КЕЙБІР ГУМАНИСТІК ТӘРБИЕ ТЕОРИЯЛАРЫНДАҒЫ РУХАНИЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Гуманистік философиялық құндылықтар: жалпы гуманистiк мұраттар, көп мағыналы философиялық көзқарастар мен жеке тұлғаның ынта-ықыласы, еркiндiгi, сыртқы ықпалға лайықты өзiндiк шешiм қабылдау әрекетi. Жеке адам өз қажеттiгiн қамтамасыз ету әрекетi арқылы, қоғамның қажеттiгiн де қамтамасыз етедi. Толықтыру принципі қарама-қайшылық күресі арқылы емес, үш негізді әдiснама - синергетика, конвергенция теориясы мен стратификация және комплементарлық принцип арқылы iске асуы тиiс (Н.Бор, Дж. Гэлбрейт, И.Пригожин, Г.Хакен, П.Сорокин, Я.Тинберген, А.Эйнштейн). Осы идеяларға сәйкес педагогикалық ықпал өзара әрекеттесуге, серіктестікке, тұлғаның өзін жетiлдіру бағытын өз еркімен таңдауына, пiкiрлесуiне жол береді.

Түйіндей келе, гуманистік білім беру философиясы жеке тұлғаның өмірлік құндылықтарды өз еркімен таңдауын, қоғам мен тұлға арсында түсіністік пен тепе-теңдік орнату қажеттігін ұстанады.

Материализмді ұстанған тәрбие теорияларының тым біржақты екені белгілі болып отыр. Сондай-ақ, философияда материя мен рухты бiрдей мойындайтын – дуалистік көзқарасты көбiнесе жаратылыстану ғылымдарының мамандары ұстанады. Өйткені олар физиканың мәніне неғұрлым терең бойлаған сайын, физикадан басқа да, терең мәндi бiрдеңенің бар екендігіне көз жеткізуге болатындығын айтады (Б.Раушенбах).

Академик А.Сахаровтың пiкiрiнше дүниеде материядан және оның заңдылықтарынан басқа да бiрдеңе бар, сол дүниенге жылылық бередi. Оны дiни сезiм деуге де болады, дүниенiң мәнiн сезiну - молекулалардың жиынтығын білу емес. Демек, ғылым қазiргі кезеңде логикадан тысқары байланыстарға назар аударып, интуитивтiк сезiмнің мәнін түсіне бастады. Ежелден дiни сезiм ғарыштық үрдiстерге қатысты болған. Қарапайым адам өзінің Әлеммен үйлесімді байланысын, алыс және жақын ғарыштық үрдiстердi санасымен түсініп, жан дұниесімен сезiне білген. Дүниенi қисынмен игеруден гөрi, интуитивтiк сезiм арқылы игеру ауқымының кеңдігіне көз жеткізуге болады.

Қазіргі кезеңдегі физиктердің зерттеулеріне сүйенсек, бүкіл жаратылыс табиғаты информация, энергия мен материядан тұратынын, ал адам табиғаты да осыларға байланысты екенін дәлелдейтін информациология ғылымы қарқынды дамып, ноосфералық интеллектпен үйлесімді тіршілік құрудың тәсілдерін қалыптастыруда /2/.

Педагогика бүгінгі ғылыми жетістіктермен қарулану мақсатында синергетикалық зерттеулерге да басты назар аударып отыр. Синергетика - өздiгiнен ұйымдастырылу - кез келген жүйенiң өздiгiнен дамуға бағытталуы, өз бойынан жаңа, тұрақты құрылымды «өсiруі». Педагогикалық тұрғыдан өздiгiнен ұйымдастырылу дегенiмiз мұғалiмнің өзiнiң iшкi ресурстарын «өздiгiнен өсiру» қабiлетi, яғни педагогикалық iс-әрекетке iзгiлiк мән беретiн тұлғалық сананың құрылымын қалыптастыру. Iшкi ресурстарды өсiру үшiн сырттан ықпал жасалуы керек.

Тұлғаның саналық құрылымын қалыптастыру, педагогикаға феноменологиялық және синергетикалық күрделi тепе-теңдiксiз жүйелердi зерттеуден келген түсiнiк, жүйенiң жаңа сапаға өзгеруi, яғни өздiгiнен дамуы синергетикалық негiздегi өзiн iске асыратын феноменге негiзделедi.

Гуманистік көзқарас тұрғысынан тұлғаның iштей өздiгiнен ұйымдастырылуын педагогикалық синергетика терминдерi арқылы түсiнуге болады. Синергетика - өздiгiнен ұйымдастырылу жүйесiн зерттейтiн көптеген ғылымдармен кешендi жұмыс жасайды. Күрделi, үнемi даму үстiндегi ашық жүйе, басты қасиетi - жағдайдың өзгеруiне байланысты жаңа сапаларды өз бойынан дамытып, өзiн сақтап қалуды көздейдi. Педагогикада өзiн-өзi ұйымдастыратын жүйеге жататындар: бiлiм беру, сана, тұлға. Олардағы iшкi өзгерiстер сананың тұлғалық құрылымының әрекетiн өзгерту арқылы оқу-тәрбиенi қамтамасыз етедi. Санада жаңа мықты құрылымның пайда болуы, жаңа сапалы бiлiм мен әрекет тәжiрибесiн қалыптастыру үшiн бiрнеше жағдайды ескеру керек.

Бiрiншiден, ескi жүйе тоқырауға тiрелуi керек. Бiлiм беру саласының тоқырауға ұшырауы, бiлiм саласында жаңа мақсатты белгiлейдi. Ол оқушыны өз өмiрiнiң, кәсiби даярлығының, әлеуметтiк тұрғыдан өз мақсатын iске асырудың, өздiгiнен даму және өздiгiнен ұйымдастырылу субьектiсi ретiнде дайындау; дәстүрлi бiлiм беру жүйесi оқушы-жастар арасындағы түрлi келеңсiздiктiң белең алуына, адамгершiлiк құндылықтардың құлдырауына, оқушылардың санасында белсендi әрекеттен аулақ болу, ресми тәрбие жүйесiне қарсы қарапайым мұраттар ұстанып, адасушылыққа ұрыну.

Екiншiден, жаңа сапаның пайда болуы жүйенiң iшкi ресурсынан өрбуi тиiс. Дегенмен де, iшкi өздiгiнен ұйымдастырылатын «iске қосылу» тетiгi үшiн, сырттан «қорек» алуы қажет. Педагогикалық синеригетика сананы тек қызмет атқарушы жүйе ретiнде ғана емес, сонымен бiрге мазмұнды жүйе ретiнде тұлғалық әрекет таңдайтын, ортаға бiртұтас көзқараспен қарайтын, оқу әрекетi мен тәртiбiн қалыптастырады деп қарайды. Осы орайда, оқушы санасының дамуы, «тұлғаның сапасы» туралы атқарылған қызметпен ғана емес, оның сапалық көрсеткiшi туралы да түйiндеуге болады.

Бұрын тәрбие үрдiсiнде жеке тұлғаны қалыптастыру тұлғаға мемлекеттiк, саяси- экономикалық, т.б. жан-жақты мүдделер ықпал етiп, тұлғаның жеке бас қажеттiлiгiн ескермей келген еді. Аталған мүдделер тұлғаның жеке бас мүддесiнен жоғары қойылған болатын. Дейтұрғанмен де, осындай кемшілік тұстарына қарамастан, белгiлi бағыттағы тәрбие – сана негiздерiн және әрекет тәжiрибесiн қалыптастыруда тұлғаның дамуын жалғастыруға бастама болатындығын ұмытуға болмайды.

Қазiргi кезеңдегi тәрбие тұлғаның санасын тек қызмет атқаруға, орындаушылыққа тәрбиелеумен шектелмеуi керек. Тәрбиенiң мақсаты күрделенiп, адамның тұлғалық iшкi, субьективтiк әрекет негiздерiн анықтап, оларды дамытуы қажет. Сонымен бірге санадағы жаңа құрылым эволюция барысында кездейсоқ ауытқулардан аман қалу үшiн белгiлi тұрақтылыққа, тұлғалық сапаға ие болуы керек.

Тұлғалық сапа – адамның жеке басына қатысты жалпы құндылықтарға қарым-қатынасына қарай, мiнез, мәдениет, шығармашылық, бостандық, таңдау еркі, елін сүю, толеранттық, жеке табыс, жеке меншiк, азаматтық қоғам, әдiлдiк, тәртiптiлiк, т.б. сапалармен сипатталады: тұлғалық сапа сананың тұлғалық құрылымының мазмұны және деңгейi арқылы анықталады.

Тұлғалық құрылым – реттелген сананың құндылық мазмұны, оның әрекетiнде көрiнiс бередi. Ол адамның ойлау қызметiн реттеп, басқарып, ойлау қабiлетiн дамытып, мәдениет, бiлiм, тәжiрибе, өмiрлiк және кәсiби мақсатқа құндылық қарым-қатынас арқылы, оның әрекетiн анықтайды.

Сананың басты қасиетінің бiрi - бақылау. Сана адамның айналамен қарым-қатынасын қамтамасыз ете отырып, оны үнемi бақылайды. Кез келген жағдайды сананың бақылауы, сананың кешендi басқа құрылымдарын өрбiтедi.

Сындарлылық, тұлғаның өзінен тысқары ортада жүрiп жатқан құндылықтар, қалыптар, тәртiпке өзiндiк, субьективтiк баға беруі; iшкi дүниесiндегi құндылықтарға өзiндiк қатынасы, көңiл-күйi, әрекеті, болып жатқан құбылыстарға өзiндiк ұстанымының болуы.

Рефлексия, өз «Менiн» түсiну, байқау, талдау, өзгелермен, болған оқиғалармен өзiн салыстыру. Өз «Менiн» басынан өткiзетiн бiр жағдайдың аясында көре бiлу, өзiн құрметтеу, өзiне сенiмдi болу, өз бағасын және қоғамдық орнын бiлу.

Коллизия, болған оқиғаның себептерiн салыстыру, талдау арқылы анықтап, байқалмайтын қырларына назар аударып, оның негiздерiн анықтап, қоғамдық және тұлғалық құндылықтардың астарлы қайшылықтарын айқындау арқылы оқиғаның iшкi бастауларын, байланысын, тетiктерiн, мәнi мен мағынасын терең түсiну.

Тұлға санасының құрамына жататын ең маңызды құрылым - түрткi тудыру. Оқиғаға тұлғалық мән беру арқылы өз әрекетiн, адамдармен қатынасын, әлеуметтiк және танымдық тәжiрибесiн эмоциялы-құндылық, мазмұндық-мәндi түрде бойынан өткiзу, тұлғаның өмiрлiк мақсаты, құндылық бағдары, ұмтылыс жүйесiнің жаңа әрекет тiсiлдерiн тудыру. Түрткi тұлғаның субьект негiзiн мынадай сана құрылымымен толықтырады: бағытты анықтау, дербестiк, мәндi шығармашылық, өзiн-өзi актуальдау, өзiн-өзi iске асыру, өмiрдiң рухани деңгейiн қамтамасыз ету.

Тәрбие тұлғаның шығармашылық сапасын қалыптастыратын тұлғалық құрылымды тәрбиелеуi тиiс. Бiлiм берудің мақсаты - оқушыны тәрбиелеуге жағдай мен орта қалыптастырғанда шығармашылыққа қабiлеттi тұлғаны дамытады.

Жаңа мәнге ие болған синергетикалық педагогикалық жүйенiң негiзгi қызметi - мақсат, тұлғалық-құндылық мағыналы мазмұн және технологиялық негiздер арқылы мазмұнды синергетикалық бағдар, жалпы және жеке принциптер мен бағдарлы жағдай арқылы өзiн басқаруды өзгертедi.

Гуманистiк бiлiм берудiң бiрiншi принципi – танымдық сананың субьективтiлiгi. Зерттеушi бақылауды жүйенiң iшiнен жүргiзедi. Мұғалiм мен оқушы бiлiм беру субьектiсi ретiнде анықталады. Оқу-тәрбие бiлiмдi зерттеу кеңiстiгiне айналады.

Екiншi принцип - толықтыру, классикалық емес кванттық теорияда ашылған маңызды жаңалық - комплементарлық тұжырымдаманың мәнi, қарама-қайшылық дамудың негiзi ретiнде бiрiн-бiрi жоймайды, керiсiнше толықтырады, келiсiмге келедi. Осыған орай оқу-тәрбие үрдiсiндегi мұғалiмнiң жеке сөзiнiң орнына сұхбаттасу, пiкiрлесу, әрекеттесу, серіктестік, тұлғаны дамытатын шынайы еркіндікке бағдарлау - адамның адамилығын дамытады.

Үшiшi принцип – оқыту мен тәрбиелеу ақпаратының ашықтығы.

Төртiншiден, жүйедегi (бiлiм беру, сана, тұлға) жаңа сапа синергетикалық принципке және жағдайға сәйкесу керек. Мұғалiм мен оқушы арасындағы шынайы iзгiлiк қатынас үйреншiктi бiлiм беру мен тәжiрибенi ұйымдстырудан өзгеше, яғни оқу-тәрбиедегi өзара ынтымақтастық арқылы өздiгiнен дамудың және өздiгiнен ұйымдастырылудың iшкi көздерiн айқындау шарт.

Педагогикада синергетикамен қатар, жалпылама феноменологиялық тәрбие тұжырымдамасы да дамып келеді. Қазiргi педагог бұрынғыдай ақыл айту, «тәртiпке үйрету» сияқты қызметiнен, оқушыны түсiнуге, өзiмен бiрге шешiм қабылдауға, тұлғаға қолдау көрсетуге назар аударып отыр. Феноменологиялық тұрғыдан, қазiргi теорияның атқаратыны, құбылысты бiржақты түсiндiру емес, оны табиғи қалпында суреттеу. Осындай ғылыми бетбұрыс құбылысты бiр жақты емес, түрлi қырынан, соның iшiнде оқушының пiкiрiмен санаса отырып суреттеу үрдiсiн ескередi.

Мұнда мұғалiмге қойылатын талап та өзгерiске ұшырайды: бағдарламалық материалды қабылдаудан - шығармашылық мақсаттарды шешуге, сананың көпқырлы деңгейiн жетiлдiруге, өзiнi-өзi iске асыру қабiлетiн қалыптастыруға бағытталады. Сондықтан, мұғалім тек пән мұғалiмi және әдiскер ғана емес, жаңа тәрбие феноменологы болуы тиiс.

Феноменология - адам санасының даму жолдары мен тәсiлдерiн, тұлғаның адамгершiлiгiн, рухани жағын өздiгiнен дамыту туралы iлiм, феномен, яғни ерекше құбылыс, бiзге тек сезiм арқылы ғана емес, мәндiк мағынада да берiледi; феноменология – iшкi терең танымдық бастауларды, байланыстарды, тетiктердi, құбылыстың мәнiн iздейтiн тәсiл.

Таңдау, бостандық, адамгершiлiк, өзiн-өзi iске асыру феноменi – бұл сыртқы жағдайдың ықпалынан емес (орта, тiршiлiк жағдай, этникалық әрекет үлгiлерi), сонымен бiрге iшкi жағдайлардың ықпалы – ең бiрiншi - сана мен оның iшкi мазмұны - тұлғалық құрылымының нәтижесi. Iшкi жағдайлар тұлғаның мақсаттық бағытын, ынтасын, өзiн iске асыру еркiндiгiн және өзiне сенiмiн анықтайды.

Дегенмен де осы бағыттарға «дайын күйiнде» қол жеткiзу қиындық тудырады. Олар танымдық санада қайта «тууы қажет». Тиiмдi жолдардың бiрi танымдық сананы iзгiлiк тұрғыдан ұйымдастыру.

Гегельдiң феноменологиялық ұстанымы бойынша болмыс (әлеуметтік орта) мен адамның iшкi дүниесi «субьективтi рух» өзiне тән рухани субстанцияның саналы мазмұнмен сәйкестiгiн тануы тиiс. «Санадағы құбылыс» тек адамға тән, тұлғаның рухани дамуы «сезiмнен абсолюттiк бiлiмге» жоғарылауы. Осылардың арасындағы ойлау қызметi сананы жетiлдiредi.

Соңғы жылдары педагогикада пайда болған тың көзқарастың бірі - Ш. Амонашвилидің гуманды-тұлғалық қатынасқа негізделген “Өмір мектебі” атты педагогикалық трактаты. Онда бастауыш сынып оқушыларының рухани, адамгершілік, тұлғалық, интеллектуалдық дамуын қамтамасыз ету көзделген. Табиғаттың іргелі заңдарын, дүниені, психиканы игеру үшін адамды рухани тұрғыда дамыту көзделеді. Балаға өмірді таныту, одан тәжірибе алуына ықпал ету, өмірдің шексіздігін, мәңгілігін түсіндіру, “Мен не үшін өмір сүремін?” деген ізденіс барысында “Дүниені тану, өзін-өзі жетілдіру, рахымдылықты ұлғайту, адам эволюциясын дамыту” талаптарын нысанаға алу қарастырылады. Сонымен, гуманды-тұлғалық мектептің басты ұстанымы - баланы өмір арқылы дамытып тәрбиелеу.

Ш.Амонашвилидің “Өмір мектебі” атты трактаты іргелі аксиомалық бастамаға, ақиқатқа негізделген әлемдік-діни, рухани-философиялық ілімдерге сүйенеді. Олардың түйіні: жан - дүниеде бар субстанция; ол мәңгі жетіліп өрлеуде; бұл дүниедегі өмір - рухани өрлеудің бір кезеңі. Осы түйіннен үш қағида өрбиді де ол мұғалімнің Сеніміне арқау болады:

Бұл өмірде бала кездейсоқ жаратылыс емес. Оның бұл дүниеге келуі қажеттіліктен туған. Оны осы өмірге шақырған адамдар бар, олар онсыз өмір сүре алмайды. Баланың өмірлік мақсаты – осы өмірде қызмет ету тиіс. Ол алыс-жақынға, таныс-бөтенге, бүкіл планетарлық эволюцияға қызмет етуі тиіс. Мысалы, ұлы тұлғалар адамзатқа қызмет ету үшін өмірге келгендер. Бала рух иесі, оның бойында рухтың ұлы қуаты бар. Ол Кіші ғарыштық әлем, ол дүниемен бірліктегі тіршілік иесі. Ол кемелдену жағынан Жаратушыға ұқсас болғысы келеді. Баланың бойында қуат қоры мол болғандықтан, оның ұмтылысы да биіктей түседі.

Қорыта келе, мұғалім Баланы жоғары әлемнен келген құбылыс ретінде бағалап, оның осы өмірде атқаратын белгілі қызметімен бірге, үлкен қуатқа ие екеніне Сенім артуы, өзінің шығармашылық төзімділігін жетілдіріп, баланы құрметтеуі, оның тұлғалық қасиетін шыңдап, балаға қалтықсыз берілуі және оның тағдырына жауапты болуы шарт. Сенім дегеніміз білімді сезіну, ал оның қағидалары ғылыми дәлелдерге сай келе бермейді. Тек ішкі сезімдік ой ғана сенімді білдіреді де, ол іс-әрекетке ұласады /3/.

Сонымен, гуманистiк тәрбие теорияларының басты нысанасы - тұлғаның iшкi мүмкiндiктерi мен қабiлеттерiн дамытып, өздiгiнен бiлiмiн жетiлдiру, санасын дамыту, сезiмдiк-эмоциялық жағдайы мен интуициясын дамыту, сана мен сезiмдi үйлестiру, жаратылыстан берiлген ақпарат көздерiн түсiну, адамның тектiк коды мен әлеуметтiк тәжiрибесiн үйлестiру, қоғам мен адам арасындағы қарым-қатынасты iзгiлiкке бағындыру. Ең жоғары құндылық - адамның тұлғалық қасиетi, оның iшкi дүниесi, бостандығы, еркi, даралығы және шығармашылығын дамытуды жүзеге асыру.

Идеалистiк философияға негiзделген мектептердiң бiрi – Вальдорф мектептерiнiң қозғалысы. Бұл мектеп адам дамуының антропософтiк түсiнiктемесiне, яғни адам бойындағы тәндiк, жандық, рухтық факторлардың үйлесiмдiлiгiне сүйенедi. Антропософтiк мектептiң негiзiн қалаған немiс философы Р.Штайнер. Вальдорф мектебiнiң басты мақсаты тәрбиенi рухани негiзде, яғни жас ұрпақтың «руханилықты пайымдауға» қабiлеттiлiгiн дамыту барысында, рухтық және жандық қасиеттердi сезiм мүшелерi қабылдағандай сезiнiп, оны қабылдай алуға тәрбиелеудi көздейдi және ерiктi тұлға тәрбиелеу арқылы, оның шығармашылығын өрбiтiп, қоғамдағы консервативтiк әлеуметтiк құрылымдар мен стеоретиптi iс-әрекеттерден бойын аулақ ұстауға баулу. Тәрбиенiң негiзгi ұстанымы – ең бiрiншi көркемдiкке, сұлулыққа, онан кейiн ақыл-ойды дамытуды алға қоюды көздейдi. Тәрбиеленушiлердi көркемдiк, шығармашылық iс-әрекетке тәрбиелеу басты ұстаным болғанымен, оны ақыл-оймен, ерiк сапасын дамытатын басты құрал ретiнде қарастырып, өзгермелi әлеуметтiк ортада өз мүмкiндiгiне сәйкес қатынас құра бiлуге тәрбиелеу iске асырылады /4, 5/.

«Бiрiктiру тәрбие философиясы» реалистiк бағытқа жатады. Бұл теорияда адамның «тәндiк және жандық жаратылысы» үйлесiмдiлiкте қарастырылады. Осы негiзде құрылған тәрбие тұжырымдамасы жеке тұлғаны қалыптастыруда мынадай теориялық мәселелердi ескеру қажет деп санайды: жүрек тәрбиесi – руханилық немесе сезiм аспектiсi; моральдiк және этикалық тәрбие отбасынан басталады; бiлiмдi игеру – ақыл-ой, ерiк бiрлiгiн және адам әрекетiн, шығармашылығын жетiлдiру.

Қорыта келе, бұл тұжырымдама бойынша шынайы құндылыққа адам тек жүрек жылуы, мейiрiм арқылы ғана жетедi. Тек ақыл-ой арқылы құндылықтарды игерудiң жеткiлiксiз екенiн көрсетедi. «Бiрiктiру тәрбие философиясы» жоғарыда аталған жүрек тәрбиесi, отбасынан бастау алатын моральдiк және эстетикалық тәрбие, бiлiмдi игеру мәселелерiн тығыз байланыста қарастырып, рухани бiлiм беру теориясының негiзін қалайды.

“Бiрiктiру тәрбие философиясына» негiзделген Халықаралық бiлiм қоры тарапынан шығарылған “Мен адамдар арасындамын” атты отбасы тәрбиесi мен мектеп оқушыларына арналған этикалық құралдың рухани танымдық қырына тоқталатын болсақ, онда “жетiлген тұлға - мықты отбасы - бейбiт қоғам - жасампаз адамзаттық iс” тәрiздi жоғары мұраттар бiрлiгi қарастырылады /4, 6/.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында С.А.Назарбаеваның жетекшiлiгiмен “Өзiндік таным” пәнiн үздiксiз бiлiм жүйесiне ендiру мақсатында оқу бағдарламалары, оқу-әдiстемелiк құралдары орыс-қазақ тiлдерiнде даярланып, мектепке дейiнгi мекемелер мен бастауыш сыныптарда және жоғары оқу орындарының 1 курстарында тәжiрибелiк байқаудан өткiзiлуде. “Өзiндік таным” курсының өмiр талабынан туындап, оқу жоспарына енуі, жас ұрпақтың дүниетанымын, белсенді өмірлік ұстанымы мен әрекетін қалыптастыруды көздейді. Сонымен, руханилыққа негізделген кейбір гуманистiк тәрбие тұжырымдамаларын талдай отырып, олардың көбінесе жаратылыстану ғылымдарының соңғы жетістіктеріне негізделетіні анықталды.

Екіншіден, адам жаратылысының тәндік, жандық, рухтық негiздерiн бiрлiкте қарастыру, іргелі аксиомалық бастамаға, ақиқатқа негізделген әлемдік-діни, рухани-философиялық ілімдерге сүйену, тұлғалық қарым-қатынас, психологиялық белсендi iс-әрекет негiздерiн қалыптастыруды көздейтіні айқындалды.

Қорыта келе, жоғарыда талданған гуманистiк тәрбие теорияларында жеке тұлғаны рухани дамытудың түрлi қырлары, әсiресе сезiм мәселесі нысанаға алынған. Соңғы жылдары тәрбие теориясында тұлғаның руханилық қырын дамыту мәселелерi, жаңа әдiснамалық негiздегi, тың көзқарастағы теорияны қажет ететiнi белгiлi болды. Жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық құндылықтарды ескере отырып, тәрбиедегi кейбір гуманистiк теорияларды зерттей келе, бүгiнгi адамзат қауымдастығының рухани таным мәселесiн зерделеу барысында мынадай маңызды мәселелердiң басын ашып алу қажеттiгiн көрсеттi: жеке тұлғаның өзiндiк танымын, рухани санасын дамыту; оны жетiлдiру бағыттарын анықтау; тәрбиедегі құндылықтар теориясының негiзiн анықтау; жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар негiзiнде ноосфералық зият қалыптастыру үрдiсiнiң негiздерiн игеру.

1. 
   Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с природой. Предисловие. – М.: Прогресс, 1986.
   
2. 
   Юзвишин И.И. Основы информациологии. - М.: Международное издательство “Информациология”, Высшая школа, 2000.
   
3. 
   Амонашвили Ш. Школа жизни. - М.: Изд. дом Амонашвили, 1998.
   
4. 
   Битинас Б.П. Введение в философию воспитания.-М. 1996.
   
5. 
   Гейдебранд К.Ф. Учебный план Вальдорфской школы. М.: 1992
   
6. 
   Бжиска А.Л., Станеки-Козвоски М., Феллени Д.,У Хейнс, К.Бозжанова, Майгаранова Ш. /Ред. басқар. Майгаранова Ш. Мен адамдар арасындамын. Этикаға арналған құрал.-А.: Теst-Company, 2004.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада тәрбиенің синергетикалық, феноменологиялық, дуалистік, тұлғалық тұжырымдамалары және тұлғаның рухани дамуының түрлі аспектілері қарастырылған.

РЕЗЮМЕ

Мектептердің, әсіресе ауылдық мектептердің білім беру мақсатының жаңаша тұжырымдалуы оны ізгілендіру мен демократияландыру ұстанымдарынан туындайтынын ескерсек, мектептегі білім мазмұны жасөспірімдерге өз ұлтының тілін, мәдениетін тарихын терең түсінуіне және басқа ұлт өкілдерінің тілін, тарихи-мәдени дамуы жөніндегі мағлұматтар арқылы өз халқының, егеменді еліміздің дүниежүзілік мәдени мұрадағы орнымен үлесін білуге мүмкін береді.

Ауылдық қазақ мектебінің басты мақсаты – баланың ой-өрісін өсіріп, өзіндік дүниетанымын қалыптастырып, шығармашылықпен жұмыс істейтіндей жағдай туғызу. Сөйтіп, әрбір оқушының өзін-өзі дамытуына, өз мүддесі мен қызығушылығын қанағаттандыруына, бойындағы қабілетіне сай білімін тереңдетуіне ықпал жасау міндеті тұрады.

Оқушылардың тіл мәдениетін дамыту, сауатты жаза білетін, өз пікірін, сезімін, ойын, көзқарасын жеткізе алатын азамат етіп тәрбиелеу де - өзекті мәселелердің бірі. Білім жоқ жерде ешқандай көзқараста жоқ, яғни «білім –ізгіліктің иегері». Олай болса ірілік жолындағы ізденістер екі бағытта жүреді. Бірі - оқып, білім алу, екіншісі - адамгершілікті қалыптастыру тәлім тәрбие беру.

Адамгершілік тәрбие – тәрбиенің негізі екендігін бәріміз жақсы білеміз және адамгершілік тәрбиенің негізі ұлы Абайдың даналық ойларымен қабысып, бастау алатыны даусыз екенін тағы да ұғамыз. Бұл арайда Абайдың төменгі өлең шумақтары сөзсіз ойға оралады:

Бес нәрседен қашық бол

Бес нәрсеге асық бол

Адам болам десеңіз

Тілеуің, өмірің алдыңда

Оған қайғы жесеңіз

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек бекер мал шашпақ

Бес дұшпаның білсеңіз

Талап еңбек терең ой,

Қанағат рақым ойлап қой

Бес алыс іс көңсеңіз, -

Деп келіп.

Ғалым болмай немене,

Балалықты қисаңыз, - деп насихат етеді. Бұл қашық болатын бес нәрсе, асық болатын бес нәрсе - үлкен ұғымдары адам бейнесін, оның кісілік болмысын айқындайтын парасаттылық көрсеткіші. Біздің ғылыми негізде дәлелдемек болған ойымызды ойшыл қысқа да нұсқа жыр жолдарымен айтып берген.

Ұстаздар мен ғалымдардың екінші Қазақстандық съезінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Қымбатты ұстаздар, сіздер біздің балаларымызды өсіріп, олардың ақыл-ойын жетілдірудесіздер. Олар үшін кейде ата-аналарына қарағанда сіздердің беделдеріңіз үлкен. Жаңа ұрпақтың болашақ азаматтық бағдары, олардың патриотизмі, туған жерге етенелілігі көп ретте сіздерге байланысты. Оларды зиянды әдеттерден, есірткіден сақтап, бойларында салауатты өмір салтын орнықтыруға сіздердің күш-қуаттарыңыз жетеді. Ел үшін оның балалары балғын шағынан тәуелсіз Қазақстан үшін мақтаныш сезімін бойларына сіңіріп, оның тарихы мен заңдарын, мемлекеттік нышандарын білгені өте маңызды»,- деген. Жалпы қоғам, халық өзінің жарқын болашағына саналы азаматтарын сүйеніш етсе, сол сүйеніш еткен дара тұлғалар – ұстаздар екені Елбасы лебізінен айқын көрініп тұр.

Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру, оларды жан-жақты дамыту - қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі. «Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі» - деп жазған.

Оқу мен тәрбие егіз. Ол бір – бірінен бөліп алып қарауға болмайтын, табиғаты жақын тұрған үрдіс. Ұстаз – бір елдің болашағы үшін жасайтын киелі мамандық иесі. Оның парасаты, жүріс-тұрысы, сөйлеу мәдениеті, ішкі жан дүниесі, тіпті киім киісі бәрі баланың назарынан тыс қалмайды. Қазақтың кемел ойлы ұстазы А.Байтұрсынов: «Мұғалім нашар болса, сыйлы мектепте отырып сабақ бере алмайды. Мұғалім болу оңай нәрсе емес. Тәртіппен жасалған оқу құралдарымен оқытуға, тәртіппен оқыта білетін мұғалім керек» -деп айтқан.

Әбу Насыр Әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» -деген екен.

Үйелмендік тәрбие жеке адамның жан-жақты және үйлесімді дамуына жауапты. Балалардың үйелменде тәрбиеленуі білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмыстарымен ұштасады. Ауылда жергілікті білім беру органдары мен мекемелер, ғылыми-зерттеу, институттары, қоғамдық бірлестіктер, еңбек ұжымдары біріге отырып, оқыту мен тәрбие жұмысын жақсартуда ата-аналарға, оларды алмастыратын адамдарға отбасы тәрбиесі жайында көмек көрсетеді, жағдайлар жасайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды отбасында тәрбиелеуге үкімет көмектеседі. Ол үшін ата-аналарға өтем төлемдері беріледі.

Балалардың қабілеттілігі мен бейімділігін дамыту, қоғамдық белсенділігін арттыру еңбекке, кәсіби бағдар беруге, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке, спортқа, ұлттық дәстүрлерге құштарлығын тәрбиелеу, олардың мәдени демалысын, бос уақытын, дұрыс ұйымдастыру мақсатында осы жұмыстардың бәрін мектептен тыс білім және тәрбие беру мекемелері ұйымдастырады. Мұндай мекемелерге: ауылдың мектептер, балалар кітапханалары, жас табиғатшылар станциялары, балалар стадиондары, спорт, музыка мектептері және мектептен тыс басқа да балалар мекемелері жатады.

Барлық мектептен тыс білім және тәрбие беру мекемелерінің жұмысы өздерінің ережелері мен бағдарламасын, оқушылардың өз іс-әрекеттерін мектептермен тығыз байланыстыра ұйымдастырады. Тәрбие және білім беру жұмыстарын осындай принциптерді негізге ала отыратын жүргізудің нәтижесінде, оқушылардың түрлі іс-әрекеттерінде қызығушылығы мен бейімділігі байқалады. Таным қабілеті дамиды, сапалы тәрбие, терең және тиянақты білім алу жолындағы күресте белсенділігі артады. Міне, осылардың нәтижесінде олардың өмірге, дүниеге ғылыми көзқарастары, кеңиді, қалыптасады.

Сонымен білім мен тәрбие беру – бұл Республика азаматтарының құзыретін және адамгершілік, интелектуалды, мәдени дамуының жоғары деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған үздіксіз тұтас педагогикалық процесс.

Үздіксіз білім беру жүйесін жақсартудың басты бағыттары: оны дамыту, демократияландыру, гуманитарландыру, нақты білім беру саясаты және халықтың әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері білім беру ісін жетілдірудің арқауы болып табылады.

Қорыта келгенде, ауыл мектебі қоғамдың сол ортаның әлеуметтік үясы. Онда демократияландыру, ізгілендіру негізінде оқушылық ұжым нығаяды, қалыптасады, идея жағынан шынығады.

Ізгілендіру барлық мектеп өмірін демократияландыру жағдайында жүзеге асырылады. Ізгілендіру – бұл балаға деген зор қамқорлық, қайырымдылық, оның мақсатын, тілегін мүддесін қабылдау, баланы қоғамның белсенді тұлғасы ретінде қалыптастыру, теориялық және практикалық білім негізінен қаруланған мүшесі етіп дайындау.

Оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту – педагогика ғылымының басты қағидасы. Білім беру мен тәлім-тәрбиенің бірлігіне негізделген бұл ерекше маңызды міндетті, жүзеге асыру-әрбір сапалы ауыл мұғалімінің қасиетті борышы.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада ауылдық қазақ мектебінің баланың ой-өрісін өсіріп, өзіндік дүниетанымын қалыптастырып, шығармашылықпен жұмыс істейтіндей жағдай туғызу мүмкіндіктері және оқушының өзін-өзі дамытуына, өз мүддесі мен қызығушылығын қанағаттандыруына, бойындағы қабілетіне сай білімін тереңдетуіне ықпал жасау міндеті қарастырылған.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются вопросы формирования и создания условий для саморазвития и самосознания детей казахских школ сельской местности.

Жан Пиаже мұралары өкінішке қарай біздің көптеген мұғалімдердің қолдарына түспейді. Ж. Пиаженің біздің оқырманымыз үшін таныс 1994 жылы орыс тілінде басылған «Сөз және Баланың ойлауы», «Баланың пайымдауы мен талқылауы» деген еңбектері 1923 және 1924 жылдары жарияланған болатын. Осылайша бұл еңбектер оның ұзақ еңбек жолы мен қөптеген жаңа басылымдарына жол ашты. Мүмкін өзгерістер болған шығар, дегенмен көбісі кеңейтілді және біздің мұғалімдердің қолына түсе қоймаған жаңа идеялар пайда болды. Мүмкін біздің түсіндіруімізде оның идеялары басқаша берілер еді. Біз Пиаже идеяларын американдық ғалымдар көзімен қарастыруды ұсынамыз, себебі бір жағынан алғанда бұл шындығында да қызықты, ал екінші жағынан алғанда, Пиаже мұндай түсіндіру рухында «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» (RWCT) жобасында, басқа білім философиясында, мысалы, Тілге тұтас қатынас сияқты берілген.

Неліктен біз бұны жасаймыз? Біріншіден, бұл «оқытуды бейнелеуші» деп аталатын нәрсе – өзінің оқыту процесін бақылау және рефлексия жасау. Тиісті мұғалімдер мұндай жұмысты тұрақты жүргізеді. Біздің елде сыныпты зерттеу, оның нәтижесін сипаттап жазу және жариялау ғалымдардың ісі болып саналды. Англия мен АҚШ - та кеңінен қанат жайған «мұғалім-зерттеуші» қозғалысы мұғалімнің сыныптағы зерттеуінің маңыздылығы жөніндегі Дьюи мен Пиаже идеяларын толық көрсетеді. Екіншіден, мұғалімдер шынайы еңбекпен жұмыс істеу барысында RWCT жобасын ішінен «көруге» тырысуы қажет. Әрине, бұл оларға Дьюи, Пиаже және Выготскийдің идеяларын тәжірибеде қолдануға көмектеседі. Ең басынан, тіптен біз Дьюи, Пиаже және Выготскийдің нақты не айтқанын айтпасақ та, барлық уақытта олардың идеяларымен, қағидаларымен жүрдік. Біздің сыныптағы тәжірибемізге олардың көзімен қарайтын сәт туды.

«Тыңда! Маған бір керемет ой келіп тұр!» Бұл Е.Дакворттың кітабының атынан көрініп-ақ тұрғандай, Ж. Пиаженің мектеп пен ойдағы алатын рөліне арналған кітабының негізгі идеясы болып табылады. Е. Дакворт кітабын мына сөздермен ашады: «Керемет ойдың пайда болуы интеллектуалды дамудың көрсеткіші болады. Баланың өзіндік ойын құрып, сол ойды құрғаны үшін өзін жақсы сезінетіндей орта құру педагогиканың негізі болып табылады» /1, p.1/.

Мәселен, белгілі бір нәрсені есте сақтау мен оны қажетті жағдайда қолдану және басқа да құбылыстармен байланыстыру бүлдіршіннің жас кезінде қолайсыз болады. Не істеу керек? Мәжбүрлеп оқытуды жалғастыру керек пе? Немесе уақыт келгенде олар өз идеяларын қалыптастырады дегенді күткен жөн бе? Оларды қырнау қажет пе?

Е. Дакворт Ж. Пиаже ретінде түсіну кезінде осындай шектеулерді есте ұстап, кез-келген сыныптың түрлі деңгейде болатындығын есте ұстауымыз керек деп санайды /1/.

Білім мен интеллектуалды даму. Бастауыш сынып оқушылары неліктен интеллектуалды дамуға талпыныс жасайды? Ал осыдан кейін неліктен көпшіліктің интеллектуалды дамуы төмендеп кетеді? Неліктен балалардың білуге деген құмарлығы мен шығармашылығы аяқ-асты жоғалып кетеді? Неліктен тек бірен-сараны ғана керемет ойлы болады? Е. Дакворттың пайымдауынша, көпшілік оқушылар қоғамда қоюға болмайтын сұрақтарды қойып, бір нәрсенің ішінде не бар екендігін көру үшін сындырғылары келетіндіктерін айтатындықтан өз идеяларының түсініксіз болып қалатынынан жүрексінеді. Көпшілік жағдайда, – дейді Е. Дакворт, басқалардың өзінікінен маңызды идеясының жоқ екендігін сезіндіріп, бар болған күнде де қажетсіз екендігін көрсету үшін өз идеяларымызға зерттеу жүргізуге қол жеткіземіз.

Е. Дакворттың айтуынша керемет идеялар тектен-тек шыға салмайды. Олардың шығуының екі шарты болады, біріншіден, басқа идеялардың негізінде құрылатындықтан бұрынғы идеялар тәжірибесі, екіншіден, талқыланатын тақырыпты жеткілікті түрде білу /1, р.6/.

Керемет идеялардың пайда болу жағдайын қамтамасыз ететін екі аспектіні көрсете кету керек. Олардың біреуі – балалардың идеяларын қабылдауға дайын тұру. Басқасы – балалардың керемет идеяларын, яғни әр баладағы түрлі идеяны тудыратындай ортамен қамтамасыз ету /1, р.6/. Ойлануға тұрарлықтай шындық нәрсе алға тартылмайынша керемет идея пайда болмайды деп есептейді Е Дакворт. Сонымен бірге, егер адамның белгілі бір білімі болса, өзіне қатысты жаңа мәлімет пен тәжірибеден мағына тударуға талпынатын болады. Әрекеттер репертуары мен баланың ойы қаншалықты көп болса – Пиаже бойынша «нобай» – барлығын басына жинауға тырысу үшін де соншалықты жеткілікті материалы болады /1, р.13/.

Тіл және ойлау. Е. Дакворт біз көбіне сөз арқылы жеткізуге келе бермейтін нәрселерге көп көңіл аударамыз деп пайымдайды. Сөздердің көлемі әрқашан ой мен идеяның көлеміне тең келе бермейді. Ал, айтылған нәрселерді түсінген күннің өзінде біз өзіміз үшін жаңа байланыстар жасап, тіпті, айтылғандарды өз көзқарасымыз тұрғысынан айтып жеткіземіз де, олардың толыққанды иесі болып шыға келеміз. Егер біз байланыс жасай алмасақ, онда өзімізге айтылғандардың мағынасын түсінбедік деген сөз. Пиаженің ойынша, тіпті басқа біреу бізге сол байланысты көрсетуге өз күш-жігерін жіберген күннің өзінде оларды өзіміз табуымыз керек. Бүлдіршіндер дүниеге келген алғашқы күнінен бастап-ақ интеллектуалды түрде әрекет ете бастайды – олар байланыс тудырып, дәйектілік іздейді де, өз әрекеттерін жағдайға байланысты жаңалап отырады. Олар бір нәрсені істеуге неғұрлым көбірек талпынған сайын, соғұрлым жағдайға бейімделіп, өз қолдарынан келетіндерді байланыстырып, оларды бір-бірінен ажырата алатын болады. Сөйтіп, байланыс орнатудағы өз әрекеттерін жетілдіре бастайды – әрекет ету барысында «ойлану» олардың белгілі бір тілді қолданғанынан бұрын қалыптасады.

«Әрекет ету барысында олар топтастыру, тәртіппен орналастыру, сақтау тәрізді өз ойларын жеткізу арқылы әлем жайлы білетіндерін құрастырады» /1/.

Мәселен кей нәрселерді шап беріп ұстап алу оңай болатын болса, кейбіреулері үшін алдымен жұдырықты түйіп, сосын оны ашу керек болады; ал, ендігі біреулерін итеруге болады да, олар қозғала бастайды, бұл тағы да итеру керек дегенді білдіреді. Пиаже осының барлығын «нобай» деп атайды. Бұл нобайдың грамматика ережелері тәрізді неғұрлым жалпы тұрғыдан берілгендігін есте сақтау керек. Ересектер грамматиканың барлық ережелерін біле отырып, оларды кез-келген вариантта немесе кез-келген жағдайда қолдана алады. Міне, дәл осы секілді бүлдіршіндер де нобаймен жұмыс жасайды, ол оны түрлі қарапайым жағдайларда пайдаланады /1/.

Сөздің бүкіл қоғамда қабылданған конвенция екендігі мен өзінің жапсырылған нәрсесін білдірмейтіндігі бәрімізге белгілі. «Балалар сөздердің дәл сол кездегі өздерінің ойларындағы нәрсеге қатысы бар деп сенеді. Пиаже бұл құбылысты эгоцентрлік жады деп атайды». Е. Дакворттың айтуы бойынша бүлдіршін өзінің ойы неге қадалып тұрса, басқалар да соны көреді деп ойлайды. Жылдар өте келе олар өз ойларының бөлінген нәрсесі міндетті түрде басқалардың назарларында бола бермейтіндігіне көздері жетеді. Әдетте біз ойымызды бар нәрселерге бөлеміз де, басқа біреу осы бағытта бірнәрсе айта қалса, біз оны осы күнге дейін ол туралы ойлаған жолымызбен талдаймыз. Толық сөйлемдер мен абзацтар соншалықты түсіндіріле бермейді. «Біз әдетте өзіміздің қалай ойлайтындығымыз бен нені көз алдымызға елестете алмайтындығымызды, басқаның бөтен нәрселерді айтатындығына икемді келеміз» /1, р.21/. Пиаженің бірауыздан қолданған сөздері бойынша «біз білетіндерімізді түсінеміз», басқаша айтқанда біз миымызда бар нобайдың жасаған жұмысы қалай болса, солай түсінеміз. Мен сіздердің әрекеттеріңізге басқа біреудің мүлде басқаша, тіпті қарама–қарсы көріністе талдау жасалынғанының куәсі болғандарыңызға сенімдімін. Ал, егер білім деңгейіне болжау жасар болсақ, басқа біреудің ортасы мен тәжірибесін, яғни сол адамда бар нобайды өзіңізге әдетті нәрсемен толық сәйкестігі бар екендігін табуға болады.

Біздің естігендеріміздің санамызда бар нәрсеге қосылатындығын мұғалімдердің есте ұстағандары жөн. Жақсы түсіндіруші қандай талдаулардың болатындығын алдын-ала біліп алады да, соның негізінде өз дәрісін құратын болады. Сонымен қатар жақсы тыңдаушы өзінің алғашқы талдауының әр кезде дұрыс бола бермейтіндігі мен басқа да байланыстар мен көріністерді құруды жалғастыру керектігін есте ұстауы керек /1, р. 22/.

Пиаже өзінің эксперименттерінің қорытындысында ойлау деңгейі қаншалықты жоғары болса, тілдің дәрежесі де керісінше соншалықты жоғары болады деген тұжырымға келді. Пиаже бойынша ойлау – бұл өзімізде бар құбылысты жаңасымен байланыстыру жолы. Байланысты құрудың жеке сипатта болуы, кейде басқа біреудің айтып түсіндіруге тырысып жатқан байланысын түсінуге қиындық тудырады. Балалардың, бірақ тек олардың ғана емес, логикалық жасамы уақытынан бұрын жетілмеуі керек. Білім әрқашан бар білімді жетілдіру мен қайта құру арқылы соған негізделеді. Сөздер мен формулалар барлық бақыланған ара-қатынастардың қажетті жалпылауыштары болып табылады, бірақ істе олар оңайға түспейді. «Қарама-қарсы» және «бірдей» деген түсініктердің айқын кескін-келбеті болмайды ғой. Нағыз ақиқат жағдайдағыдан тысқары ауып кету мүлде оңай.

Сонымен бірге біз бір нәрсені сөз немесе формула түрінде жаттап алсақ, бұл білімнің қандай жағдайда қажет болатындығын біле бермейміз /1/. Тағы да Пиаже бойынша, біз бүлдіршіннің интеллектуалды деңгейіне үңіліп қарап, соған байланысты жеке білім беруді «өлшеп-пішуіміз» керек деген пікір бар. Бұл мүмкін бе? Бір сыныпта 30-ға жуық оқушы білім алады. Интеллекетуалды деңгейді анықтау үшін қанша тест құрастыру керек? Мәселен, біз сыни ойлаудың диагностикасы бойынша жоғары сынып оқушылары үшін 20 тапсырмадан тұратын, ал төменгі сынып оқушылары үшін 10 тапсырмадан тұратын тест құрастырдық. Біз әр облыстан 4 сыныпқа жылына бір рет тест өткізіп тұрдық. Сонда барлығы бір облыстан 120 оқушыдан болса, республика бойынша 1200 қатысушы болды. Ал біз жыл сайын қаншама тестіге талдау жасауымыз керек болады – кемінде 18000. Бір сыныпта 30 адам бар десек, тестілер 20 тапсырмадан тұрады, ал диагностика үшін бір сыныпта кемінде жылына бір рет тесті өткізіп тұру керек қой. Әрине, бұл бір мұғалім үшін ауыр болмақ. Мұндағы мәселе: Пиаже осыны меңзеді ме? Бүгінгі таңдағы мектептерде балалармен қатар мұғалімдердің өздерін де деңгейлерін анықтау кең етек алып отыр. Бірақ мұнда қандай мақсат көзделіп отыр, нәтижелер қаншалықты айқын немесе салдары қандай?

Е.Дакворт өзінің «егер біз ерекше түсініктердің, яғни жеке мазмұнның алға жылжуына талпынатын болсақ, онда бұл күш-жігерлердің мағынаға ие болатындығы» жөніндегі пікіріне басқа да Батыс ғалымдары қосылады деп санайды. Ал, егер біз бүлдіршінде бар сол түсініктердің тереңірек қолданылып, мағыналарының кеңуіне талпыныс жасасақ, онда диагностикалық тестер өз мән-мағыналарынан айрылады. Баланың сабақ барысындағы әрекеттеріне бақылау жасап отыру бұл жағдайға қажетті жалғыз диагностика болып табылады. Бұл түсініктің диагностикасы емес, бұл балалар айтатын түрлі идеялардың беделі мен олардың қаншалықты тереңдікке жете алатындығын тану /1, р.48/. Басқа сөзбен айтқанда біз берілген тақырыптағы диллеманы шешуге тырысқаннан гөрі, баланың білімін әлемнің құрылу сипатына байланысты білім мен ізденіс ретінде ой елегінен өткізуімізге тура келеді. Жақсы білім жағдайы баланың көзделген мақсатқа қол жеткізуіне жоспарлар құруына мүмкіндік берумен қатар сол мақсатқа жетуде өз жолымен жүруіне ерік беруі керек. Егер біз осындай жағдай жасайтын болсақ, онда балалардың арасындағы айырмашылықтар арнайы жасалған диагностикалық тестісіз-ақ есепке алынатын болады. Сонымен қатар балалар біздің араласуымыссыз-ақ кез-келген жағдайда өз ойларын құруға талпынатын болғандықтан, біз олардың келешекте де өз түсініктеріне зерттеу жасайтындықтарына сенімді боламыз. Мектептегі білім алу өмірдегі білім алудың қарапайым түрлерінен күшті болмауы керек. Біз бар болғаны балалардың өз беттерімен көңіл аудармайтын жақтарын аша отырып, олардың ауқымын тереңдетіп, әрі кеңейтуіміз керек /1/.

Міне, сондықтан да балалардың сұрақтарға тапқан жауаптары аса маңызды емес. «Өз зерттеулері арқылы жауап алуға болатындығын олардың түсінулері маңызды болып табылады» /1, р. 59/.

Біз әдетте оқушылардың идеяларының дамуына шыдамсыздықпен қараймыз. «Бірақ идеялардың жинақталуы толғануға алып келеді де, оған көп уақыт керек болады. Егер біз біліміміздің мағынасын тереңдетіп, кеңейткіміз келсе, тосырқап қалушылыққа арналған уақытты қажет етеміз. Сұрақтар қою мен тығырыққа тірелу және ізденісті жалғастыру білім мен кез-келген дамудың мағынасы болып табылады» /1, р. 82/.

Пиаженің тұжырымдамалары тұрғысынан алғанда кәсіби даму деген не? Мұғалімдердің өз түсініктеріндегі қиындықтарды тануда оларға көмектесу керек пе, олардың өз түсініктерінің ерекшеліктерін мойындауларына жәрдемдесу керек пе және олардың өзіндік түсініктерінің құнды екендігіне көздерін жеткізуге көмектесу керек пе? /E. Duckworth, 1996/. Жоба бойынша өтетін семинарларымыз бен ҚазОА-дағы жасайтын қызметтеріміз барысында біз мұғалімдердің өзіндік түсініктерін бағалаймыз, сонда олар да өз әріптестерінің түсініктеріне байсалдылықпен қарай бастайды. Міне, сондықтан ғана біз олардың оқытып жатқан балалардың ойлары мен сезімдерін дұрыс қабылдайтындықтарына сенімді бола аламыз. Кәсіби дамудағы басты нәрсе не болып табылады, біз, курстарды ұйымдастырушылар неге қол жеткізуге тырысамыз және біздің қатысушыларымыз неден үміттенеді?

Е.Дакворт курстарды ұйымдастыру кезінде біздің және басқалардың неге талпыныс жасайтындығымызды ойластырып алу дұрыс болады деп есептейді. Біріншіден, балалардың ойлары мен сезімдерінің қалай дамып жатқандығын түсініп, процестің басын ашып алу алу дұрыс болмақшы. Екіншіден, мұғалімдер балалардың ойлары мен сезімдерін қабылдап, құрметтеуге үйренулері керек. Үшіншіден, балалар мен ересектерге ненің оңайға түсетіндігін түсініп, құбылыстарды қарапайым қабылдау, бірақ адамдарға өз ойындағы қақтығыстарды сыртқа шығаруға тырыса отырып, үлкен қиындықты көруге көмектесу. Төртіншіден, осы тапсырманың қиындығына қарамастан жеңіліп қалушының болмауы үшін – барлығының үйлеріне қауіпсіздікпен кетулері мақсатымен қолдан келгеннің бәрін жасау. Иә, баланың сезімін дамыту мұғалімдер үшін қиын жұмыс, ал бұл қиын жұмыс қалаулы, әрі іске асарлықтай. /1, р.120/. Бірақ сыныптағы балалармен қалай жұмыс жасау керек деген сұрақтың қарапайым жауабы жоқ қой. «Бұл өзіңді ойы мен сезімі бар адам ретінде қатыстырып, балаларды да ойлары мен сезімдері бар адамдар ретінде қабылдайтын нағыз жағдай. Бұл адамдардың басқалар қауіпсіздігін дәл өзінікіндей уайымдайтын өмірді осылай көруді дамытудың алғашқы бөлімі болатын ойлар мен сезімдерді табу үшін талмай еңбек ететін жағдай» /1, р.121/.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Duckworth, E.1996. «The Having of Wonderful Ideas» and Other Essays on Teaching and Learning. New York & London: Teachers College Press.
   
2. 
   Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. Психология: классические труды. М.: Педагогика-Пресс, 1994.
   
3. 
   Пиаже Ж. Суждение и рассуждение ребенка. Психология ребенка. Санкт-Петербург: Союз, 1997.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Жан Пиаженің «Білмеушіліктің» артықшылықтары, «Кең және терең білім», «Клиникалық интервью» идеяларын оның шәкірті, американдық ғалым Элеонора Дакворттың зерттеуі негізінде қарастырылған.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются основные положения Жана Пиаже с точки зрения современного американского ученого ученика Жана Пиаже - Элеоноры Дакворт. Такие идеи Ж. Пиаже, как «преимущество незнания», «образование вширь и вглубь», «клиническое интервью», «быть уверенным в том, что каждый уходит домой защищенным» рассматриваются по отношению практического применения учителями в аудитории.

Одной из таких форм является дистанционное обучение (ДО) с использованием компьютерных телекоммуникационных сетей (КТС), получившее широкое распространение в ряде развитых зарубежных стран. Открываются и специальные "дистанционные" учебные заведения, многие из которых уже завоевали огромную популярность в мире и открыли свои отделения в разных странах, например, британский Open University, германский Hagen UniversitKt и другие. По прогнозам учёных, именно дистанционное образование в сочетании с традиционными формами учёбы будет превалировать в ХХI веке, и недаром, и абсолютно справедливо, дистанционное образование называют "образованием будущего" или "образовательной системой ХХI века".

Дистанционное образование рассматривается как одно из магистральных направлений глобальных образовательных реформ, происходящих и в мире, и в нашей стране. Сегодня дистанционное обучение становится реальным элементом развития образования. Под общим воздействием разработки новых информационных и телекоммуникационных технологий и электронного оборудования открыты пути содействия новым видам образовательных услуг. Учебная среда, основанная на новых информационных технологиях, требует переосмысления преподавания в рамках образовательных учреждений.

Дистанционное обучение ориентированно на лиц всех возрастов, желающих совмещать работу с учёбой, лиц, проживающих в удалённых и малоосвоенных регионах страны, лиц с вахтенным режимом работы, высвобождающихся специалистов военно-промышленного комплекса, офицеров и солдат срочной службы, желающих получить второе образование, преподавателей, административных работников, инвалидов и других социальных групп.

Перспективы развития системы дистанционного образования в настоящее время занимают умы учёных и образовательной общественности всего мира. Это связано с объективной реальностью. С переходом в постиндустриальное информационное пространство, реформирование коснётся всех стран ближнего и дальнего зарубежья. Это, прежде всего, отразится на широком распространении дистанционной технологии обучения.

В настоящее время образование во всём мире переживает не лучшие времена. Кризис образования, по мнению ученых мирового сообщества, связан с переходом на новую ступень развития, обусловленную информационными процессами, быстро прогрессирующими на мировой арене. В идеале каждый человек в процессе его формирования должен получить воспитание, базовое, общее и профессиональное образование, по содержанию и качеству дающее ему возможность полноценно функционировать во всех слоях пространства жизнедеятельности. В результате он должен стать:

• 
  личностью, т.е. формировать и иметь мировоззрения, ценности, идеалы и принципы;
  
• 
  гражданином, т.е. иметь возможность воплощать в жизнь свои идеалы и ценности и участвовать в политической жизни общества;
  
• 
  социальным индивидом, т.е. выполнять функции родителей, участвовать в общественном производстве продуктов и услуг и управления ими;
  
• 
  потребителем самостоятельно выбираемых и заказываемых продуктов и услуг в соответствии со своей долей в совокупном общественном продукте.
  

В идеально организованном обществе каждому человеку должны быть предоставлены равные возможности, равные условия в процессах формирования его как личности, когда результаты его жизнедеятельности определяются его собственными целями и полностью зависят от него самого.

Наиболее полно всем этим показателям отвечает дистанционная форма получения образования, когда человек не связан никакими условиями и ограничениями, такими как выбор учебного заведения, конкурсный отбор, материальное обеспечение, элитарность, удалённость, инвалидность и так далее.

Мир выбирает дистанционное образование, потому что у него много преимуществ. Во-первых, это самое массовое образование. По одним и тем же программам, в одном и том же университете могут одновременно учиться миллионы людей. Кстати, первые дистанционные программы были созданы именно для того, чтобы сделать элитарное до тех пор образование массовым и доступным. Западным странам потребовались обученные и высоко-квалифицированные специалисты. И потребовались очень быстро. Быстрота - второе достоинство дистанционного образования.

Если посчитать затраты времени, сил, расходы на перемещение и жизнь вдали от дома, то дистанционное образование можно назвать ещё и самым дешёвым. Учащиеся дистанционных программ получают учебные материалы через спутниковое или кабельное телевидение, скачивают видео- и аудиозаписи через Интернет, участвуют в видеоконференциях и конференциях не выходя из дома или класса.

Строго говоря, дистанционное образование (distant learning) является наиболее адекватным ответом на тот вызов, который бросает нам жизнь. В последние полвека время как бы сгустилось: каждый день приносит всё новые открытия. В некоторых областях прикладных естественнонаучных дисциплин около 80% всех накопленных человечеством знаний получено в последние 25-30 лет. Немудрено, что классическая академическая наука - все эти университеты, "столпы наук" с их пыльными кафедрами и стареющими профессорами, которые боятся прикоснуться к компьютеру - не успевает за таким быстрым прогрессом. Конкуренция на рынке труда ужесточается. Знакомство с последними концепциями и достижениями научной мысли становится для самых разных категорий профессионалов жизненно необходимой задачей.

Технология дистанционного образования не требует от слушателей специальных навыков или технических решений. Всё что требуется - это персональный компьютер и выход в Интернет. Дистанционное образование сохраняет преимущества, присущие традиционным методам обучения:

• 
  контакты с преподавателями и коллегами-слушателями. Это происходит посредством общего обсуждения во время конференции, прямого общения в реальном времени (chat), переписке по электронной почте (E-mail);
  
• 
  контроль правильности усвоения материала. Достигается самокоррек-тирующими интерактивными тестами по каждому курсу и выполнением курсовых работ. Преподаватель при этом имеет возможность контролировать успешность выполнения тестов слушателями.
  

• 
  свободный график обучения. Вы можете эффективнее распоряжаться своим временем, изучать материалы курса в удобное время дома или на занятиях;
  
• 
  независимость от местоположения. Не надо тратить время и деньги на дорогу к месту занятий и обратно, и на проживание, если Вы живёте в другом городе;
  
• 
  материалы для обучения представлены в удобном компактном электронном виде;
  
• 
  самостоятельное определение темпа обучения;
  
• 
  отсутствие личных ограничений, таких как возраст, коммуникабельность, способность к обучению;
  
• 
  расширенный доступ к материалам: глоссарий, гиперссылки, поиск по ключевым словам, возможность неоднократного возвращения к учебным материалам.
  

К числу несомненных достоинств дистанционного образования относится, конечно же, тот факт, что Вы можете учиться тогда, когда Вам это удобно, в любое время суток. Интенсивность и продолжительность занятий Вы тоже можете регулировать самостоятельно, и это тоже немаловажно. Дело в том, что способности у всех разные и на то, чтобы освоить один и тот же материал, Альберту Эйнштейну и Васе Сидорову может потребоваться разное количество времени. Посещая учебные занятия, мы невольно становимся заложниками учебного расписания, рассчитанного на "среднего учащегося". Если Вы чуть умнее среднего, то будете искать себе занятие чтобы не умереть со скуки; если же Вы по причине болезни, например, пропустите занятие, возможно, что у преподавателя не будет времени объяснить Вам уже пройденную тему. Технологии дистанционного обучения позволяют легко избежать подобных накладок. В любой момент вы сможете по электронной почте или в режиме on-line связаться с преподавателем и задать ему любой дополнительный вопрос на любую тему, попросить его объяснить любой материал.

Несколько нестандартный ракурс: Ваша оценка будет более объективной, если Вы учитесь дистанционно. Дело в том, что при дистанционном обучении не возникает личных симпатий и антипатий преподавателя к учащемуся. Преподаватель не знает положения в обществе Ваших родителей, не видит вызывающе короткой юбки или сверх модной причёски. Более того, нередко контрольные работы поступают на проверку анонимно, под регистрационными номерами, что гарантирует непредвзятость оценки.

В общем и целом, программы дистанционного образования гораздо дешевле, чем при традиционном образовании. "Дистанционные" учащиеся не занимают классы, за аренду которых надо платить, "дистанционные" учащиеся не бьют стёкла, не вырезают на партах извечные любовные формулы, не крадут мышки из компьютерного класса, не портят нервы преподавателю.

Часто возникает вопрос о качестве обучения. Вот лишь один пример, который может послужить ответом. Профессор социологии Калифорнийского государственного университета нашёл новый путь повышения успеваемости студентов - он решил отлучить их от аудиторий. В один из семестров Jerald G. Schutte разделил в произвольном порядке класс на две группы. Студенты одной из них посещали занятия как обычно: слушали лекции, выполняли домашние задания и сдавали тесты, а студенты другой группы прошли аналогичный курс дистанционно. Последние получали задания и оценки через Интернет, брали необходимую информацию с Web- сайта университета, задавали вопросы и отсылали профессору выполненные контрольные по электронной почте, а также с помощью Интернета участвовали в групповых дискуссиях. В аудитории они появились только для сдачи экзамена за семестр. И что интересно: "сетевые" студенты продемонстрировали результаты в среднем на 20% выше результатов своих однокурсников из обычной группы. Безусловно, у "сетевых" была большая мотивация, и делать обобщающие выводы на основе одного эксперимента не стоит. Но конкретный результат говорит о многом. Кстати, относительная анонимность участия в дискуссиях по Интернету позволила студентам задавать те вопросы, которые они никогда не задали бы в реальной аудитории, в присутствие своих друзей.

За рубежом сейчас происходит колоссальная трансформация системы образования и обучения в связи с внедрением новых технологий и информатизацией общества. Прежде всего, это выражается в том, что многие традиционные учебные программы становятся доступны и в форме дистанционного образования. Понять значение дистанционного образования помогает простая арифметика и элементарное представление о географии. Например, в США только 15 млн. университетских мест, а последние исследования показывают, что около 100 млн. людей хотели бы продолжить своё образование.

В зарубежной научно-педагогической литературе термин дистанционное обучение употребляется для обозначения таких форм обучения, при которых передача информации между обучаемым и обучающим происходит на расстоянии с помощью технических средств связи. Наиболее типичными примерами таких форм обучения являются радио- и теле уроки, получившие широкое распространение и пользующиеся за рубежом и в нашей стране (уроки казахского и английского языков).

Популярность дистанционного образования объясняется рядом его особенностей по сравнению с традиционными формами обучения. Во-первых, следует отметить доступность дистанционного образования практически для каждого человека, имеющего в своём распоряжении радио- или теле приёмник и находящегося в пределах досягаемости радио- или телевещания. Во-вторых, дистанционное образование отличается широкой демократичностью, так как им могут воспользоваться люди разных возрастов, разного уровня образования и социального положения. В-третьих, для каждого обучающегося имеется возможность выбора курса обучения в соответствии со своими наклонностями и способностями. Однако отсутствие оперативной индивидуальной обратной связи между обучаемым и учителем существенно ограничивают дидактические возможности теле- и радио уроков.

Использование компьютерных телекоммуникаций в качестве технологической основы дистанционного обучения, значительно расширяет возможности дистанционного образования, позволяет проводить его на качественно ином уровне по сравнению с радио- и теле уроками. Прежде всего, это связанно с тем, что учителю предоставляется оперативная обратная связь с обучаемым, а следовательно, и возможность оперативного контроля и коррекции в ходе учебного процесса.

Для дистанционного обучения иностранным языкам с использованием компьютерных телекоммуникационных сетей обучаемым, так же как и учителю необходим следующий набор технических средств: персональный компьютер, модем и телефон. С помощью этих средств они могут посылать и принимать на экран своего компьютера текстовую, графическую и видео информацию, а звуковые динамики, подключаемые к компьютеру - фрагменты звуковых сообщений (речь, музыка и т.п.) по обычным телефонным линиям связи.

Использование компьютера несёт в себе огромный мотивационный потенциал. При условии правильно составленной программы, компьютер может помочь учителю, а учащиеся будут ощущать постоянное присутствие доброжелательного инструктора- машины. Чтобы сделать обучение более занимательным для детей, программы включают элементы известных компьютерных игр и даже полностью повторяют модель игры, умело изменяя её для учебных целей.

Литература

1. 
   Полат Е.С. Некоторые концептуальные положения организации дистанционного обучения ИЯ на базе компьютерных телекоммуникаций. // Ин. языки в школе. № 5,6. 1998.
   
2. 
   Дмитриева Е.И. Технологичность как основной методический подход к созданию курсов дистанционного обучения через Интернет. // Ин. языки в школе. № 4. 1998.
   
3. 
   Протасеня Е.П., Штеменко Ю.С. Компьютерное обучение: за и против. // Ин. языки в школе. № 3. 1997.
   
4. 
   R. Williams, C. Maclean, Computing in schools. 1988.
   
5. 
   Дмитриева Е.И. О перспективах и возможностях дист. обучения ИЯ с использованием компьютерных телекоммуникационных сетей. // Ин. языки в школе. № 2. 1997.
   
6. 
   Дмитриева Е.И. Основная методическая проблема дист. обучения ИЯ через компьютерные телекоммуникационные сети Internet. По материалам Web сайта ''Distance Education''
   
7. 
   D. Eastment. Computer Assisted Language Learning. 1999.
   

РЕЗЮМЕ

Мақалада алыстан (дистанционды) оқытудың қазіргі кездегі қаншалықты маңызды екендігі және педагогиканың теориямен приктикасындағы жаңа технологиялары қарастырылған.