Негізгі қолданылатын әдебиеттер

Негізгі қолданылатын әдебиеттер

2. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория. Оқу құралы. –Алматы:Қазақ университеті, 1998

3. Әпсәләмов Н.Ә., Исабеков Қ., Сұлтанов Ө.С.Экономикалық теория негіздері Оқу құралы.-Алматы:Ғылым,1999ж.

4. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов У.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.-Алматы:Ақтөбе,2002

Өндіріс факторларының экономикалық айналымы өндіріс факторларын сатып алуға ақша қаражаттарын жүмсаудан басталады. Сатып алынған факторлар біріктіріліп, өндірістік капиталды тұтыну кезеңі басталады.

Өндіріс құралдары құндық бейнеде өндірістік қорлар деп аталады. Өндірістік қорлар негізгі өндірістік қорлар және айнымалы қорлар деп бөледі.

Әрқилы меншік формасындағы және түрлі салада қызмет ететін кәсіпорынның айналымнан тыс активтерді негізгі капиталды құрайды, оның құрамына: материалдық емес активтер, негізгі құралдар және ұзақ мерзімді міндеттемелер кіреді.

Негізгі өндірістік қорларды пайдалану жағдайын және пайдалану тиімділігін талдаудың негізгі міндеттері:

- кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін анықтау –қажеттілік қорының мөлшері, құрамы және техникалық деңгейі

- олардың өсу жоспарының, жағаруы мен шығуының жоспарының орындалуын анықтау

- негізгі құралдардың техникалық жағдайын зерттеу

- негізгі құралдарды пайдалану дәрежесін және оған әсер етеін факторларды анықтау

- уақытта және қуаттылығы бойынша құрал-жабдықтарды пайдаланутиімділігіне ықпал жасау

- қор қайтарымның өсу резервтерін анықтау, негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту есебінен өнім көлемін ұлғайту.

Негізгі өндірістік құралдардың қозғалысын және техникалық жаңдайын зерттеуді талдауда маңызды орынды келесі көрсеткіштердің есебі қолданылады:

1) жаңару коэффициенті

К _жағ = жаңа түскен НӨҚ құны / жыл ағяына НӨҚ құны

2) шығу коэффициенті

К_шығ = шыққан НӨҚ құны / жыл басына НӨҚ құны

3) тозу коэффициенті

К_тозу = НӨҚ тозу сомасы / тиісті мерзімге НӨҚ алғашқы құны

4) өсім коэффиценті

К_өсім = НӨҚ өсім құны / жыл басына НӨҚ құны

5) жарамдылық коэффициенті

К_шығ = НӨҚ қалдық құны / НӨҚ алғашқы құны

Талдаудың келесі кезеңі – кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлармен қамсыздандырылуын зерттеу. Машиналардың жеке түрлерімен,арнайы механизмдерімен қамсыздандырылу олардың нақты қолда барын өнім шығару үшін жоспарды орындау үшін қажетті жоспарлы қажеттілігімен салыстыру жүргізіледі. Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлармен қамсыздандыру деңгейін сипаттайтын жалпылауыш көрсеткіштер еңбектің қормен жабдықталуы және техникалық жабдықталуы болып табылады. Еңбектің жалпы қормен жарақталу көрсеткіші негізгі өнеркісіпті-өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының ең үлкен сменадағы жұмысшылардың орта тізімдік санына қатынасы арқылы анықталады.

Еңбектің техникалық жабықталу дәрежесі өндірістік құрал-жабдықтарың құнының ең үлкен сменадағы жұмысшылардың орта тізімдік санына қатынасы арқылы анықталады. Оның өсу қарқындылығы еңбек өнімділігінің өсу қарқындылығымен салыстырылады. Еңбек өнімділігінің өсу қарқындылығы еңбектің техникалық жабдықталуының өсу қарқындылығынан асуы керек.

Талдау процессінде аталған көрсеткіштердің динамикасы. Олардің деңгейі бойынша жоспардың орындалуы зерттеледі, шарауашылық аралық салыстырулар жүргізіледі. Осыдан кейін олардың мөлшеріңің өзгеру факторлары зерттеледі.

НӨҚ-дың құрылымы мен динамикасын талдау барысында кәсіпорынның негізгі құралдарға капитал салымының өлшемін бағалау қажет, ол арқылы өндірістік қызметтің функционалды ерекшеліктерін анықтауға болады.

Негізгі қорлады пайдалану тиімділін және интенсивтілігін сипаттау үшін келесідей жалпылауш көрсеткіштер есептеледі:

Қор рентабельділігі – пайданың негізгі құралдардың орташа жылдық құнына қатынасы

Қор қайтарылымы - өндіріген өнім құнының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына қатынасы

Қор сыйымдылығы – есепті негізгі құралдардың орташа жылдық құнының өндіріген өнім құнына қатынасы.

Өндірістік қорлардың келесі түрі – айналым қорлары. Айналымдағы қорлар материалды – бағалы заттардың жиынтығын көрсетеді, бір ғана өндірістік циклде еңбек бөлшегінің табиғи түрдегі құрылымын көрсетеді.

Айналымдағы қорлардың айналу жылдамдығы деп қорлардың айналымдағы қорлардың сатып алынған сәтінен бастап сатып болғанға дейінгі толық бір айналым жасалғанын айтады. Айналымдағы қорлардың сомасы баланста көрсетілген. Айналымдағы қорлардың бір айналымдағы ұзақтығы:

L = е * t / n,

Мұндағы: е - айналымдағы капитал;

t – уақыт кезеңі;

n – тауар өнімінің көлемі;

Бір күндік айналымдылықты табу, бізге айналымдағы қорлардың қанша уақытта бұл кәсіпорындағы айналымдағы қорлардың толықтай айналып шығатынын көрсетеді.

Айналым уақытының бір кезеңдегі айналып шығуының азаюуы айналымдағы қорлардың тиімді пайдаланылғанын көрсетеді. Жоғары айналым кезінде шикізат пен материалдар төлемдерінің төленбей қалу қаупі өседі. айналымдағы қорларды әрқашан үнемдеп ұстау және тиімді қолдана білу өнімнің өзіндік құнының немесе кәсіпорынның рентабельділігіне жақсы әсер еткен болар еді, бұл әдіс осы кәсіпорынға қазіргі уақытта керек факторлардың бірі. Айналымдар саны, ол өз кезегінде айналымдағы қорлардың бір жылдың ішіндегі айналымын көрсетеді:
К_О = n / е

Сонымен қатар айналымдағы қорларға талдау жасау айналымдағы қорлардың қайтарымдылық көрсеткіші де қолданылады:

К_ОТ = р / е,

Мұндағы; р – пайда.

Кәсіпорында айналым капиталының айналымдылығын жылдамдату үшін өндірістік цикл ұзақтығын қысқарту, оның үздіксіздігін жоғарлату, кәсіпорын қызметінің ритмділігін қадағалау, шикізаттарды кешенді пайдалану, өндірістік ақауларды болдырмау, көрсетілетін қызмет сапасын арттыру болып табылады.

Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 ж) мән берді. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер болу - басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер- алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832 ж ) былай деген: «Кәсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам» .

«Кәсіпкерлік» терминің алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734 ж) ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірістік ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды. Экономикалық әдибиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес-табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.

Кәсіпкерлік- новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер бола алмайды. Экономикалық ғалымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғымда бар.

Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе бермейді. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның эконоимкалық қызметі.

Кәсіпкерлік – бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады. Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады. Қазақстан Республикасы Президентінің «шаруашылық серіктесі жайлы» және «мемлекеттік кәсіпорын түралы» жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:

• 
  жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
  
• 
  толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
  
• 
  жауапкершілігі шектелген, салынған салым, құны шеңберінің жауакершілігі жүктеледі;
  
• 
  коммандитті –аралас жауапкершілік;
  
• 
  қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойына алынады;
  
• 
  өндіріс және тұтыну кооперативтері;
  
• 
  консорциумдар;
  
• 
  акционерлік қоғамдар.
  

Кәсіпкерлік қызметті құру- өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым халықты барынша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтық өмір деңгейін көтеруге ҚР-ның одан әрі әлеуметтік – экономикалық дамуы үшін қажетті. әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз етуге қабілетті. Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет көп нышанда болады, оларды мына түрде бөлуге болады:

• 
  масштабы бойынша шағын, орта және ірі кәсіпкерлік;
  
• 
  кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
  

Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді. Қазақстан Республикасындағы "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау " Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың тәуелсіздік кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері. Жанама инвестициялар - қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды қағаздар мен мүліктік бағалы заттар.

Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге болады. Материалдық-заттық инвестиция - ол салынуға тиісті өндірістік және өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б. Ал инвестицияның ақшалай нысаны болса, ол - ақшалай капиталдың материалдық-заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге жұмсалады. Венчурлық капитал - үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады.Венчурлық капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.

Тікелей инвестициялау - шаруашылық субъектілерінің табыстар түсіруіне және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалға капиталға жұмсалуы болып табылады.

Портфельдік инвестициялар - портфельді қалыптастыруға байланысты және құнды қағаздарды сатып алу, сол сияқты басқа да активтер болып есептеледі.

Аннуитеттік - тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді.

1. 
   Өндірістік капитал дегеніміз не?
   
2. 
   Өндірістік қорларға не жатады?
   
3. 
   Негізгі өндірістік қорлардың құрамы қандай?
   
4. 
   Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық –құқықтық формалары қандай?
   
5. 
   Инвестициялардың түрлерін атаңыз.