ПОӘК «Екпе ормандары» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар

• 
  механикалық – топырақты қопсыту, өңдеуге қолданылатын механикалық құралдар және т.б.;
  
• 
  химиялық – топырақты қопсытпай, гербицидтермен өңдеу;
  
• 
  өртеу – механика қолданбай, арамшөптерді жағу арқылы;
  
• 
  құрама (комбинирлі) – механикалық және химиялықты қосып.
  

Өсу орны жағдайына, топырақтың механикалық құрамына және шымдану дәрежесіне байланысты топырақ өңдеудің сүдігер, көктемгі жырту, қара және ерте пар жүйелері қолданылады.

• 
  Сүдігер өңдеу жүйесі жеңіл құмды және құмдауытты аз шымдалған топырақтарға қолданылады. Сонымен қатар ауылшаруашылығы пайдалануынан уақытша шыққан жерлерде, егер ол жерлер тамыр сабақты және тамыр атпалы арамшөптерден тазартылған болса. Ол келесі топырақ өңдеу жұмыстарынан тұрады:
  
• 
  күзде топырақты дискілі құралдармен тереңдігі 10-12см сыдыра жырту;
  
• 
  сыдыра жыртудан 12-15 күннен кейін топырақты тереңдігі 30 см кем емес тереңдікте сүдігер жырту;
  
• 
  ерте көктемде ылғал жабу мақсатында 2 ізбен тырмалау;
  
• 
  ағаш отырғызу алдында қопсытумен бірге тырмалау.
  
• 
  Көктемгі жырту жүйесі сүдігер өңдеу жүйесі секілді жеңіл құмды және құмдауытты аз шымдалған және ауылшаруашылығы пайдалануынан уақытша шыққан жерлерде қолданылады. Ол ерте көктемде топырақ жыртумен бірге ағаш отырғызу алдында қопсытумен бірге тырмалау арқылы жүргізіледі.
  
• 
  Қара пар жүйесі дала және жартылай шөлейт аймақтағы күшті шымданған орташа және ауыр сазды топырақтарда ылғал жинау және арамшөптермен күресу үшін қолданылады. Бұл жүйеде топырақ өңдеу келесі жұмыстардан тұрады:
  

• 
  дискілі құралдармен топырақты 10-12см тереңдікте күзгі сыдыра жырту;
  
• 
  12-15 күннен соң топырақты 30 см жоғары тереңдікте сүдігер жырту;
  
• 
  ерте көктемде ылғал жабу мақсатында 2 ізбен тырмалау;
  
• 
  жаз бойы 3-4-мәрте қопсытумен (10-12см тереңдікте) бірге тырмалау;
  
• 
  күзде парды 30-35 см тереңдікте сыдыра жырту;
  
• 
  ерте көктемде ылғал жабу мақсатында 2 ізбен тырмалау;
  
• 
  ағаш отырғызу алдында қопсытумен бірге тырмалау.
  

• 
  Ерте пар жүйесі алдыңғы жүйелерден айырмашылығы көктемде топырақ жырту, 3-4-мәрте қопсытумен бірге тырмалау, күзде парды қайта жырту, ерте көктемде ылғал жабу үшін тырмалау және ағаш отырғызу алдында қопсытумен бірге тырмалау. Бұл айтылған әрбір топырақ өңдеу жұмысының мақсаты, топырақ өңдеудің қара пар жүйесімен бірдей. Бұл жүйе әлсіз шымдалған механикалық құрамы жеңіл және орташа сазды топырақтарда қолданылады.
  

Егер екпе орман алаңшаларында топырақты жаппай өңдегенде, ол жерді арамшөптер басқан болса, барлық шаралар солармен күресуге бағытталады. Қазақстанда кең тараған тамырсабақты арамшөптерге – жатаған бидайық, жауқияқ, ақбаттауық; атпа тамырлы арамшөптерге – күлгін және сары қалуен (тікенқурай), егістік шырмауығы, сүттіген.

Топырақты терең жырту кәдімгі және оңтүстіктің қара топырақтарында пайдалануға ұсынылады. Сонымен қатар Қазақстанның солтүстік облыстарындағы қоңыр топырақ типіндегі тығыз корбонатты горизонттан төмен жыртуға ұсынылады.

Екпе орман тәжірибесінде топырақты жарым-жартылай өңдеудің келесі түрлері ажыратылады: қарықтап жырту, әртүрлі ендегі жолақтап, террасалап, алаңшалап және шұқырлап.

Сондықтан, Қазақстан жағдайында екпе ормандарға топырақты жарым-жартылай өңдеу кезінде жолақтап немесе алаңшалап әртүрлі мөлшерде жүргізіледі. Бұл үшін келесі талаптарды сақтау керек: екпе орман учаскесінің орман өсу жағдайы нашар, құрғақ топырақты және күшті шымды болған сайын, жолақтар ені кең және алаңшалар мөлшері үлкен болуы керек.

1. Еңістігі 20⁰ жуық тік беткейлер екпе ормандарға топырақ өңдеу терраса жасайтын машина мен әмбебап бульдозер арқылы (баспалдақ құру) жүргізіледі. Терраса ені 3,5–4м, террасалар осінің арақашықтығы тік беткейдің еңістігіне байланысты болады. Мысалы, (20-30⁰) беткейлерде 7 ден 9м арасында ауытқиды. Терраса керісінше бағытта 4-5⁰ еңіс болу керек. Өйткені жауын және ағынды сулар ағып кетпей, жақсы сіңу үшін.

2. Солтүстік Тянь-Шаньнің таулы ормандары еңістігі 5-6⁰ тан 20-25⁰ болатын тік беткейлі учаскелерде топырақ өңдеу жарым-жартылай жолақтап немесе қарықтап жырту қолданылады. Еңістігі 10⁰ беткейлерде жолақ енін 5-6м етіп, олардың арасына ені 2-5м болатын өңделмеген жер қалдыру ұсынылады. Еңістігі 10-15⁰ беткейлерде А.Н.Протасов және П.А.Ган жолақ енін 2,5-5,5м қысқартуды ұсынады. Олардың арасына да осы мөлшер ұсынылады.

Топырақты алаңшалап дайындау, тек қана жолақтап және қарықтап өңдеу мүмкін болмаған жағдайда: кеспе ағаш, өртең, басты ағаш түрлердің табиғи жаңаруы сирек және қажетсіз ағаш түрлері мен бұталар өскен сирек ормандарда, сонымен бірге еңістігі 20⁰ жоғары тік беткейлерде, күшті тастанған топырақтарда қолданылады. Егер басты ағаш түрінің табиғи жаңаруы жоқ механикалық құрамы нашар және жеңіл топырақтарда алаңшалар мөлшерін 0,2х0,2м, ал олардың санын 1га 5-8мың дана арасында етіп жасау ұсынылады. Ал құнарлығы жеткілікті топырақтарда алаңшалар мөлшерін 2х2м үлкейтіп, ал олардың санын 600-800 дана/га қысқарту ұсынылады.
Негізгі және қосымша әдебиеттер

1. Редько Г.И., Родин А.Р., Трещевский И.В. Лесные культуры. М., 1985.

2. Новосельцева А.И., Родин А.Р. Справочник по лесным культурам. М.,1984.

3. Байзаков и др. Лесные культуры Казахстана. Алматы, 2т., 2007.

1. Агротехникалық күтіп-баптаулар

2. Тыңайтқыштарды енгізу және оларды енгізу ұсыныстары

3. Күтіп-баптаудың орманшылық шаралары

• 
  механикалық отырғызудан кейін сеппелер мен тікпелерді қолмен түзеу, жел эрозиясынан кейін топырақ шашу және нығыздау;
  
• 
  топырақты қопсыту және арамшөптерді жою;
  
• 
  отырғызылған екпелерді көлеңкелемеу үшін арамшөптерді шабу және таптау;
  
• 
  арамшөптерді жою үшін топырақты гербицидтермен өңдеу.
  

Кесте 3 - Қазақстанның орман өсетін аймақтарында екпе ормандарды күтім

• 
  Айқындылық – өсімдіктің сыртқы белгілеріне қарап анықтау:
  

• 
  Өсуінен айқындау, қылқандағы, жапырақтағы, қоректік элементтердің құрамына, қоректік элементтердің құрамы қолайлы жағдайда қоректену ең қолайлы шекке жетеді.
  
• 
  Тепе-теңдік әдісі, топырақтан өнім арқылы қоректік элементтерді шығарып алу теориясына құрылған, мысалы басты мақсатта кесуде.
  
• 
  Топырақты талдау бұл қоректік заттар қорының жалпы көрінісін береді.
  

Жарықтандыру келесі жағдайларда жүргізіледі:

• 
  жаппай егілген аралас құрамды екпелерде бағыттас түр мен бұталарды қатар бойында жекелеп кесу арқылы жүргізіледі;
  
• 
  жарым-жартылай отырғызылған екпелерде аз бағалы жас ағаштарды қайта жаңарту кезінде қажетсіз түрлердің бұтақтарын кесу.
  

1.Редько Г.И., Родин А.Р., Трещевский И.В.Лесные культуры.Москва, 1985ж.

2. Новосельцева А.И., Родин А.Р.Справочник по лесным культурам.М 1984ж.

3. Байзақов С.Б. және т.б. Лесные культуры Казахстана. Алматы, 2 к., 2007ж.

1. Екпе ормандарды жобалау

2. Техникалық қабылдау

3. Екпе ормандарды түгендеу

4. Екпе ормандарды орманмен қамтылған аумаққа ауыстыру
1 Екпе ормандарды жобалау. Келесі жылғы екпе орман отырғызуға арналған екпе орман қоры учаскесін таңдау ағымдағы жылдың 1 тамызына дейін аяқталуы керек.

Әрбір учаскеге орманшы екпе орман жобасын жасайды. Бұл екпе орман өндірісі жұмысындағы негізгі және маңызды құжат. Әрбір жобада мейілінше технологиялық картаны есептеу керек. Жобаны құрудағы, тексеру мен бекітудегі барлық жұмыстар ағымдағы жылдың 15 қазанына дейін аяқталуы керек.

Екпелерді түгендеуді жүргізу үшін мекеме директордың бұйрығымен комиссия құрамы белгіленеді: бас орманшы (комиссия төрағасы), екпе ормандар инженері, бас бухгалтер, кәсіподақ ұйымының өкілі және орманшылықтағы комиссиямен бірге мемлекеттік мекеме өкілі (комиссия төрағасы), орманшы, орман шебері, екпе ормандарды қай жерде екенін айту үшін айналымның орман күзетшісі және кәсіподақ ұйымының өкілі.

• 
  1га өсімдіктер санының жеткілікті болуы мен учаскедегі басты ағаш түрінің біркелкі таралуы;
  
• 
  екпелердің бөрікбастарының тоғыса бастауы;
  
• 
  екпелердің жалпы орташа биіктігі;
  
• 
  соңғы жылдағы биіктікке өсуі;
  
• 
  екпелердің қосымша сапа белгілері жағдайы есепке алынады, өйткені топырақты күту жұмысы тоқтайды.
  

Бақылау алаңшасында жаппай есептеу жүргізіледі, басты түрдің әрбір оныншы сеппесінің биіктігі мен ағымдағы жылдағы биіктікке өсімі өлшенеді. Бөрікбасының тоғысу дәрежесі көзбен анықталып, % белгіленеді.

1.Редько Г.И., Родин А.Р., Трещевский И.В.Лесные культуры.Москва, 1985ж.

2. Новосельцева А.И., Родин А.Р.Справочник по лесным культурам.М 1984ж.

3. Байзақов С.Б. және т.б. Лесные культуры Казахстана. Алматы, 2 к., 2007ж.

1. Екпе ағаштарды қайта жаңарту

2. Қайта жаңартудың тәсілдері
1. Қайта жаңартуға көбіне төмен бағалы орман екпе ағаштарын шаруашылық-бағалы түрлерге ауыстыру екпе орман құру немесе күту үшін кесу арқылы жүргізіледі (МЕСТ 17559-82). Орман екпе ағаштарын қайта жаңарту ағаш түрлері құрамын жақсарту және олардың өнімділігін жоғарылату үшін жүргізіледі. Қайта жаңартуға көбіне 5 жастағы немесе одан жоғары төмен бағалы екпе ағаштар жатады. Құрамы, толымдылығы, күтілетін пісіп-жетілу жасы, өнімділігі мен атқаратын пайдалы қызметтері бойынша орман өсу жағдайы мен орманды арнайы мақсатта өсіруге сай келмейтін учаскелер жатады.

Қайта жаңарту қорына жататындар:

• 
  қажетсіз бұталар өскен, өнімді сүрекдің өсіруге жарамды учаскелер;
  
• 
  табиғи жаңарған жас екінші дәрежелі төмен бағалы жұмсақ жапырақты түрлер, бұлар басты ағаш түрін алмастырған;
  
• 
  төмен толымдылықтағы (толымдылығы 0,5 және одан төмен) немесе аз өнімді сүрекдіңді екпе ағаштар және қажетсіз түрлер өскен жасы 2 класс және одан жоғары екпе ағаштар;
  
• 
  көп жылдық шірік діңнен өскен балақ шыбықтар мен атпа тамырлы екпе ағаштар.
  

Қайта жаңартылатын екпе ағаштың жағдайына, олардың түр құрамына, басты түрдің ағаш санына және олардың учаске аумағында біркелкі таралуына байланысты екпе ағаштарды жаңартудың келесі тәсілдері қолданылады: жаппай; дәлізді; шоғырлы-топты.

• 
  Жаппай тәсіл төмен бағалы екпе ағаштарды толық ауыстыру жағдайында қайта жаңарту қолданылады, мысалы, жабайы өскен бұталар.
  
• 
  Дәлізді тәсіл алдын-ала кесу немесе екпе ағашты дәлізді тазарту арқылы ені 3-6 метр жүргізіледі. Қалдырылған дәліздер ортасындағы жердің ені де осы шамалас болады. Дәліздер ені қайта жаңартылатын екпе ағаштың биіктігінен кем болмау керек.
  
• 
  Шоғырлы-топты тәсіл толымдылығы бірдей емес, құрамында басты ағаш түрі бар екпе ағаштарда қолдануға ұсынылады. Өсіп тұрған екпе ағашты қопару жүргізілмейді, ал бағалы ағаш түрлерін топырағы жарым-жартылай дайындалған ашық алаңқайларға, терезелерге шоғырлап немесе топтап отырғызады.
  

Қазақстан Республикасының барлық орман өсетін аймақтарындағы орман құрамында төмен бағалы екпе ағаштар кездеседі. Оларға қайта жаңарту шарасын жүргізу қажет.

• 
  Солтүстік Қазақстанның шоқ ормандары мен Қазақтың ұсақ шоқылы аймағының ормандарында (қайта жаңартудың дәлізді тәсілі) қайта жаңарту жүргізілетін алқаптар категориясына жататындар:
  

• 
  жаңа кесілген шығу тегі қайың өскен ормандар, табиғи жаңаруы атпа тамырлы көктерек пен қайың балақ шыбықтары;
  
• 
  түрлі толымдықтағы көктерек және қайыңның 1-класс жасындағы жас ағаштар, орман өсу жағдайы жаңа құрылымды қарағай типті орман. Қарағай ағашы мен өскіндерінің саны аз немесе кездеспейтін жерлер;
  
• 
  төмен толымдылықтағы (0,3-0,4) пісіп жетілген және пісіп келе жатқан қайыңның тамырдан тараған балақ шыбықтары, өскіндерінің саны жеткіліксіз.
  
  • 
    Солтүстік Тянь-Шаньнің таулы ормандарында төмен бағалы көктерекке ерекше көңіл аудару керек. Бұл таудың солтүстік беткейіндегі теңіз деңгейінен 1200-1800м биіктікте құнарлы топырақта өсіп тұр. Көктеректі жекелеген шоғырлар немесе ені әр түрлі дәліздер жасау арқылы жоюға болады. Ағаш діңдерін кесіп және атпа тамырларын жойғаннан кейін келесі ағаш түрлерін себу және отырғызу ұсынылады: Шренк шыршасы, балқарағай, емен, алма, алмұрт, өрік және тағы басқалары.
    
  • 
    Батыс Қазақстанның өзен бойы мен тоғай ормандарын жабайы өскен бұталардан тазартқаннан кейін, тал мен теректен басқа өсу жағдайы сәйкес келетін кәдімгі еменді өсіруге болады. Тоғай ормандарын қайта жаңарту үшін шоғырлы-топты тәсіл қолданған дұрыс.
    

1.Редько Г.И., Родин А.Р., Трещевский И.В.Лесные культуры.Москва, 1985ж.

2. Новосельцева А.И., Родин А.Р.Справочник по лесным культурам.М 1984ж.

3. Байзақов С.Б. және т.б. Лесные культуры Казахстана. Алматы, 2 к., 2007ж.

1. 
   Сүрекдің алу үшін теректің плантациялық екпелері
   
2. 
   Себет тоқу және қазақ үй жабдықтарын жасау үшін талдың плантациялық екпелері
   
3. 
   Жаңа жылдық шырша алу үшін Солтүстік Тянь-Шаньнің таулы ормандарындағы шырша плантациялары.
   

Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығысында жоғары өнімді терек плантациясы екпесін құру үшін профессор П.П.Бессчётновтың ұсынған жергілікті селекция бойынша алынған теректің будан формаларына – «Қазақстан», «Қайрат», «62027-1»; терек түрлеріне – Болле, алжир терегі жатады.

Жоғары өнімді екпе плантациясын құру үшін республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығысында жергілікті селекция бойынша теректің буданды формаларын алған профессор П.П.Бессчётновтың «Қазақстан», «Қайрат», «62027-1»; терек түрлеріне – Болле, делтатәрізді және алжир терегін өсіру ұсынылады.

Топырақ дайындау. Плантациялық екпелерді жақсы өңделген топырақтарда құрады. Бұл жұмыс аумақты тегістеуден басталады. Өйткені болашақта қарықтар тегіс суарылу керек. Тегістеуден кейін топырақтың механикалық құрамына байланысты, шымдану дәрежесі мен арамшөптердің болуына қарай топырақты қара пар немесе ерте пар жүйесімен дайындайды. Бұл кезде міндетті түрде күзде қайтадан терең жырту немесе терең қопсыту керек.

Тікпелерді отырғызу. Плантациялық екпелер құру кезінде әлсіз немесе орташа тұзды топырақтарда тек қана ақ теректің секцияларын - Болле, «62027-1» буданын пайдаланған жөн. Отырғызуды күзде тікпелердің жапырағы түскен соң немесе ерте көктемде бүршік жарғанға дейін жүргізеді.

Бір жылдық қалемше тікпелерді дайындалған шұқырларға қолмен отырғызады. Терек тікпелерін отырғызу кезінде, олардың тамыр мойынын топырақ бетінен 20-25см терең отырғызылады.

Тәжірибелер көрсеткендей, терек тікпелерінен плантация құру кезінде отырғызу орны 3х1,5 немесе 3х2м, 1га саны 2220 және 1660дана болуы керек.

Тікпелерді отырғызғаннан кейін, қатардан 20-25см қашықтықтан суарылатын қарықтар қазылады. Қарықтар қазылған соң бірден суару жүргізіледі. Бұл тамыр мен топырақтың тығыз байланысын туғызады.

Жаңа жылдық шыршаларды өсіру мерзімі: биіктігі 1,5-2 метрліктер – 15 жыл, ал биіктігі 0,5-1 метрліктер – 10 жыл.

Плантацияға арналған барлық аумақ көлемі теңдей 16 учаскеге (танапқа) бөлінеді (шыршаны өсіру жыл саны мен бір танап таза парға арналған). Әрбір танап көршілес танаптан биіктігі 1 метрлік бағаналар арқылы арасы бөлініп тұрады, ол бағаналарда танап номерлері көрсетіліп тұрады.

Шырша сеппелерін отырғызу жыл сайын бір танапта жүргізіледі; жыл сайын бір танап келесі жылы шырша отырғызу үшін топырағы дайындалады, ал 15 жылдан кейін, барлық 15 танапта шырша сеппелері өсіп тұрғанда, жыл сайын бір танап жаңа жылдық шырша үшін кесіледі. Сондықтан, плантациядағы кесу айналымы 15 жылды құрайды.

1. Редько Г.И., Родин А.Р., Трещевский И.В. Лесные культуры. М., 1985.

2. Новосельцева А.И., Родин А.Р. Справочник по лесным культурам. М.,1984.

3. Байзаков и др. Лесные культуры Казахстана. Алматы, 2т., 2007.