Психологияның теориялық-методологиялық негіздері

Кесте 2 - Білім беру мекемелеріндегі инновациялық парадигмалар жүйелері

Жастар жаңа идеяларды көбейтеді және өңдейді. Мысалы, ПМУ, ПМПИ-да, белсенді, интенсивті ғылыми негізде студенттік өзін-өзі басқару енгізіліп жатыр. Демократиялық негізде, альтернативті варианттарды пайдалана отырып, өзін-өзі басқару органдарына студенттерді сайлау жүріп жатыр.

Кейбір топтарда, жеке факультеттерде барлық бірінші курс студенттері зерттеу жұмыстарымен айналысып жатыр, бұл теориялық білім сапасын көтеріп, практикалық іскерлік пен дағдыны қалыптастырады, білім беру мекемелері үшін жоғары квалификацияланған мамандар даярлауға көмектеседі.

Қорытынды
Психолого-педагогикалық парадигмалар бірнеше функциялар атқарады:

- болашақ мамандардың, сондай-ақ қазіргі білім беру мекемелерінде жұмыс атқарып жүрген педагог-практиктердің психолого-педагогикалық ойлауын және методологиялық мәдениетін жетілдіруді және дамытуды белсендіреді;

- әрбір маманға өзінің жас ұрпақты оригиналды, өнімді оқыту, дамыту, тәрбиелеу, білім беру әдістерін анықтауға көмектеседі;

- Топтардың және жоғары шығармашылдық потенциалдары бар пікірлестер ұжымдарын қалыптастыру үшін маңызды фактор болып табылады.

Инновациялық парадигмалардың қазіргі таңдағы жүйесі Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңының арқасында нақты мүмкіндік алып отыр [12, б.83].
Тыңдаушыларға тапсырма
1-ші тапсырма. Басшылармен және педагог практиктермен келісе отырып, белгілі бір уақыт аралығында (тоқсан, семестр, триместр бойы) қандай да бір сыныпта (топта), қандай да білім беру мекемелерінде (мектеп, лицей, гимназия, ЖОО, колледж) қызмет істейтін пән мұғалімдерінің жұмысын бақылаңдар. Бақылау нәтижесінде алынған материалды мына жоспар бойынша өңдеңіздер:

- педагогтар жүзеге асырып жаткан парадигмалар сипаттамасы, олардың «Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңына» сәйкестігі.

- психолого-педагогикалық процесстер және позитивті сипаттағы құбылыстар.

- негативті сипаттағы психолого-педагогикалық процесстер.

- оқыту-тәрбие процесстерінің нәтижелері

- өз пікіріңізше, позитивті, оның ішінде жеке меншіктік парадигмаларды іске асыру мен дамыту және педагогикалық практикадан әлеуметтік тұлғаның дамуына кедергі келтіретін, негативті парадигмаларды ығыстырып тастау мәселелері бойынша тұжырымдар, нұсқаулар, рекомендациялар.

зерттеулердің таңдап алынған әдістері зерттеушінің рухани тілектеріне «гармониялық келісімді» болуы қажет, оның ынтасына, сұраныстарына, қажеттіліктеріне, оның бүтін МЕН-концепциясына сай болуы керек;

зерттеу әдістемелері зерттеушінің темпераменті мен мінезінің ерекшеліктерінің, оның эмоционалды-еріктік аймағының, коммуникативті-лидерлік қасиеттерінің негізінде қалыптасады;

ғылыми зерттеудің әрбір таңдап алынған әдісі сәйкесті (валидты) және сенімді болуы және басқа барабар әдістермен қосымша салыстырулы, алғашқыда өзінде және ең жақын ортада қабылдануы керек.

Жоғарыда келтірілген деректерге байланысты ғылыми зерттеу әдістерінің топтамасын төмендегідей береміз.

Әдістердің бірінші тобы зерттеудің стратегиялық, болашақ (перспективный) мақсаттарына бағындырылған, яғни соңғы нәтижеге шамаланған (рассчитана) – зерттеушінің санасында қалыптасқан, оның ойымен сәйкес келетін ең тамаша (идеальный) бейне.

Әдістердің екінші тобы зерттеуші-экспериментатордың немесе практикалық педагогтың тактикалық мақсаттарын қанағаттандыруға есептелген және зерттеудің соңғы мақсаттарының түпкі (базалық) негізі болатын аралық нәтижелерге жетуге бағытталған.

Зерттеудің ғылыми әдістерінің үшінші тобы оперативті мақсаттарға бағындырылған және зерттеу процессіне продуктивті түзету мен қосымшалар енгізу үшін деректер алуға есептелген.

Топтаманы осылай беруге себепші болған жағдайлар, зерттеуші сырттан келген, фактілерді құштарлықсыз есепке ала беретін және эксперименталдық деректердің дәл, туралығын ғана қалайтын шет адам-ғалым емес, ол ысылған (квалифицированный) маман немесе жоғары оқу орнын бітірген профессионал, ол үшін зерттеу әдістері және практикалық әдістер мен технологиялар біріккен айрылмайтын болып қосылған кешен және жаңашаландырылған (инновационный) жастарды жаңашаландырылған тіршілік әрекетін қалыптастыру жолы арқылы мектептен кейінгі өмірге дайындау мәселелерін шешуге көмектеседі. Осы көзделген мақсаттарға кіретін әдістерді тиімді пайдалану болашақ педагогтар мен жұмыс жасап жүрген педагогтардың жұмыс жасау стильдеріне байланысты. Ғылыми психолого-педагогикалық әдебиеттерде кеңінен қарастырылған басқару және өзін-өзі басқару стильдеріне сүйенбегеннің өзінде, айта кететін мәселе, ол болашақ маманға және жұмыс істеп жүрген маман-зерттеушіге маңызды орталықжорамал (центральнополагающий) – оның іс-әрекетінің барлық бағытындағы интеллектуалдық стилі, оны көрсететін:

- зерттеушінің жалпы бәсекелестіктік қабілеті. Ол зерттеушіде жоғары

немесе орташадан жоғары болуы керек [17, б. 546–549];

- әдістемелік мәдениеттің биік деңгейі, оны 1-ші қосымшада көрсетілген тест, осы оқу құралы немесе жоғарыда келтірілген автордың тестісі арқылы анықтауға болады [17, б. 538–539];

- интеллектіліктің жоғарғы немесе орташадан жоғары деңгейі [17, б. 540 - 545];

- шығармашылық потенциалының жоғарғы немесе орташадан жоғары деңгейі [17, б. 550];

- жауапты шығармашылық (творчестволық) шешімдер қабылдау қабілеті деңгейінің жоғары немесе орташадан жоғары болуы [17, б. 563–565];

- дауласудың, жанжалдасудың орташа деңгейі [17, б. 554];

Егер Сіз белгіленген немесе одан жоғарылау дейгейді өзіңізден таба алмасаңыз, нәтижесіне зерттелінушінің өзін адекватты қабылдай алмауына қатысты, оның жеке басының сәттілігі байланысты болса, ондай практикалық зерттеу сияқты жауапты істі жүргізуге біз нұсқау бере алмаймыз. Бұл жағдайда келесі әрекеттер қажет:

- қалыптасқан «интеллектуалдық құндылығын» қайта бағалау, және әсіресе, өзінің өзін бағалауына сынай қарау арқылы, өзінің МЕН-концепциясын қайта қарау керек;

- өз білімін жетілдіру жоспарында ғылыми психолого-педагогикалық әдебиеттерге көп уақыт бөлу керек (осы оқу құралында пайдаланылған әдебиеттер тізімін қара) және Қазақстан Республикасының білім беру заңдылықтарын мұқият оқып және талдауға ерекше көңіл бөлу керек [12].

Жоғарыда көрсетілген мақсаттар мен оларға жету әдістер тобын сипаттайық.

Зерттеудің стратегиялық мақсаттары ұзақ кезеңдерді қамтиды және зерттеушінің нақты әдістердің жиынтығына сүйене отырып сол мақсаттарға жету жолында өз әрекеттерін жүзеге асыруымен қорытындалады. Кез келген психолого-педагогикалық зерттеулер оқушының, оның ата-аналарының, педагогтардың, басқа да адамдардың жеке тұлғасымен тікелей байланысты болғандықтан, біздің ойымызша, әдістердің ең қажеттісі –проективті әдістер жүйесі. Олардың ішінде келесі топтамаларды бөліп және нұсқауға болады:

Бірінші топтама – темперамент типтерін [24, б. 173–185] және мінездің ерекшеліктерін, сонымен қатар боз балалар мінезінің акцентуациясын [25], еріктік қасиеттерді [16] және адамның агрессиялық деңгейін [26, б. 150–181] және т.б. анықтауға арналған тестер, барлық аталған қасиеттер мінездің компоненттері болып саналады, ал мінез өмір барысында пайда болатын құрылым. Практикалық зерттеушіде өзіндік жұмыс кезінде зерттелушіге әртүрлі кеңестер беру мүмкіншілігі туады, біреулерін ығыстырып келесі позитивті түрлерімен ауыстыру, үнемі оларды дамыту және жетілдіріп отыру.

Стратегиялық мақсаттарға жету әдістерін жүзеге асыру үшін зерттеуші-педагог (болашақ педагог) қолданатын технологиялық әрекеттерді былайша құруға болады (кесте 3).

Зерттеуші – экспериментатордың тактикалық мақсаттарына жету әдістерінің сипаттамасы. Біздің ойымызша, проективтік әдістерге жататын, бірақ тәрбиеленушінің анық бейнесін алуға мүмкіндік беретін суреттер тестісінің тобын қолданған тиімділеу. Бұл тестілерді барлық сыналушыларға, олардың жасына байланысты өзгерте отырып қолдануға болады. Мектеп жасына дейінгі балалардан бастап білім беру ұйымдарының түлектеріне дейін қолданылады.

Зерттеуші-экспериментатор суреттер тестісінің интерпретациясын оқып білу кезінде оның текстісін қатаң түрде ұстануға міндетті емес. Ол үшін қажеттісі суреттегі сыналушының нақты мәнін сипаттайтын ең елеулі белгілерін (самое существенное) анықтау және сол елеулі белгілерді қолдана отырып, жеке тұлғаны проектылау мәселелерін бөліп алып, оның моделін жасау.

Кесте 3 – Технологиялық әрекеттер

Сурет тестілерінің ішінен келесілерді таңдап алуға болады:

1) «Автопортрет» және «Әлемде жоқ жануарлар» әдістемелері». Бұл тесті орта мектептердің жоғарғы сынып оқушыларында, мектеп-гимназияларда және жоғары оқу орнының бірінші курс студенттерінде қолдануға болады. Олардың қорытындылары зерттеушінің мінез акцентуациясын анықтауға арналған әдістермен алынған деректерін толықтыра түседі. Аталған әдістемелер біздің практикамызда нәтижелі болып шықты, оларды кең түрде қолдануға болады [25, б. 286–296];

2) «Жанұяның кинетикалық суреті» тестісін бастауыш мектеп оқушыларына және кіші жасөспірімдер арасында қолданған тиімдірек болады [27, б. 470 – 476]. Ол зерттеушінің көп уақытын алмайды, бірақ алынған қорытындылары тактикалық мақсаттарға жету үшін жүргізілетін эксперименталды-зерттеу әрекеттерінде кеңінен қолданылады. Бұл тестке өте жақын, әрі оны толтырып, түзетіп отыратын тест «Үй. Ағаш. Адам» [26, б. 124–150], дегенмен, қайталаймыз, тәптіштеп толық түрінде талдаудың қажеті жоқ. Практик-зерттеушіге өзіне «жұмбақ» болған жеке тұлға туралы жалпы мағлұмат жеткілікті және ол белгілі бір деңгейде суреттік тест қолдану барысында ашылды. Барлық сыналушыларға суреттік тестілерді қолданудың қажеті жоқ, педагог-экспериментаторға ең қажеттісі тактикалық мақсаттарға жету үшін, кейбір жеке тұлғаларды нақты сынақтан өткізу үшін тиімді әдістемелерді таңдап алу;

3) Біз ұсынған «Суретте көктемгі өзенді көрсеру» тестісі және «Суретте немесе бірнеше суреттерде өзіңнің болашақ іс-әрекеттеріңді көрсету» тестісі практикада білім беру ұжымдарының түлектері мен жоғары оқу орындарының бірінші курс студенттерінің жұмыстарында апробациядан нәтижелі өтті. Тестілеу нәтижелері дербес жұмыс жүйелерін анықтауға, тактикалық максаттарға жетудің продуктивті әдістерін таңдап алуға көмектеседі. Педагог-зерттеуші, өзінің интеллектуалды шығармашылық потенциалының деңгейіне және зерттеудің тактикалық мақсаттарына жету мәселелеріне сүйене отырып, зерттеу қорытындысының интерпретациясын дайындайды;

4) Зерттеуші-практикке тактикалық мақсаттарға жету үшін нструментария таңдау мәселесін нәтижелі шешу кезінде басқа да мынадай әдістемелерді қолдануға болады:

а) «Мақалдарға түсінік беру» әдістемесі. Сыналушылардың жасына қарай 20 – 25 мақал таңдап алынады және олардың кілті анықталады. Сыналған топтың (сынып, топ) жалпы дамуы бағаланады. Жауаптары былайша бағаланады: кілтпен дәл келсе немесе оған өте жақын болса – 1 балл; жартылай үйлессе – 0,5 балл; дәл келмесе – 0 балл. Жалпы ақыл-ой даму деңгейін жиналған баллдардың санына байланысты экспериментатордың өзі анықтайды және өзінің тактикалық зерттеу мақсаттарына жету үшін нұсқауларды өңдеп, жетілдіреді.

б) «Сөйлемді аяқта» тестісін зерттеуші-педагог (болашақ маман) құрастырады, 18 – 30 және одан да көп аяқталмаған сөйлемдерден тұрады, олар сыналушылардың жасына, жынысына және зерттеушінің алдына қойған мақсаттарына сай болуы керек. Мысалы:

1. Егер мен жетінші сыныпта оқып жүргенде, ата-аналарым менің айтқаныма көнгенде, онда мен қазір...

2. Менің сенімімше (убежден), сыныптас жолдастарымның көпшілігі мені

3. Менде болса.

4. Мұғалім ...., әрине, ақылды, бірақ . және т.б. Сыналушы барлық сұраққа жауап бермеуі мүмкін, бірақ алынған қорытындыларды тактикалық мағынасы бар дербес жұмыстарды ұйымдастыруда қолдануға болады.

в) «Практикалық психолог сөздігі» материалының негізінде әртүрлі проективті әдістемелерді өздігінен құрастыруға болады [18, б. 449- 452].

Әдістердің үшінші тобы зерттеудің оперативтік мақсаттарына жетуіне бағындырылған және негізінен ұйымдастыру кезеңінде, негізгі және қосымша болжамдарды құрастыру кезінде, эксперименттің бағдарламасы мен айқындау және өзгерту жоспарларын құрған кезде қолданылады. Экспериментатор- зерттеушіге әсіресе осы кезеңде белсенді инициативті көмекшілер өте қажет, оларды мынадай зерттеу әдістерін қолдану арқылы анықтаған тиімді:

спонтандық негізде, «кездейсоқ» пайда болған, көптеген оқушылардың – эксперименталдық контингенттің болашақ мүшелерінің ойын тербететін мектептің өзекті әлеуметтік мәселелері туралы дискуссиялар өткізу. Ереже бойынша, басқаларының арасынан үй тапсырмасын орындауға кететін уақыт, өз бетімен орындайтын жұмысқа бос күн бөлу, оқушылар мен әртүрлі психотипті педагогтар арасындағы өзара әрекеттестіктер, мектеп оқушыларының дербестігі мен өздерін-өздерінің басқаруы, олардың әртүрлі өнеркәсіп орындарымен және жоғары оқу орындарымен әрекеттестіктері туралы мәселелерге аса көңіл аударған жөн.

эксперименталдық зерттеуге енгізілген кейбір оқушылармен, микротоптармен және ұжымдармен өзгерту сипаты бар сенімді әңгімелер өткізіп тұру.

зерттеушінің оперативті тілектері мен қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін оқушыларға шығарма, әңгімелер, естеліктер жазғызу және осы топқа жататын тағы да басқа әрекеттерді жасау.

Бұл әдістерді қолданған кезде сыналушылардың әрекеттері күтпеген жерден болуы және ойламаған әрекеттерге айналып кетуі мүмкіндігінен зерттеушінің реакциясы шапшаң болуы керек, сондықтан, ол диалогтік сөйлеу мәнерін, жақсы ойда сақтау , икемді ойлау, жаттықтырылған қабылдау сияқты қасиеттерді толық игеруі қажет.

Стратегиялық, тактикалық және оперативтік мақсаттарға жету жолдарын қамтамасыз ететін зерттеу әдістерінің арасында зерттеушінің дұрыс қолдана алатын, өздерін тиімді жағынан көрсеткен, бұрыннан белгілі мына әдістерді де қолдануға болады:

- бақылау, психолого-педагогтық, әлеуметтану, философия және т.б. ғылымдарда әмбебап әдіс ретінде. Әдістің дефинициясы барлық сөздіктерде, оқулықтарда, оқу құралдарында толық берілген, сондықтан, біз оларды қайталауды жөн көрмедік. Тек қана зерттеуші-экспериментаторға қойылатын өте қажетті талаптарға тоқтала кетейік:

1) эксперименттік әрекеттер басталғанға дейін, бірақ, сыналушы контингентті, зерттеу объектісін және тақырыбын білгеннен кейін, бақылаудың барлық мақсаттары мен міндеттерін анықтау керек, үнемі оларға қайтадан оралып және іштей (во внутренней речи) қайталап отыру керек.

2) зерттеуші өзінде әлсізденбейтін бақылаушылық белсенділікті қалыптастыруы, басқа адамдар көңіл аудармайтын құбылыстар мен процесстерді жазып алуы, бақыланған фактілерді үнемі талдап отыруы қажет. Кейбір маңыздылау процесстерді жазып алып, ұзақ уақыт сақтауы керек.