«Алаш» пар­ти­ясы­ның бағдар­ла­масы

1. 
   басқару түрі;
   
2. 
   ав­то­номия;
   
3. 
   аза­мат­тық негізгі құқықта­ры;
   
4. 
   дін ұста­ну ту­ралы мәсе­ле;
   
5. 
   сот­тар ту­ралы;
   
6. 
   қорғаныс;
   
7. 
   са­лық;
   
8. 
   жұмыс­шы мәсе­лесі;
   
9. 
   ха­лық ағар­ту;
   
10. 
    жер мәсе­лесі.
    

1917 жы­лы 30 қазан­да Пе­ровскіде билік бейбіт жағдай­да жұмыс­шы сол­дат де­путат­та­рының қолы­на көшті. 1917 жы­лы 1 қара­шада 4 күнге со­зылған шайқас негізінде Таш­кент­те Кеңес өкіметі ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі 1917 жы­лы қара­шада Шым­кент­те (бейбіт түрде), 1917 жы­лы 7 қара­шада Түркістан­да ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі Торғай об­лы­сын­да

Торғай об­лы­сын­да ата­ман Ду­тов бас­таған қазақтар мен Ә. Бөкей­ха­нов бас­таған Ала­шор­да және эсер­лер Кеңес өкіметіне қар­сы күресті. Бірақ олар жеңіліске ұшы­рады. 1917 жы­лы 25 жел­тоқсан­да Қос­та­най­да күрес нәти­жесінде кеңес­тер билігі ор­на­ды. (бас­шы­сы В. М. Чек­ша­ров).

1918 жы­лы 8 қаңтар­да Кеңес­тер Ақтөбе­де билікке келді (бас­шы­сы В. Ф. Зин­ченко).

1918 жы­лы қаңтар­да Торғай, Ырғыз уез­дерінде Кеңес өкіметі ор­на­ды.

1918 жы­лы 18 қаңтар­да Орын­борда Кеңес өкіметі ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі Солтүстік және Шығыс Қазақстан­да

Бұл өңірлер­де Кеңес өкіметі күрес нәти­жесінде ор­на­ды.

1917 жы­лы 22 қара­шада Пет­ро­павл­да Кеңес­тер билігін қолы­на алған Уақыт­ша Ре­волю­ци­ялық Ко­митет билікке келді (бас­шы­сы И. Д. Ду­бинин).

1917 жы­лы 25 жел­тоқсан­да Ақмо­лада Кеңес өкіметі ор­на­ды.

1917 жы­лы жел­тоқсан­да Кеңес өкіметі Көкше­та­уда ор­на­ды.

1918 жы­лы 2 қаңтар­да Ат­ба­сар­да Кеңес өкіметі ор­на­ды.

1918 жы­лы 18 қаңтар­да Өске­мен­де билік Кеңес­тердің қолы­на көшті.

1918 жы­лы 19 қаңтар­да Пав­ло­дар­да күрес нәти­жесінде билік Кеңес­тердің қолы­на көшті.

1918 жы­лы 17 ақпан­да Се­мей­де Кеңес­тер билігі үкімет ба­сына келді.

Кеңес­тер билігі Ба­тыс Қазақстан­да

1918 жы­лы 15 қаңтар­да Орал­да Кеңес өкіметі ор­на­ды. Бірақ осы жыл­дың на­уры­зын­да ақ гвар­ди­яшы­лар конт­рре­волю­ци­ялық төңкеріс жа­сап, Кеңес­терді биліктен тай­дыр­ды. Орал­да Кеңес өкіметі аза­мат соғысы жыл­да­рын­да ғана ор­на­ды.

1917 жы­лы 2 жел­тоқсан­да Бөкей ор­да­сын­да Кеңес өкіметі ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі Жетісу­да

1918 жы­лы 3 на­урыз­да Вер­ный­да Кеңес өкіметі қару­лы көтеріліс нәти­жесінде ор­на­ды.

1918 жы­лы на­урыз айын­да Жетісу об­лы­сының бар­лық өлкесінде Кеңес­тер билігі ор­на­ды. Жетісу өңірінде Кеңес өкіметін ор­на­ту жо­лын­да Ж. Ба­ба­ев, А. Ро­зыба­ки­ев, Т. Бот­кин, Т. Өте­пов т. б. ре­волю­ци­онер­лер аян­бай күресті.

Со­ци­алистік эко­номи­ка және мәде­ни­ет

Кеңес­тер билігінің ор­на­уына бай­ла­ныс­ты Қазақстан­да жаңа үкіметтің басқару жүйелері құры­ла бас­та­ды. Бар­лық кеңес­тер іске кірісті. Кеңес­тер жа­нынан қар­жы, өнеркәсіп, жер, ағар­ту, әділет, ден­са­улық сақтау басқар­ма­лары жұмыс істеді.

1918 жы­лы 21 на­урыз­да Орын­борда кеңес­тердің I Торғай об­лыстық съезі бас­талды. Съез­де жергілікті басқару жүйесі, әле­уметтік мәсе­лелер жайын­да қаулы қабыл­данды. Бұл съездің қаулы­сы бойын­ша Алаш қозғалы­сының үнқағазы «Қазақ» га­зеті жа­был­ды.

1918 жы­лы 20 сәуірде Таш­кент­те Түркістан Кеңес­терінің V съезі бол­ды. Бұл съездің құра­мын­да Жетісу об­лы­сы бар Түркістан ав­то­номи­ялы Кеңестік со­ци­алистік рес­публи­касы құрыл­ды. 1918 жы­лы Кеңес өкіметі көпте­ген өнеркәсіп орын­да­ры мен банкілерді мем­ле­кет қара­мағына ал­ды.

Ха­лықты азақ-түлікпен қам­та­масыз ету жөнінде ша­ралар қол­да­ныл­ды.

1918 жы­лы Ақмо­ла мен Се­мей­де са­уда ісін жүргізу азық-түлік ко­митетіне жүктелді.

Кеңес өкіметі ағар­ту мәсе­лесі бойын­ша нақты ша­ралар­ды жүзе­ге асы­ра бас­та­ды.

С. Сей­фул­лин Ақмо­ла об­лы­сын­дағы, С. Меңде­шев Бөкей ор­да­сын­дағы білім бе­ру бөлімдерін басқар­ды.

Кеңес өкіметі Қазақ АКСР-ын құру мақса­тын­да қазақ бөлімін құрды. Бұл істер аза­мат соғысы­ның бас­та­лу­ына бай­ла­ныс­ты тоқтап қал­ды.

Қазақстан­да кеңестік мем­ле­кеттік ап­па­рат құру және эко­номи­ка са­ласын­дағы алғашқы өзгерістер

Кеңес өкіметі жеңген­нен кейін Қазақстан­да да ескі ме­кеме­лер, оның ішінде, Уақыт­ша үкіметтің ко­мис­сарла­ры, отар­лау-ше­не­уніктік әкімшілік қоныс­танды­ру басқар­ма­сы, бұрынғы сот жүйесі жойылып, өкімет билігі жұмыс­шы, сол­дат де­путат­та­ры кеңес­терінің қолы­на өте бас­та­ды. Мұндай өзгерістердің іске асу­ына Қазақстан қала­ларын­да құрылған ре­волю­ци­ялық ко­митет­тердің рөлі зор бол­ды. Олар қызыл ұлан­дар бөлімдерін, жұмыс­шы жа­сақта­рын құрды, ке­дей­лер­ге арқа сүйеп, қана­ушы тап­тардың қар­сы­лығына той­та­рыс берді, өкімет билігінің кеңес­тердің қолы­на өткенін жа­ри­ялап, олар­дың нығаюы үшін ат са­лыс­ты.

Өкімет билігінің ескі құры­лымы Қазақстан­да бірден жойылған жоқ. Олар әуелі кеңес­тердің қара­мағына өтіп, со­сын ат­та­рын өзгертіп, бірте-бірте кеңес қара­уына алын­ды. Мәсе­лен, 1918 жы­лы ақпан­да жұмыс­шы, ша­руа, сол­дат, мұсыл­ман де­путат­та­ры Ақтөбе кеңесі қала­лық басқар­ма­ны кеңес басқару ор­ны етіп қай­та құрып, қала­лық ду­маны та­рат­ты. Се­мей об­лыстық кеңесі 1918 жы­лы 9 на­урыз­да ду­ма мен басқар­ма­лар­ды та­ратып, уақыт­шы үкіметтің уездік ко­мис­сарла­рының міндетін жаңа құрылған кеңес­терге жүктеді. Сол жы­лы 12 сәуірде Түркістан өлкесінің Ха­лық Ко­мис­сарлар Кеңесі азық-түлік басқар­ма­лары­на тиісті Кеңес­тердің азық-түлік бөлімі етіп қай­та құру жөнінде жар­лық шығар­ды. Қос­та­най уезіндегі ша­ру­ашы­лық иелігі Кеңестің қара­мағына алын­ды.

Шірке­удің мем­ле­кет­тен, мек­тептің шірке­уден ажы­раты­луы, ер­лер мен әйел­дер теңдігі іске асы­рыл­ды. Бүкіло­дақтық Ор­та­лық Атқару Ко­митетінің 1917 жылғы 10 қара­шадағы Жар­лығымен адам­дардың сос­ло­ви­еге бөлінуі, олар­дың құқықтық ар­тықшы­лығы мен шек­те­ушілігі, сон­дай-ақ сос­ло­ви­елік ме­кеме­лер, ұйым­дар жал­пы сос­ло­вие ата­уы жойыл­ды.

Кеңес өкіметінің алғашқы ке­зеңінде басқару­дың бірыңғай құры­лымы болған жоқ. Кейбір жер­лерде Ор­та­лықтағы сияқты Ха­лық Ко­мис­сарлар Кеңесі, екінші бір жер­лерде об­лыстық ме­кеме­лер мен басқар­ма­лар­дың Ко­мис­са­ри­ат­та­ры құрыл­ды. 1918 жыл­дың күзінен бас­тап, басқару­дағы алақұла­лық жойылып, Кеңес атқару ко­митет­тері билікті өз қолы­на топ­тасты­ра бас­та­ды. Маңыз­ды мәсе­лелер са­лалық басқар­ма­лар­дың кол­ле­гия мәжілісінде қара­лып отыр­ды.

РКФСР Хал­ком Кеңесінің 1917 жылғы 22 қара­шадағы «Сот ту­ралы» жар­лығымен сот­тың ескі құры­лымы түгел­дей қысқар­ты­лып, жергілікті жер­лерде сот­тың жаңа жүйесі пай­да бол­ды. Со­нымен бірге ескі про­курор­лық бақылау мен қыл­мысты іс тер­ге­ушілер инс­ти­тут­та­ры, қорғаушы және же­ке ад­во­кату­ралар жойыл­ды. 1918 жы­лы об­лыстар­дағы Кеңес Атқару Ко­митет­тері жа­нынан сот бөлімдері, ал өлке ор­та­лығын­да Қазақ өлкелік со­ты ұйым­дасты.

1918 жылғы көктем­де Түркістан ав­то­номи­ялық Кеңестік Со­ци­алистік Рес­публи­касы құрыл­ды. Оның құры­луы 1918 жылғы сәуірдің 20-нан 1 ма­мырға дейін Таш­кент қала­сын­да өткен Түркістан өлкесі Кеңес­терінің бесінші съезінде іске ас­ты. Оның құра­мына Қазақстан­ның оңтүстігіндегі Жетісу, Сыр­да­рия об­лыста­ры кірді. Ор­та Азия рес­публи­кала­ры мен Қазақстан жерін ме­желеу жүргізілген­ге дейін Ақмо­ла, Се­мей об­лыста­рының ор­та­лығы Ом­бы қала­сы болған, ол Ба­тыс Сібір өлкесіне, Торғай, Орал об­лыста­ры Орын­бор гу­бер­ни­ясы­на, Бөкей ор­да­сы Аст­ра­хань гу­бер­ни­ясы­ның қара­мағына кірді.

1918 жылғы 15 қаңтар­дағы жұмыс­шы, ша­руа қызыл әскерін құру жөніндегі үкіметтің нұсқауына сәй­кес ел­де әске­ри бөлімдер құры­ла бас­та­ды. Олар еріктілер­ден тұрды.

Кеңес өкіметінің дек­реттері негізінде фаб­ри­ка, за­уыт, банк­терді на­ци­она­лиза­ци­ялау іске асы­рыл­ды. Қазақстан­да ал­ды­мен ұсақ, ор­та кәсіпо­рын­да­ры мем­ле­кет меншігіне көшті.

Кеңес­тердің екінші съезінің шешімдеріне сәй­кес жер­ге же­ке иелік ету жойылып, Қазақстан­дағы шіркеу мен мо­наст­рлердің, по­мещик­тердің, бай ка­зак-орыс­тардың, пат­ша ше­не­уніктерінің иелігінде бо­лып кел­ген, сон­дай-ақ қоныс ауда­ру қорын­дағы жер­лер еңбекшілердің пай­да­лану­ына берілді.

Жер мәсе­лесін ше­шудегі жергілікті кеңес орын­да­рының қыз­меті бірне­ше ке­зеңнен тұрды.

1. 
   1917 жылғы қара­шадан – 1918 жылғы жазға дейінгі ке­зеңінде жергілікті Кеңес­тер, жер ко­митет­тері мен ко­мис­си­яла­ры бос жер­лерді, тәркілен­ген по­мещиктік име­ни­елерді есеп­ке алып, ша­ру­алар­дың жағдайын анықтап, жерсіз, жері аз ша­ру­алар­ды жер­мен қам­та­масыз ету мәсе­лесімен шұғыл­данды.
   
2. 
   1918 жыл­дың жа­зынан – 1920 жыл­дың аяғына дейінгі уақыт­ты қам­ты­ды. Бұл тұста жерді со­ци­али­заци­ялау жөніндегі ша­ралар­ды іске асы­руға әзірлік жұмыс­та­ры жүргізілді.
   
3. 
   1921–1922 жыл­да­ры жер-су ре­фор­ма­сы іске асы­рыл­ды.
   
4. 
   1924–1927 жыл­да­ры жер­ге ор­на­лас­ты­ру, ша­бын­дық, егістік жер­лерді қай­та бөлу жұмыс­та­ры жүргізілді.
   

Ха­лықтың өкіметі же­ке адам­ның да­ра бас­шы­лығымен ауыс­ты­рылып, басқару­дың ко­ман­да­лық-бю­рок­раттық тәсілі іске аса бас­та­ды. Мұның бар­лығы Қазақ Өлкелік ко­митетінің бірінші хат­шы­лығына 1925 жы­лы қыркүйек­те Ф. И. Го­лоще­киннің ке­луімен бай­ла­ныс­ты бол­ды. Ол келісімен рес­публи­када ха­лыққа қысым жа­сау са­яса­ты күшейіп, бұл ерек­ше қатаң си­пат ал­ды. Осы кез­де – Қазақстан­ның қоғам­дық са­яси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді. 1925 жы­лы жел­тоқса­нын­да өткен өлкелік пар­тия ко­митетінің бесінші кон­фе­рен­ци­ясын­да «Ауыл­ды кеңес­тендіру ту­ралы» шешім қабыл­данды. Рес­публи­када «Кіші қазан» ре­волю­ци­ясын өткізу үшін иде­оло­ги­ялық негіз жа­сал­ды, сөйтіп жап­пай жа­залау дәуірі бас­та­лып, ол қазақ халқын қайғы қасірет­ке ұшы­рат­ты.

Қазақстан­да го­лоще­киндік-ста­линдік үлгі бойын­ша «қай­та құру­мен» келіспе­ген көрнекті жа­уап­ты қыз­меткер­лердің қар­сы­лығы жа­ныш­талды. 1927–1929 жж. әртүрлі сыл­та­улар­мен белгілі мем­ле­кет қай­рат­керлері Т. Рысқұлов, Н. Нұрмақов, С. Қожа­нов, М. Мыр­зағали­ев Рес­публи­кадан алас­та­тыл­ды. Қазақстан Атқару Ко­митетінің Төрағасы Ж. Мыңба­ев, Ха­лық ағар­ту ко­мис­са­ры С. Сәдуақасов, Жер ха­лық ко­мис­са­ры Ж. Сұлтан­бе­ков және басқалар қыз­метінен алын­ды. Қазақ қыз­меткер­лерінің көпшілік бөлігі топқа бөлініп, жікшілдік күрес­ке қаты­насқан деп кіна­лан­ды.

1928 жыл­дың аяғын­да «бур­жу­азияшыл-ұлтшыл­дар» деп аталған­дардың ішінде бұрынғы Ала­шор­да қай­рат­керлерінің ішінен 44 адамға жалған айып тағылып, қамауға алын­ды. Олар­дың қата­рын­да А. Байтұрсы­нов, М. Ду­латов, М. Жұма­ба­ев, Ж. Ай­ма­уытов, Х. Ғаб­ба­сов және басқалар бар еді. Құра­мын­да М. Ты­ныш­ба­ев, Х. Досмұха­медов, Ж. Ақпа­ев, К. Ке­меңге­ров және басқала­ры бар ұлттық ин­телли­ген­ци­яның (40 адам­дай) басқа то­бы 1930 жы­лы қыркүйек-қазан­да ұстал­ды. Олар­дың ішінен 15 адам Ре­сейдің Ор­та­лық қара то­пырақты об­лыста­рына жер ауда­рыл­ды. Бұлар­дың бар­лығы дерлік 1937–1938 жж. атыл­ды. Жал­пы 1929–1931 жыл­да­ры қазақ ин­телли­ген­ция өкілдерінің он мыңынан ас­та­мы жап­пай жа­залауға ұшы­рады.

1.Өлкеде азамат соғысының басталуы мен барысы.

2.Қазақ Кеңес республикасының құрылуы мен саяси тарихы

11тақырып: 1931-1933жж. Абралы, Шыңғыстау, Шұбартаудағы көтерілістер.

Жоспары:

1.1931-1932жылдардағы қуаңшылық және ашаршылық.

2.Жергілікті тұрғын халықтың мыңдаған отбасыларының республикадан тыс жерлерге қоныс аударуы.

3.Ауылдық жерлерде жасалған зорлық-зомбылықтарға қарсы наразылықтар.

Жоспары:

2.Мемлекеттік дума және қазақ зиялыларының қудалануы

3.Азаттық қозғалыстың идеологиясын жасаудағы «Қазақ» газетінің рөлі
13тақырып: 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан.

Жоспары:

1.ҰОС : басталуы мен барысы

2.Соғыс жағдайына бейімделген Қазақстан

3.Ұлы Отан соғысы майдандарындағы қазақстандықтар.

4.Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда. (1946-1953жж).

Шабуыл жасаспау туралы (23 тамыз 1939 ж) Совет Одағымен жасаған келісімді бұзып, фашистік Германия 1941 жылы 22 маусымда соғыс жарияламастан КСРО аумағына басып кірді. Ұлы Оотан соғысы осылай басталды.

Соғыстың сипаты - Германия тарапынан бұл соғыс агрессиялық, жаулап алушы, әділетсіз соғыс болды, ал Совет Одағы тарапынан әділетті өз жерін қорғаған, азаттық Отан соғысы болды.

1940 жылдың орта кезеңінде – ақ (18 желтоқсан) Гитлер командованиесі СССР – ге басып кірудің «Барборосса жоспары» деп аталатын стратегиялық жоспарын жасауға кіріскен болатын. Бұл жоспар бойынша фашистік Германия мен оның қол шоқпарларының құрғақтағы, әуедегі және соғыс теңіз күштері КСРО-ға бір мезгілде шабуыл жасайтын болды. Бұл жоспардың басты мақсаты (идеясы) қысқа мерзім ішінде (3–4 ай), «қауырт соғыс» идеясы бойынша соғысты 1941 жылдың күзінде (қараша) аяқтау тиіс еді.

«Барбаросса» жоспарын жасаған кезде фашистік Германияның басшылары КСРО – ны «сансыз» көп ұлттың жасанды және «тұрақсыз бірлестігі», өзінше бір «ішкі бірліктен жұрдай этникалық конгломерат» деп қарастырды. «Россияның кең – байтақ жерін мекендеген халықтар жөніндегі біздің саясатымыз, - деді Гитлер өз сыбайластарына, - алауыздық пен жікке бөлінудің кез келген түріне қолдау көрсету болуға тиіс.

Фашистік Германияның негізгі мақсатының саяси және экономикалық астары болды. Германия империясы шикізат үшін, азық – түлік базасы ретінде қуыршақ мемлекет құруды көздеді.

Қуыршақ мемлекет жобасы фашистер жасап «Барбаросса» жоспарында көрсетілді. Жоспар бойынша фашистер КСРО жерінде Остланд, Украина, Московия, Еділ – Орал, Түркістан сияқты рейх комиссарияттарын құруды көздеді. Жоспарда көрсетілген «Үлкен Түркістан» отарының құрамына Қазақстан, Татарстан, Башқұртстан, Орта Азия, Әзірбайжан, Кавказ, Қырым, Ауғанстан, Шыңжан кіргізілді. Фашистер Кеңес адамдарын қырып – жою жолына осылай түсті.

Кеңес адамдарының патриоттық сезімі, әрине, бұл жоспарға қарсы тұра білді. Қазақстан халқы Отан қорғаушылар қатарына өз еркімен жаппай жазыла бастады. Мысалы, Алматы медицина институтының студенті Маншүк Мәметова: «Отбасымыздан майданға жіберетін ешкім жоқ, ағам да, апам да жоқ, сондықтан өзімді жіберуді өтінемін», - деп әскери комитетке өтініш берді. Республикада 2 млн. – нан астам адам әскери даярлықтан өтті.

Соғыстың алғашқы кезеңінде 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып, майданға жіберілді. Қазақстандық 36 – жеке атқыштар бригадасы 30 – дан астам ұлттан құрылды. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316 – атқыштар дивизиясы құрылып, оның командирі генерал М. В. Панфилов болды. Армия қатарына 1 млн. 196164 (1 млн. 196300) қазақстандық қосылып, әрбір бесінші адам майданға аттанды.

Қазақстанда еңбек армиясы құрылып, Қазақ КСР – нен 700 мыңнан астам адам шақырылды. Соғыс жылдары 27 әскери оқу орны 16 мың офицер даярлап шығарды. 1941 – 1945 жылдары әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам қазақстандық жіберілді. Соғыс жылдарында Шымкентте орналасқан Чугуев әскери авиация училищесі түлектерінің бірі И. Н. Кожедуб үш мәртебе Кеңес Одағының Батыры атағын алды.

Соғыстың басталуына байланысты ел экономикасын соғыс жағдайына бейімдеу басталды. Республика экономикасы әскери бағытқа көшірілді (милитарландырылды).

Бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды.

Көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығара бастады.

Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Қарағанды көмір шахталары сияқты соғысқа қажетті өнімдер шығаратын өнеркісіп құрылыстарын салып аяқтады. Соғыс жүріп жатқан жерлерден және майданға жақын аймақтардан 220 завод пен фабриканы, кәсіпорындары Қазақстанға көшіру жүргізілді.

Өнеркәсіптерді Қазақстанға көшіру екі рет жүргізілді:
1. 1941 жылдың аяғы мен 1942 жылдың басы;
2. 1942 жылдың күзінде өнеркәсіп орындары, кәсіпорындар, негізінен, Москва, Ленинград облыстарынан, Украина, Белорусь жерлерінен әкелінді.

Көшіріліп әкелінген 54 завод пен фабрика тамақ өнеркәсібі халық комиссариатының қарамағында болды. Жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің 53 кәсіпорны көшіріліп әкелінді. Республикада аяқ киім саласының қуаты 12 есе, былғары саласының қуаты 10 есе өсті.

Қазақ КСР – не әкелінген өнеркәсіптер мен фабрикалар, кәсіпорындар, Алматы, Қарағанды, Шымкент, Петропавл, Семей, Ақтөбе, Орал қалаларында орналастырылды.

Әрине, Қазақстанға әкелінген кәсіпорындар өте қиын жағдайда жұмыс істеді. Өнеркісіп орындарымен бірге Қазақстанға майдан өңірінен көптеген мамандар да көшірілді. Мысалы, тек қана Домбасстан 3200– ге жуық шахтер, 2000– дай құрылысшы келді. Майдан өңірлерінен келген инженер– техниктер саны 700 – дай болды.

Қазақстан КСРО – ның негізгі әскери - өнеркәсіп базасына айналды. 1942 жылы Одақта өндірілген қорғасынның 85 % - ын, көмірден 18 % -ын, молибденнің 60 % - ын, оқтанды мұнайдың 1 млн тоннаға жуығын берді.

1942 жылы 21 тамызда кеншілер еңбегіне үдемі – кесімді ақы төлеудің жаңа жүйесі енгізілді.

1942 жылы 24 тамызда Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің «Қарағанды көмір алабында көмір өндіруді арттыру жөніндегі шұғыл шаралар туралы» қаулысы шықты. Облыстың және ауданның еңбеккерлері Қарағанды шахталарын қамқорлыққа алу жөнінде патриоттық қозғалыс бастады. Шахтерлерді азық – түлікпен қамтамасыз ету, шахталарда тұрақты жұмыс істеу үшін адамдар жіберу, Қарағанды облысындағы 30 желісі 3 есе, оқушылар саны 5 есе көбейді. 1943 жылы забойлар желісі көбейіп, жер астында екінші Қарағанды пайда болды. Мұнайлы аудандарға көмек көрсетілді. Атырау мұнай өңдеу заводын, Каспий – Орск мұнай құбырын салу үшін қуатты құрылыс ұжымы ұйымдастырылды. Ембіге Әзірбайжаннан 400 маман мен жұмысшылар келді.

Мақат – Қосшағыл темір жолы, Петровский машина жасау заводының екінші кезегі, Пешной аралы – Шарин құбыр жолы, Атырауда теңіз порты мен мұнай өңдеу заводы, «Комсомол» кәсіпшілігі т. б.

Текелі қорғасын – мырыш комбинатының алғашқы кезегі. Белоусов байыту фабрикасы. Ақмола ауылшаруашылық машина заводы. Алматы вагон жасау заводы, Атырау мұнай өңдеу заводы. 1941 – 1945 жылдары барлығы 460 завод, фабрика, шахта салынды. Өнеркәсіп өндірісі соғыс жылдарында 37 % - ке өсті.

Ауылшаруашылық еңбеккерлерінің саны 1939 жылмен салыстырғанда 1942 жылы 600 мыңға кеміді. Колхоз өндірісінде әйелдер еңбегінің үлесі артып, 1940 жылғы 48%-ң орнына 1942 жылы 75% -ға жетті. 76 мың механизаторлардың 55 мыңнан астамы әйелдер болды. Бүкілодақтық социалистік жарысқа 10 мыңнан астам тракторшы қыз – келіншек қатысты.

1942 жылы егіс көлемі 1941 жылмен салыстырғанда 842 мың гектарға көбейді. 1943 жылы 775 мың га жаңа жер алқаптары егістікке арналды.

Сөйтіп, республика экономикасын соғыс жағдайына көшіру жүзеге асырылды. Соғыстың алғашқы күндерінен Қазақстан майдан арсеналына айналып, майдан мен тылды қару – жарақпен, оқ – дәрімен, азық – түлікпен қамтамасыз етуші аймақ болды.

Соғыс жылдарында тылда еңбек еткен жұмысшылар ерлігі аңызға айналды. Георгий Хайдин мыңдықщылар қозғалысының жетекшілері А. Семиволос мен И. Янкиннің әдісін қолданған республикадағы үздік бұрғылаушы болды. Соғыс жылдарында Ы. Жақаев, Ш. Берсиев, Б. Самжүрекова, Ким Ман Сам, В. П. Кривич, И. Я. Кудлай есімдері бүкіл елге әйгілі болды.

3. Майдандағы қазақстандықтар.

Соғыстың алғашқы күндерінен бастап қазақстандықтар барлық майданда шайқасты. Олар Отан үшін фашистерге қарсы бағытталған ұрысқа аянбай кірісті. Қазақстанда ұйымдастырылған көптеген әскери бөлімдер майданға жіберілді. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған қазақстандықтар болды. Олардың арасында Ғ. Жұматов, В. Фурсов, К. Тұрдиев, Ш. Шолтырев, К. Иманқұлов, Е. А. Качань т. б. жаумен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін көрсетті. 1941 жылы 24 маусымда 219 атқыштар полкі Литваның Шяуляй қаласында алғаш рет ұрысқа кірісті. Қазақстандықтар жау әскерлерімен Перемышев, Мурманск, Одесса, Севостополь, Сталинград түбіндегі, Украина, Белоруссия жеріндегі жанқиярлық қарсылығына қарамастан немістер соғыстың бастапқы кезінде үлкен басымдылыққа ие болды. Оның бірнеше себебі бар еді. Біріншіден, басынан бақайшағына дейін қаруланған, Европаның көптеген елдерін бағындырған жау әскерінің соғыс жүргізу тәжірибесі мол болды. Екіншіден, тұтқиылдан жасалған шабуылға Кеңес әскерлері әзір емес еді. Үшіншіден, Кеңес әскерін қайта құру, қаруландыру тиісті дәрежеде болмады. Төртіншіден, 1939 – 1940 жылдардағы Қызыл Армияны тазалау кезінде әскердің көптеген қолбасшылары, жоғары, орта буындағы офицерлері ұсталып атылып кетті. Осының бәрі Қызыл Армия бөлімдерінің соғыстың бастапқы кезінде үлкен сәтсіздікке ұшырап, мыңдаған жауынгерлерден айырылуына соқтырды.

Қазақстандықтардың жауынгерлік даңқы, әсіресе, Москва түбіндегі шайқаста шықты. Республикада жасақталған 316 – атқыштар дивизиясына Маскваға апаратын негізгі өзекті жолдың бірі – Волокаламск тас жолын қорғау тапсырылды. Мұнда Бауыржан Момышұлы басқарған 1075 ұлан атқыштар полкі жау шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. 28 танк жоюшылар («28 панфиловшы») тобы Дубосеково разъезінде жаудың 18 танкісін жойып жіберді. Ротаның саяси жетекшісі В. Г. Клочков «Россия кең – байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда Москва» ұранын көтерді. Оның бұл сөзі бүкіл майданға тарады. Кейіннен «28 панфиловшы» ерлігі аңызға айналды. Олар қасық қаны қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты, бірақ жауды өткізбеді. Сондай – ақ Москва қорғау тарихына панфиловшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси жетекшілері П. В. Вихров, М. Габдуллин, автоматшылар Т. Тоқтаров, Р. Амангелдиев мәңгі өшпес із қалдырды.

316 – дивизия жауынгерлерінің ерлігі мен қаһармандығы жоғары бағаланды. 1941 жылы 17 қарашада оған 8-ші гвардиялық дивизия атағы беріліп, Қызыл Ту орденімен марапатталды. Москва облысының Бородино селосының түбінде неміс штабына басып кіріп, немістердің көзін жойған Төлеген Тоқтаровқа Кеңестер Одағының батыры атағы берілді. М. Ғабдуллин басқарған автоматшылар тобы да ерекше ерлік көрсетіп, жау танкілерінің бірнешеуін жойды. М. Ғабдуллинге Кеңестер Одағы батыры атағы берілді.

1942 жылы 3 мамырда 238 атқыштар дивизиясы ұйымшылдығы және ерлігі үшін Қызыл Ту орденімен марапатталды, ал 1942 жылы бұл дивизия 30 – гвардиялық дивизия болып қайта құрылды.