын тітіркендіруінің нәтижесінде пайда болған тітіркеніс-тердің нерв орталығына бағытталып, оның тыныс алу процесін тежеуі салдарынан туындайды. Рефлекстер-дің бұл тобына тыныс жолдарына сұйык немесе қатты заттардың түсуіне байланысты туындайтын жөтелу, түшкіру рефлекстері де жатады.

Жүмыстың мақсаты. Әртүрлі механикалық және химиялық тітіркендіргіштердің тыныстық рефлекстердің туындауына әсерін бақылау, кезеген нервтің тыныс-ты реттеудегі маңызын зерттеу.

Керекті жабдықтар мен құралдар. Қоян, пневмограф кимограф, хирургиялық аспаптар, операция жасайтын тақтай, электростимулятор, пипетка, мүсәтір спирті (аммиактың 10%-тік ертіндісі), гексиналдың 5%-тік ерітіндісі, физиологиялық ерітінді, мақта, тампон.

Тынысты реттеуде кезеген нервтің рөлін зерттеу. Қоянға тірі массасының әрбір килограмына 3 мг 5%-тік гексенал ерітіндісін қүйып, наркоз береді, де, кезеген нервті жалаңаштап, қиып жібереді. Осыдан кейін ты­ныс сиреп, тереңдейді жәнеде тыныс алу сатысында аялдап отырады. Бүл тыныс орталығына альвеолдар-дың керілгені жайлы импульстердің жеткізілмеуі сал-дарынан туындайтын қүбылыс. Нервтің орталыққа ба-ратын ұшын электр тогымен тітіркендіргенде тыныс дем шығару сатысында тоқтайды. Бұл тыныс орталығы-ның өкпе альвсолдары керілген кезде жіберетін импуль-стерінің салдарынан туындайтын жағдай.

Нервтің шеткі — өкпеге баратын ұшын тітіркендірген-де тыныс ырғағы езгермейді, себебі кезеген нерв құра-мында тыныс еттерінің қызметін өзгертетін талшықтар болмайды. Бірақ бұл кезде жүрек жүмысы сирейді.

Тәжірибе нәтижелерін және оның схемасын дәптерге жазып алу керек.

1. 
   Тыныс орталығының функционалдық сипатын баяндаңыз.
   
2. 
   Кезеген нервтің тыныс алу процесін реттеудегі мақызы қан-дай?
   
3. 
   Жануарларда қандай тыныстық рефлекстер болады?
   
4. 
   Көмір қышқыл газы тынысты реттеуде қандай роль аткарады?
   

№ 5 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

Жоғарыда көрсетілген принциппен қондырғыны жи-нағаннан кейін, 2, 3, 4—сауыттарға 100 мл барит суын, ал 1—сауытқа дәл сол мөлшерде 40% күйдіргіш нат­рий ерітіндісін құяды.

Осыдан кейін үш-төрт бақаның артқы аяқтарынан нерв — ет препаратын дайындап, оларды үлкен банкаға нервтері электродтармен жанасып жататындай етіп орналастырады. Банкаға сырттаи тығын арқылы ауа кірмеуі керек.

Су ағысты сорапты іске қосқаннан кейін 1 және 2— сауыт арқылы көмір қышқыл газынан тазарған ауа препарат орналасқан банкаға түседі де, одан белінген көмір қышқыл газын ілестіре 3 және 4—сауыт арқылы өтеді. Тәжірибе үстінде канша уақытта 3, 4—сауыттар-дағы барит суының ылайланған уакытын анықтайды.

Тәжірибені 2, 3, 4— сауыттардағы барит суын езгер-тіп, нерв — ет препараттарын индукциялық токпен ті-тіркендіре отырып жалғастырады да, тағы да 3, 4—сауыттардағы барит суының ылайлану уақытын анықтайды. Тыныштық және әрекет жағдайларында 3— сауыт-тағы барит суының ылайлану, уақытын салыстырып, қорытынды жасайды.

Бұлшық ет бөлген көмір қышқыл газды анықтауга арналған қондырғы.

1. 
   Зат алмасу процесініқ мәні мен маңызы. Зат алмасу процесін зерттеу әдістері.
   
2. 
   Зат алмасу түрлері.
   
3. 
   Зат алмасу процесінің қарқынына эсер ететін себепкер шарт-тар (факторлар).
   
4. 
   Тьшыс коэффициенті дегеніміз не, оны анықтаудың қандай маңызы бар?
   
5. 
   Көмірсулардың, майлардық, белоктардын, калориялық құндылығы.
   

С₆Н₁₂0₆ + 60₂ = 6С0₂+6Н₂0

Демек, углеводтар алмасуы кезінде көмірқышқыл газының бір молекуласы түзілу үшін оттегінің бір мо-лекуласы қажет. Авагадро — Жерар заңына сәйкес бір-қалыпты температура мен қысым жағдайында сан жағынан тепе-тең молекулалар бірдей көлемге ие болады. Осыдан углеводтардың алмасуы кезіндегі тыныс коэффициентін мына теңдеумен есептейді:

6С0₂:60₂=1

Майлар үшін тыныс коэффициента мына формула­мен есептейді:

C₅7H₁₁₀O6 + 81,50₂ = 57CO₂+55H₂O

57 СО₂:81,5 0₂ = 0,7

Майдың бір молекуласы тотығу үшін оттегінің 81,5 молекуласы қажет, ал майдыц бір грамм — молекула­сы тотығу үшін 81,5X22,4=1825,6 л оттегі жұмсалады (22,4—бір литрдегі бір грамм — молекуланыц көлемі). Майдыц грамм — молекуласы 890 г тең, сондықтан от-тегінің 1 л 890:1825,6=0,487 г майды тотықтырады. 1 г май тотыққан жағдайда 38,945 кДж немесе 9,3 ккал/1 ккал = 4,1876 кДж; 1 кДж = 0,2388 кал), ал 0,487 г май — 18,551 кДж энергия бөледі.

Қалыпты жағдайда тыныс коэффициенті 0,7—1 ара-лығында болады. Тыныс коэффициенті 0,7 болғанда ор­ганизмде май тотығады да, 1л оттегінің калориялық коэффициент! 18,551 кДж, ал тыныс коэффициент! 1-ге тең болса — ол 21,135 кДж тең болады.

Тыныс коэффициента анықтау мысалы: ат 1 мин 1,5 л оттегін жүтып 1.275 л көмірқышқыл газын белее, онда тыныс коэффициент!—1,275:1,5 = 0,58-ке тең.

Организмнің энергия шығынын анықтау үшін төмен-дегі кесте байынша белгілі бір тыныс коэффициентіне сәйкес келетін 1 л оттегінің немесе кемір қышқыл газ-дыц калориялық коэффициента табады.

1 л оттегі мен көмір қышқыл газдың калориялық коэффициенті тыныс коэффициентінің деңгейіне қарай өзгеріп отырады. Ол организмде тотығатын заттардың табиғатына байланысты.

Организмнің энергия шығынын анықтау үшін алды-мен тыныс коэффициент!!! есептеп шығарады. Содан соң жоғарыдағы кесте бойынша осы тЫныс коэффициентіне сәйкес 1 л оттегі немесе көмір қышқыл газдың кало-риялық коэффициента! табады. Осыдан кейін органи-змнің энергия шығынын анықтау үшін 1 минут ішінде сіңірілген иемесе бөлінген оттегі не көмір қышқыл газ мелшерін газдардыц калориялық коэффициентінің мә-ніне бөледі.

Мысал: тыныс коэффициент! 0,85 жағдайда ат 1 мин 1,5 л оттегі сіңірді дейік. Онда энергия шығыны 20,364x1,5 = 30,546 лДж болғаны. Осы санды 60-қа, 24-ке көбейтіп, малдыц бір сағаттағы және бір тәулік-тегі энергия шығынын есептеп шығаруға болады.

Е с к е р т у: бұл жұмысты орындауға қажет құрал-дар мен аспаптар болмаған жағдайда, мұғалім өз еркі-мен есеп шарттарын дайындап, студенттерге жеке тап-сырма ұйымдастыруға болады.

Бақылау сурақтары

6. 
   Зат алмасу процесініқ мәні мен маңызы.
   
7. 
   Зат алмасу процесін зерттеу әдістері.
   
8. 
   Зат алмасу түрлері.
   
9. 
   Зат алмасу процесінің қарқынына эсер ететін себепкер шарт-тар (факторлар).
   
10. 
    ОрганизмнііН, энергия алмасуын зерттеу әдістері.
    
11. 
    Тьшыс коэффициенті дегеніміз не, оны анықтаудың қандай маңызы бар?
    
12. 
    Көмірсулардың, майлардық, белоктардын, калориялық құнды-лы-ғы.
    

№ 6 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

1. 
   Қүйіс кайыру механизмін бақылау. Күйіс малының (ірі қара, қой, ешкі) күйістеу кезінде басының, мой-ныньщ жағдайын, кекірек қуысы мен қүрсағының қи-мылдарын бакылап, әрбір күйістікті, күйсеу ұзақтығын аньщтау керек. Әрбір күйістікте үнтақтауға малдың қанша күйсеу қимылдарын жасайтынын санап, бұл көр-сеткіштің түлік түріне қабылданған азық түріне, мал-дың физиологиялық күйіне байланысты анықтайды. Тәжірибе үстінде бір күйістеу кезінде канша шайнау қимылдары болғанын тіркеп отырады. Күйістеу кезінде малдын, бір минутта және күйістеу кезеңінде қанша күйсеу (шайнау) қимылдарын атқарғанын анықтайды. Малдың күйсеу мерзімінің, кекіру жиілігінің, күйістеу мерзімінін, ұзақтығының қабылданған азык сипатына, малдың жасына, физиологиялық күйіне байланысын анықтайды.
   
2. 
   Мес қарын қимылдарын зерттеу. Қарынның жұ-мысын сол жақ аш бүйірді тыңдау арқылы анықтайды, ол үшін малдың бүйірін ақ жабындымен жауып, сол қолды малдың арқасына кояды да, аш бүйірді сол құлакпен тыңдайды. Естілген дыбыстың күшіне, жиілігіне көңіл бөледі. Дәл осындай тәсілмен малдың оң бүйірінен ішек кимылдарын тыңдап, зерттейді.
   

1. 
   Әр түлік малдың азық қабылдау ерекшеліктерін баяндаңыз.
   
2. 
   Күйістеу кезеңі дегеніміз не, оның қандай маңызы бар?
   
3. 
   Күйіс қайыру қалай атқарылады?
   
4. 
   Малдың күйістеу мерзіміне, күйсеу ұзақтығына қандай факторлар әсер етеді?
   

Күйіс малдарының қарыны төрт белімнен құралған; мес қарын, жұмыршақ, қатпаршақ және ұлтабар. Осы аталған бөлімдердің тек ұлтабарында ғана сел бөлінеді, сондықтан оны шын қарын деп атайды. Ал қарын-ның басқа бөлімдерінде сел түзілмейді де, ас қорыту микроорганизмдердің әсерімен жүріп, әр түрлі ыдырау өнімдері (ұшпалы май қышқылдары, аммиак, амин қышқылдары т. т.) пайда болады.

1. Мес қарында газдардың пайда болатындығын дәлелдеу.

Фистула аркылы қарын жьшын алып, оны терт қа-бат дәке арқылы сүзеді де, бөлінген сұйықтың 10 мл Эйнгорн аппаратына құяды. Аппараттың бітеу жағын-дағы ауаны шығарады да, 38—40°С жылылықта тер-мостатқа 1 сағ. қояды. Көрсетілген уақыт еткеннен ке-йін аппараттың бітеу жағында жиналған газ мелшерін (см³) анықтайды. Пайда болған газ мөлшері мес қа-рындағы микроорганизмдердіқ белсенділігін көрсетеді.

№ 7 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

Бөліп шығару процестерінде негізгі рольді бүйрек атқарады. Бүйректегі күрделі сүзілу, қайта сіңіру, кейбір заттардың түр өзгерістері және секреция процестерінің арқасында организмнің ішкі ортасының тұрақтылығы - гомеостаз, сақталады. Бүйректің күрделі қызметі нәтижесінде зәр пайда болады. Зәрдің мөлшері мен құрамы әр түрлі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады.

Питуитрин — гипофиздің (ми асты безі) артқы бөлігінен алынатын препарат, оны дені сау малға еккенде зәр бөліну процесі тежеледі.

Бақылау сұрақтары

1. 
   Бөлу процестеріне қандай мүшелер қатынасады, олардың физиологиялық маңыздары.
   

1. 
   Бүйректің атқаратын қызметі кандай?
   
2. 
   Нефронның құрылысы.
   
3. 
   Бүйректегі қан айналу ерекшеліктері.
   
4. 
   Алғашқы зәрдің пайда болу механизмі, оның құрамы.
   
5. 
   Ақырғы зәрдін, түзілуі, оның құрамы және тәуліктік мөлшері.
   
6. 
   Бүйрек қызметінің нервтік және гуморальды жолмен реттелуі.
   
7. 
   Зәр шығару механизмі.