ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен

Т.Ж. Мақалаков,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

«Қазақстан тарихы» кафедрасының

аға оқытушысы

e-mail: makalakov77

«Казахстанская правда» газетінде әдеби қызметкер болып жұмыс істеді, «Қазақфильм» киностудиясында сценари-редакциялық коллегиясының бас редакторы, «Простор» журналының журналистика бөлімінің меңгерушісі, Қазақстан жазушылар одағы басқармасының хатшысы болып сайланды. Гагариннің космосқа ұшқанын хабарлағанда, 1961 жылдың 12 сәуірінде Олжас Сүлейменовтың өлеңі газетке шыққанда листовка ретінде Алматы және басқа да Қазақстанның қалаларында ұшақтан жерге лақтырылды. Әсерлегіш заманалық маңызы бар жаңалық, ақын өлеңін бір аптада «Адамға табын жер енді!» поэмасына айналдырды да, мамырда жарыққа шықты, бұл авторға үлкен танымалдылық сыйлады.

Сүлейменов сол сияқты танымалы автор, «Игорь полкы туралы сөзіне» де арнаған. Бұл тақырыпқа ол 1961 жылдан қызыққан болатын, Әдебиет институтының студенті бола жүріп, «Сөз» туралы жұмысын жариялаған. Оның дипломдық жұмысының тақырыбы тарихи грамматика бойынша - «Повести временных лет» жанды және жансыз категориялар», кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Игорь полкы туралы сөзіндегі Тюркология» [2, 84-б.].

Сүлейменов өз концепциясында «Мен бірінші рет, «Игорь полкы туралы сөз» екі тілді оқырмандар үшін екітілді автордың жазғанын айттым дейді [1, 13-б.]. Түркі тілін білетін орыс жазды десек те болады. Яғни, сол кезде Ресейде билингвизм қолданылған. Мен осыны, көптеген көне рессей деректеріндегі мәліметтерге сүйене отырып дәлелдегім келді. Кеңестік дәуірдегі тарихи ғылымда, орыс тіліне половецк және татар-монгол шапқыншылығы кезінен тек қана бірнеше түрік сөздері енді, олар арқан немесе қымыз деген. Мен КӨРІНБЕЙТІН түркизм туралы айтқанмын, әрқашан орыстікі деп есептейтін. Бұл енді академиктерді таң қалдырды. Мені таң қалдырарлық жай, алғаш екітілде оқитын оқырмандар қатарынан табылып «Игорь полкы туралы сөзін» оқыдым.

Сүлейменовтің жалпы жұмысының негізі «Сөздегі» кең көлемдегі түрік лексикасы мен түрік фразаларының қабатын анықтауға бағытталған, толық аяқталған мағынаға ие болған, сол сияқты «АзиЯ» кітабымен жалпыға танылды.

Кітап алғаш рет Ресей мәдениет фондының «Грифон» баспасымен Ресейде 2005 жылы шыққан, төрағасы Никита Михалков болған.

Сүлейменов 1972 жылдан бастап Қазақ комитетінің Азия және Африка жазушылармен байланыс орнатудың төрағасы болған. 70 жылдардан–80 жылдардың аяғына дейін Кеңес комитетінің Азия және Африка елдерімен байланыс орнату төрағасының орынбасары болып қызмет атқарған. 70-шы жылдары әдеби дарыны мен азаматтық көзқарасы айқын көрінеді. 18 жыл Қазақстан шахмат федерациясын басқарған, мемлекеттің саяси өміріне де белсенді араласқан.

Олжас Сүлейменов 1989 жылдың басында КСРО халық депутатына сайлау алдындағы бағдарламада Қазақстан Жазушылар Одағында бірінші хатшы болды. Оның бағдарламасының бірінші пункті-Қазақстанда атом сынағына тыйым салу. 1973 жылы Олжас Сүлейменов кеңес уақыты кезінде Қазақстан туралы «Жабайы жер» деген өлеңін жазған, соңғы шумағы «Сынаққа тыйым салынсын» деп аяқталады. Әрине өлең Семейдегі атомдық полигон сынағы туралы. Қызу соғыс кезінде болғандықтан ерлік болып саналған. Тек 1949-1963 жылдар аралығында жарылған атомдық және сутекті бомбалардың қуаты Хиросимаға лақтырылған американың атом бомбасынан 2500 рет қуатты болған. Әрине өлең Семейдегі атомдық полигон сынағы туралы. Қызу соғыс кезінде болғанда бұл ерлік болып саналар еді. Тек 1949-1963 жылдар аралығында жарылған атомдық және сутекті бомбалардың қуаты Хиросимаға лақтырылған американың атом бомбасынан 2500 рет қуатты болған. Ол аймақта үрейлі экологиялық апат тудырды. Халық ақыны өз өлеңдерімен осы жағдайларды елге жеткізіп, қарсы тұрмағанда басқа кім жырлар еді.

1989 жылдың ақпан айында Олжас Сүлейменов Қазақстан халқына үндеуімен теледидардан шығады, келесі күні Алматыдағы Жазушылар Одағының ғимарат алдындағы көтерілісте, атомдық бомбаға қарсы «Невада-Семей» қозғалысын жариялайды. Бір ай ішінде атомдық бомбаға қарсылық туралы халық ішінен 4 миллион қолхат жиналады. Жаз айында Олжас Сүлейменов КСРО халық депутаттарының 1 съезінде қозғалыстың мақсаты мен талаптары туралы мәлімдеме жасайды. 1989 жылдың 19 қазанында Семейде атом сынағы тоқтатылғаннан кейін, 1990 жылдың мамыр айында алғаш «Ядроға қарсы конгресс» өтті. Конгресс мемлекеттің қатысуынсыз өтті, өйткені мемлекет пен қозғалыстың мақсаттары бір-біріне қарама-қайшы келетін, қоғам жарылысты тоқтатуды талап етті, мемлекет жалғастыруда болды. Қозғалысқа көмек ретінде шахматтан әлемнің экс чемпионы Анатолий Карпов Әлем Фондынан 400000 рубль аударады. Олжас Сүлейменов 1977-1995 жылдар аралығында Қазақстандағы шахмат федерациясының төрағасы болған [3, 1-б.]. 1991 жылы 29 тамызында Н.Ә. Назарбаевтің жарлығы бойынша мәңгіге полигон жабылды, содан кейін атом жарылысына қарсы әлем бойынша мораторий өтті: Жаңа Жерде (Ресей), Невадада (АҚШ), Муруорада (Франция), Лобнор көлі (Китай) да атом жарылысы тоқтатылды. Атом жарылысын тоқтату туралы көп мемлекеттер өзара келісім құрды. Атом жарылысына қарсы халық қозғалысына арнап Жазушылар Одағының ғимарат алдына жазумен гранитты куб қойылған.

Осындай жетістіктерден кейін қозғалыс «Қазақстан Халықтық конгресі» атты саяси партияға айналды (1991-1995). Осы жылдар бойы Сүлейменов Олжас Омарұлы партия жетекшісі болды.

1995 жылы Олжас Сүлейменов Қазақстан Республиканың Президентінің дипломатиялық жұмысқа көшу туралы ұсынысын қабыл алды. Ол Грецияда, Италияда және Мальтада Қазақстанның Төтенше және Өкілетті елшісі болып жұмыс істеді. 1997 жылы Италия Президенті Оскар Луиджи Скальфаро ҚР-на алғаш рет ресми түрде келіп, екі мемлекет арасындағы ынтымақтастық келісімі жасалады. Осындай келісімді Азия континентінде Италия тек Жапониямен жасаған болатын. Бос уақыттарында ол ғылыми зерттеулермен айналысқан. Оның көпжылдық еңбегі «Язык письма» (жазулар мен тілдің пайда болу туралы) болып саналады, ол 1998 жылы Римде де шыққан. Жазушы Тимур Зульфикаров «Пирамида Олжаса в пустыне варварства» мақаласында былай жазған: «Язык письма» кітабын бүкіл ғылыми-зерттеу институты барлық кафедрасымен бірлесіп жазған секілді...» Бұл кітап 2006 жылы Киевте украин тілінде шыққан болатын, авторы «Ярослава Мудрого» орденімен марапатталған болатын. Келесі жұмыстары «Улыбка бога» 1998 жылы Римде басылған. Сүлейменов: «мен «АЗиЯ» кітабында айтылмай қалған және түсіндірілмеген ойларды қарастырдым. Шын ғылыми түсінік осында: «Қиылысатын параллельдер» (түркославистикаға кіріспе) Алматы 2001, «Тарихқа дейінгі түріктер» ( көнетүрік тілдер және жазбалар туралы), 2002. Түріктану саласындағы үлкен жетістіктері үшін Сүлейменов «Күлтегін» сыйлығының алғаш лауреаты атанды. Бұл зерттеулері үшін «За вклад в тюркский мир» халықаралық сыйлығына ие болды (Турция) [5, 96-б.].

Сүлейменов 2002 жылдан бастап жаңа қызмет атқарды – ЮНЕСКО-да Қазақстан өкілі. Олжас Сүлейменовты жайдан жай ақындар алпыстығына қоспаған, достары сол жылдағы - Андрей Вознисенский, Евгений Евтушенко, Роберт Рождественский. Олжасқа және Алматы қасында болған апатқа арнап Вознисенскидің жазған өлеңі «АТЕ 36-70» немесе «2 секунд, 20 маусым 1970 жылы» Сүлейменовтың өлеңге қызығушылығы артып өзі де өлеңдер жазған болатын «Махамбетті оқып», «Зачитываюсь Махамбетом, Заслышу Азию во мне, Антенной вздрогнет в кабинете Стрела, торчащая в стене».

Роберт Рождественский «Достар туралы» өлеңін былай бастаған «Олжас, Мумин, Виталий». 1968 жылы Римма Казакова «Люблю тебя, товарищ мой Олжас» өлеңін арнап жазған болатын. Осындай әлемге танымалдылығын әйгілі сыншы Лев Аннинский былай баяндаған: «Поэт оказался на скрещении культур, на скрещении традиций: он счастливо совместил в себе сразу многое: молодой задор и книжную образованност и ассоциативную экспрессию распространенного сегодня поэтического стиля… и филологическую любовь к мировым построениям, в которых Пушкин встречается у Сулейменова с Чоканом Валихановым, Конфуцием и Тагоро и местную обжигательную степную специфику». Олжас Сүлейменовтың өлеңдері мен дастандары ағылшын, француз, неміс, испан, словак, болгар, монғол және түрік тілдеріне аударылған. Қазақ ақыны әсіресе Францияда әйгілі болған, осы жерде оның әр уақытта басылып шыққан өлеңдерімен қатар ақындық жинақтары да басылып шыққан. Парижде шыққан танымал «Маймыл жылы» (1967) жинағы Франция әдебиеттанушылар арасында пікірталас тудырған. Лили Дени 19 маусым 1968 жылы «Летер франсез» газетінде: «Олжастың шығармаларында мен бір мезгілде болашақ пен өткенді оқыдым. Түбір туралы сөздер»

Ақын көпшілікке қазір де танымал болған, болады да. 2011 жылдың 19 мамыры Қазақстан Республикасының ұлттық академиялық кітапханасында өткен шығармашылық кешінде ақын өлеңдерін оқып, «Олжас кітапханасы» баспа үйін ашқан болатын. Олжас Омарұлының әкімшілдік пен шетелдік марапаттарына тағы біреуі қосылды: Азербайжан президенті мерейтойына қарсы Сүлейменовты «Достлуг» орденімен марапаттау туралы үкім шығарды.

Сүлейменов өз оқырмандарының көңілін, өлеңдеріндегі іштей тілдік ұқсастықтың парадигмі, оқшаулықтан қорғайтын және бір мезетте мәдениетті құрайтын лексикалық қабатты және грамматикалық құрылысты ғасырлар бойғы керемет тұрақтылықты ұстанады.

Барлық әлемдік тілдер бір-бірімен байланысты және бұл ой оқырмандарды ертеден өркениеттік даму беталысында туындаған жаһандану ойға келеді. Философиялық пішін туындайды, тарих мәдениеттің сіңісу үдерісі сияқты, интегральді әлемдік мәдениетті объективті қалыптастыру, ең сенімді тілді сақтаушылар болып табылады.

Бұрын сөнген жұлдыздардың қалдық нұры бізге жер жүзінің бастамалары туралы айтатындай, Сүлейменов іздеген ескіден қалған жұрнақтары бүгінгі еуропалық прогресс пен кешегі азиялық әлемнің тығыз байланысын растап, еуразиялық әлемдегі этногенездің ақиқатты жағдайын қалпына келтіргісі келетін ойшылдың табиғи отаншылдық ұмтылысы ретінде қабылданады, бұл өз орнында заманауи әлемнің рухани бейнесін анағұрлым түрде көрсетеді.

Олжас Сүлейменов диалектикасының қорытындылары «Тарихтан бұрыңғы түркілер» атты кітабында көрінісін тапты. Бұл ерте өркениеттің пайда болуындағы түркіге дейінгі қауымдастығының рөлін көрмей ғана қоймай, толық «қатып қалушылықтың» салдарынан даусыз тарихи фактілер алдында да түркі ықпалын ескере отырып, адамзаттың көп ғасырлық даму парадигмасын түзете алмаған хрестоматиялық тарихнама апологеттеріне тастаған шақыру болды.

Кітаптың осындай бейнелі атауы түркі әлемінің келешек шарықтауы туралы ескертеді, осының алғышарты ретінде осы әлемнің халықтарының тарихи естеліктерді қарқынды тауып алуы болып табылады. Шынымен де, тарихқа дейінгі заман қалай болуы мүмкін, егер, жазулар азиялық кеңістіктегі әлеуметтік және мәдени-ұйымдастырылған бұрынғы заманғы мемлекеттер туралы, қазіргі заманғы Спарта немесе оған дейінгі басқа мемлекеттер туралы хабарын жеткізеді, әлде бұл «тарихқа дейінгі заман» терминін болашаққа кескіндеу қажеттілігіне мысқылдап көрсететін әлдебір баянсыздық па.

О. Сүлейменов Еуразия тілдерінің жоғарғы лексикалық қабаттарын ашып, көптеген сөздер түбірлерінің ежелгі оғыз-қыпшақ ойкүмендерінің тұспа-тұс келетіндігін анық жеткіліктікпен көрсетеді. Оның үстіне, шумер тілінде де түркі сөздерінің тиянақты дәлелдерін таба аламыз. Алайда, ежелгі замандар шаңы басып кеткен континенттерде түркі тілінің лексикалық ұқсастықтары мен қалдықтарын іздеудің мәнісі неде?

Олжас Сүлейменов «адам – мәдени тұлға» деген мызғымас ақиқатқа негізделеді, яғни адам өз тұлғасында мәдениетті қолдап, дамытуының арқасында түр ретінде сақталып, өзін одан әрі дамытып өзін-өзі кемелдендіруге дайын.

Ежелдегі түріктердің орын ауыстырулары адамзат сегменттерін бір мәдени тұтастыққа қосатын қантамырлары болды. Білім иелері және әлеуметтік-тарихи тәжірибенің таратушылары бола отырып, олар өркениеттерге ортақ құндылықтарды қалыптастыруда баға жетпес роль ойнады.

Ежелдегі мәліметтерді сақтап қалған руналық жазбалардың ескерткіштері – Орхон-Енисей стелалары, көптеген түркі тілді сына жазулары әрқашан да Ескі Әлемнің гуманитарлы толымды өмірінің деректері болып қала береді. Оларды зерттеу адамзат тұтастығының бастаулары туралы ұлы жаңалықтарға айнымалы түрде әкеледі.

Олжас Сүлейменов тарихты түсінуінің нәтижесінде кейде этногенездерінің арасында орасан зор уақыттық және кеңістіктік аралық болған автор шумерлердің, арамейлықтардың, түркіліктердің, ассириялықтардың, скандинавтардың және роман тілді халықтардың жазбаларында табылған дәлелді параллельдер мен тұспа-тұс келулерді көреміз. О. Сүлейменовтың абсолютті поэтикалық естуі осы тілдердегі бірдей сөздердің фонетикалық өзгерістерін табуға мүмкіндік берді, осының арқасында қатал алгоритмге негізделетін еуразиялық ежелдік пен көне замандықтың жаңа тұжырымдамасы туралы батыл айтуға болады. Ежелгі әлем жазбасының таңбалары келесі тілдердің көбірек жетілген грамматикалық жүйелеріне дамып, қоршаған орта туралы білімдері жоғалмай, одан әрі толықтырылып, байытылды. Көршілік және мирасқорлық идеялары соңында әрқашан да халықтар өміріндегі идеологиялық, нәсілдік және басқа да бүлдіргіш тенденцияларын жеңіп шығады.

Кітапқа синкретизм тән болады, бұл әдіс кезінде көркемдік элементтері публицистика мен философиялық қорытулармен тұспа-тұс келеді. Ақын ойының еркін ұшуы дайын ақиқатты қабылдамайды, бұл қалыптасқан пікірлердің жалған тұтастылығын тарату үшін жасалатын ұшу болады. «Тарихтан бұрынғы түркілер» - жаңа заманғы мәдениет құбылысы.

Орасан зор еуразиялық континентте тұрып жатқан халықтар тілдерінің ғұмыры туралы кітаптарында О.Сүлейменов түркі тілінің энергетикалық даласы бойынша еркін және сенімді шарлайды, бұл дала оның интеллектісінің астында ноосфераға дейін кеңейеді.

2. Федюнькин Е. Д. Склока о полку Игореве. М., 1998. - 137 с.

3. Зульфикаров Т. Пирамида Олжаса в пустыне варварства // Литературная газета. 13 марта 1996.

4. Сапаралы Б.Т. Олжастың балалық шағы. («Детские годы Олжаса») – Алматы: Қағанат, 1996. - 96 с.

5. Толмачев Г. Повесть об Олжасе. 2-е изд. испр. и доп. Алматы: «Казинпресс», 2011. - 208 с.

К.С. Тілеуғабылова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

«Қазақстан тарихы» кафедрасының

аға оқытушысы

е-mail: kair_st@mail.ru

Қазақстанның көрнекті мемлекеттік және саяси қайраткері, ғалым, Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев 1912 жылғы 12 қаңтарда Верный (қазіргі Алматы) қаласында дүниеге келген. Чернышевский атындағы № 19 бірінші сатылы мектепте оқыды. Төртінші сыныпты бітірген соң 14-ші мектепте оқыды. Дінмұхамед оқу озаты болмаған, бірақ қиын ғылымдарды үлкен сүйсінушілікпен меңгерген. Мектептегі сабақтарынан кейін республика Мемлекеттік жоспарының аудандандыру секторында статист болып жұмыс істеген, ал кешке институтқа даярлық курстарында білім алған.

1931 жылы жас Д.А. Қонаев Мәскеуге Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің жолдамасымен М.И. Калинин атындағы Мәскеу түсті металдар және алтын институтына оқуға түсу үшін барады. 1936 жылғы шілде айында Д.А. Қонаев институттың тау-кен факультетін бітіріп, Қоңырат-Балқаш құрылысына жіберіледі. Өзінің Балқаш-Қоңыратқа жіберілгені туралы кейіннен былай деп жазған: «Мұнда менің еңбек жолым басталды. Мен бұл өлкеге бөтен емес едім. Осы жерде бес айлық практикадан өткенде, Қоңыратпен және оның адамдарымен танысқан болатынмын. Ол кезде мен жаңа ғана құрылған шығыс үйіндінің ондығы болып жұмыс істегенмін. Жұмыс істеп жүріп, «Жылына 90 мың тонна қара мыс өндіру үшін Қоңырат карьерінің қуатын анықтау» тақырыбына арналған дипломдық жұмысыма материал жинадым. Дипломымды «өте жақсы» деген бағамен қорғадым. Менің еңбек жолындағы алғашқы қадамдарым Қазақстанның түсті металлургиясымен байланысты болды. Мен өзімнің елімізде Орталық Қазақстандағы қуатты мыс өнеркәсібінің, сонан кейін Рудалы Алтайда қорғасын-мырыш өнеркәсібінің қалыптас-тыруға қатысушылардың бірі болғанымды осы күнге дейін мақтаныш етемін» [2, 45-б.]. Осында болғанда, Д.А. Қонаев бұрғылау станогының машинисі, шебер, ауысымдық инженер, Қоңырат кенішінің директоры қызметтерін атқарды. 1938 жылғы қараша айында тұңғыш Балқаш мысы алынды. Д.А. Қонаев мемлекеттік награда – «Еңбектегі озаттығы үшін» медалін иеленді.

1939 жылғы қыркүйек айында Дінмұхамед Ахмедұлын Риддер руда басқармасының директоры ретінде Риддер полиметалл комбинатына жібереді. Соғыс алдындағы КСРО шекараларындағы жағдай стратегиялық мақсат – металлургия өнеркәсібіне қойылатын талаптарды күшейтті. Қысқа мерзім ішінде кеніштің жаңа директоры өндіріс көлемдерін көп есе ұлғайтып, оны артта қалушылар қатарынан озықтар қатарына шығарды. 1941 ж. Риддер Лениногорск деп қайта аталды. Соғыс жылдарында жауға атылған 10 оқтың 9 оғы Лениногорск қорғасынынан балқытылды.

Д.А. Қонаевтың жеке тұлғасының қалыптасуы, оның дамуы сталиндік дәуір, қатаң орталықтандырылған әкімшілік жүйесі жағдайларында болған, бұл Қазақстанның болашақ көшбасшысының саяси социализациялануының себебі болды. Д.А. Қонаевтың тағдыры әлеуметтік-саяси процестердің әсерімен қалыптасты, оларға бір жағынан - жалпыға ортақ оптимизм және халықтың социализм мұраттарына мұқалмай сенуі, екінші жағынан, қуғын-сүргін, тарихты, этникалық мәдениетті және дәстүрлерді «күйдіретін» жүйенің қатаң еріктік шешімдері тән болды, бұл Қазақстанның болашақ басшысына әсерін тигізбей қоймады [3, 76-б.].

1942 ж. сәуірде Д.А. Қонаев ОК билігіне шақырылып, онда 20 сәуірде республиканың Кеңестік халық комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалады. 1942 ж. 6 маусымнан бастап Д.А. Қонаев ҚазКСР Халық Комиссарлары Кеңесінде жұмыс істей бастады. Оның міндеттерінің шеңбері түсті металлургия кәсіпорындарының, көмір және мұнай өнеркәсібінің, электр станцияларының, темір жолдардың, автокөліктің, қорғаныс зауыттарының жұмысын үйлестіру болып анықталды. 30 жасында Д.А. Қонаевқа мемлекеттік басқарудың аса жауапты бөлігі, қазіргі шамамен - Премьер-министр орынбасарының постысы тапсырылған. 1949 ж. ақпанның аяғында Қазақстан коммунистерінің 6-шы съезінде Д.А. Қонаев алғаш рет ОК мүшесі болып сайланды [4, 70-71-б.].

1951 ж. желтоқсан айында Д.А. Қонаевты сол кездегі ҚКП ОК бірінші хатшысы Ж.А. Шаяхметов шақырып алып, Қазақстан тарихын идеологиялық жариялау бойынша жағдайды түзету қажеттілігіне байланысты ғылымдар Академиясын басқаруды ұсынды, ол ұсыныстан бас тартты. 2 айдан соң ОК-ға шақыру қайталанды. Бұл жолы Ж.А. Шаяхметов Д.А. Қонаевтың ғылым басқармасына ауысуға келісімін алды [8]. 1952 жылғы 16-17 сәуірде республиканың ғылымдар Академиясының жалпы жиналысының сессиясы өтті. ОК идеология жөніндегі хатшысының қысымымен бірінші күні академиктер М.П.Русаков және А.К. Жұбанов, корреспондент мүшесі К.Д. Жұмалиев атақтарынан айырылды. Кейіннен оларға қатысты әділдікті орнату мүмкін болды. 17 сәуірде ірі қазақ ғалымы Қ.И. Сәтпаев құпия дауыс берумен Ғылымдар Академиясы Президенті қызметінен және Төралқасының мүшесінен босатылды. Оның орнына бірауыздан Д.А. Қонаев сайланды.

Сталиннің өлімінен кейін елді Н.С. Хрущев басқарды. Л.П. Берия қамауға алынып, атылды, Г.В. Маленков – КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметінен босатылды және біртіндеп саяси бейболымға жіберілді. Н.С.Хрущев партияның және елдің толық билеуші қожайыны болды. Ол кезде Орталықта Қазақстандағы экономиканың, әсіресе ауыл шаруашылығы саласындағы жағдайға наразылық өрби берді [5, 86-б.].

ҚКП ОК Пленумында 1954 ж. ақпанда селоны қанағаттанарлықсыз басқарғаны үшін бірінші хатшы Ж.А. Шаяхметов өз орнынан босатылды. Көп ұзамай Қазақстанның КП VII съезінде бірінші хатшы - П.К. Пономаренко, екінші хатшы Л.И. Брежнев болып сайланды. Алғашқы жұмыс күндерінен бастап ғылымдар Академиясының Президенті мен партияның жаңа басшылығы арасында іскерлік, ізгі қатынастар қалыптасты, олар академиялық институттардың материалдық-техникалық базасын нығайтуда елеулі роль атқарды [6, 270-б.]. 1954 жылғы 30 қарашада республикалық ғылымдар Академиясы жалпы жиналысының сессиясы өтті, оған 13 академик және 17 корреспондент мүшесі сайланды, ал Қ.И. Сәтпаев Геологиялық ғылымдар институтының директоры қызметіне бекітілді.

1955 ж. наурызда Мәскеуде КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясы өтті, онда ҚазКСР ғылымдар Академиясы Президентінің сөз сөйлеуі жоспарланды. Қазақ тұрақты өкілеттігі ғимаратында баяндама жасауға дайындалып жатқанда, Д.А. Қонаев шұғыл түрде П.К. Пономаренкоға және Л.И. Брежневке шақырылды. Мұнда оның ОК бюросында республиканың Министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметіне бекітілгенін және ғылымдар Академиясының Президенті қызметінен босатылғанын хабарлайды. Д.А. Қонаевтың табандылығымен республикалық ғылымдар Академиясының Президенті болып оның негізін қалаушы Қ.И. Сатпаев сайланды.

1955 жылғы 1 сәуірден бастап ҚазКСР Министрлер Кеңесінің Қазақ республикасы құрылғаннан бастап сегізінші Төрағасы Д.А. Қонаев өзінің лауазымдық міндеттерін орындауға кірісті. Ол республика үкіметінің басшысы болғанда түсті металлургия, құрылыс-жинақтау жұмыстары, геология, энергетика және т.б. министрліктер ұйымдастырылды.

1960 ж. 19 қаңтарда Д.А. Қонаев ҚКП ОК Бірінші хатшысы болып бірауыздан сайланды. 1962 ж. желтоқсан айында мақта өсіру аудандарын Өзбекстанға беру туралы Н.С. Хрущевпен келіспеушіліктерден, Д.А. Қонаевты ҚКП ОК Бірінші хатшысы міндеттерінен босатып, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы етіп тағайындайды [7, 2-3-б.].

1964 ж. қазан айында Д.А. Қонаев Мәскеуде болып, Бірінші хатшы қызметінен Н.С. Хрущевті босатып, осы постқа Л.И. Брежневті сайлаған, КОКП ОК Пленумына қатысады. 1964 жылғы қараша айында Қазақстан Компартиясы ОК бюросының барлық мүшелері мен ҚазКСР Министрлер Кеңесі Төрағаларының орынбасарларын Мәскеуге шақырып, Д.А. Қонаевты ҚКП ОК Бірінші хатшысы етіп тағайындайды.

1982 ж. 10 қарашада Д.А. Қонаевты Мәскеуге Саяси бюроның мәжілісіне шұғыл түрде шақырды. Мәжілісті ашып, Ю.В. Андропов Саяси бюроның мүшелеріне Брежневтің қайтыс болғанын хабарлайды. Үнсіздікті К.У. Черненко бұзып, Ю.В. Андроповты КОКП ОК Бас хатшысы етіп сайлауды ұсынды. 12 қарашада КОКП ОК Пленумында жаңа Бас хатшыны сайлау өтті. Бұл геронтократияны – елді ақсақалдардың билеуін тоқтатудың басы болды. Ю.В. Андроповтың аз уақыт басқаруынан кейін КОКП ОК Бас хатшысы болып К.У.Черненко сайланды. 1985 ж. наурызда К.У. Черненко қайтыс болды және КОКП ОК Бас хатшысы постысына бірауыздан М.С. Горбачев сайланды. Елде «қайта құру» дәуірі басталды.

1985 ж. Қазақстан Компартиясының XVI съезі - Д.А. Қонаевтың басшылығымен өткен соңғы съезд болды, онда ол ҚКП ОК есептік баяндамасымен сөз сөйледі. Ол — ОК мүшесі, ал съезден кейінгі пленумда ҚКП ОК Бірінші хатшысы болып қайта сайланды. 1986 ж. күзде Д.А. Қонаев М.С.Горбачевке зейнеткерлікке шығу туралы мәселені қарастыру өтінішін ұсынды. Бас хатшы оның өтінішін бірден қолдады. 1986 ж. 11 желтоқсанда Д.А. Қонаевтың қатысуынсыз Саяси бюроның мәжілісі болды, онда оның зейнеткерлікке кетуі туралы шешім қабылданды. 16 желтоқсанда таңертең Д.А.Қонаевты зейнеткерлікке шығарып салған және Бірінші хатшы етіп Г.В.Колбинді тағайындаған, ҚКП ОК Пленумы болды.

Партиялық және шаруашылық басқарудың барлық жолдары тоғысқан, Үкімет төрағасының және Қазақстан Компартиясы ОК бірінші хатшысы постысында 30 жылдан астам уақыт болып, Д.А. Қонаев Қазақстанның гүлденуі, оның өндірістік күштерінің дамуы, халық игілін арттыру үшін өте көп еңбек етті. Өскемен қорғасын-мырыш және титан-магний, Соколов-Сарыбай, Лисаковск, Балқаш, Жезқазған кен-металлургия комбинаттары құрылды және дамыды. Оның көмегімен химия, металлургия институттары пайда болды, қазақстандық ВАСХНИЛ, Ақмоладағы Бураевский институты әлеуметтік тапсырыстар пакетін алды, ядролық физика саласында қарқынды жұмыстар басталды; Орта Азия әскери округі, әскери-инженерлік база құрылды.

Д.А. Қонаев республиканың ауыл шаруашылығының көтерілуіне үлкен көңіл бөлді. Ол агроөнеркәсіптік кешеннің техникалық қайта қарулануы қалай жүріп жатқанын, асыл тұқымды мал және тұқым өсіруді, өндіріске жаңа технологияларды ендіруді, ауылды қайта құруды және ауыл еңбеккерлерінің тұрмысын үнемі қадағалады. АӨК үшін жауап беретін министрлерді өзіне жиі шақырған, ғалымдармен, мамандармен және өндіріс озаттарымен кеңескен.

Д.А. Қонаевтың қамқорлығы мен қолдауын үнемі сезінген, ауыл еңбеккерлерінің екпінді еңбегінің арқасында республика Кеңес Одағының ірі астық және мал шаруашылығы базасына айналды. Тың игеру жылдарында Қазақстан елімізге бір миллиард пұттан астам нанды - 9 рет, ал оныншы бесжылдықта жыл сайын дерлік сатты. Астықтың жалпы өндірісі - 27-28 миллион тоннаға, ал кейбір жылдары 34 миллион тоннаға жетті. Халықтың жан басына 1500-ден 2000 килограмға дейін бидай өндірілді. Салыстыру үшін: КСРО-да бұл көрсеткіш 1984 жылы - 712, АҚШ-та - 1331, Францияда - 1075, ГФР-да 448 килограмды құраған. Мемлекеттік ресурстарға бидайдың күшті сорттарын жеткізу жалпы алғанда КСРО-да осы дақылды дайындаудың жалпы көлемінен 70 пайызға жетті.

1987 жылғы 1 қаңтарда ірі қара малдың басы - 9,5 миллионға, қойлардың басы 36,5 миллионға жетті. Ет, сүт, жұмыртқа, жүн және басқа өнім өндіру және дайындау көлемдері өсті. Ауылда күрделі құрылыстың ауқымы өлшеусіз артты, оған тыңды көтерудің алдындағы барлық жылдарда Қазақстанның бүкіл ауыл шаруашылығына салынған қаржыға қарағанда 7 есе көп қаржы салынды. Егер 1940 жылы республикада 194 совхоз болса, онда 1985 жылы оның саны 2 мыңнан асты. Тың игеруге жұмсалған шығындар артығымен өтелді.

Жоғары өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін ауыл шаруашылығының жүздеген мың еңбек озаттары КСРО ордендерімен және медальдарымен марапатталды, ал олардың көпшілігі Социалистік Еңбек Ері атағын иеленді.

Ірі республиканың басшысы ретінде Д.А. Қонаев Қазақстандағы шаруашылық құрылысының көптеген проблемалары бойынша күрделі мәселелерді одақ органдарында табанды және тиімді шешкен. Сондай-ақ әдеттегідей қолдау тапқан. Сонымен бірге КОКП ОК Саяси бюросының мүшесі ретінде оның орталыққа қарсы тұруы қиын болды, Мәскеуде әдептілік, икемділік, ал кейде кішіпейілділік танытуға тура келген.

Ол шетелде және кеңес мемлекетінде үлкен беделге ие болған. КОКП ОК Саяси бюросының мүшесі, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, сегіз Ленин орденінің кавалері, академик – міне, оның еңбегіне, талантына, ойы мен өзінің жарқын өмірін арнаған, ісіне берілгендігіне көрсетілген құрмет.

Нағыз интернационалист ретінде Д.А. Қонаев өзінің көп ұлтты халқын жақсы біліп қана қоймай, сонымен бірге оны сүйген, оның патриотизмін, еңбек сүйгіштігін, өзін-өзі құрбандыққа шалуын және рухани ұлылығын жоғары бағалаған.

Д.А. Қонаев көрнекті мәдениет қайраткерлерімен, музыканттармен, композиторлармен, суретшілермен, сәулетшілермен достық қарым-қатынаста болған. Әдебиетті, өнерді жақсы білген. Атақты қазақстандықтарға таң қалудан шаршамаған. Ол ақын Олжас Сүлейменов, әртістер К. Байсейітова, Б. Төлегенова, Е. Серкебаев, А. Әшімов, сәулетші Ю.Г. Ратушный және көптеген басқа атақты адамдар туралы көптеген жақсы және ізгілікті сөздер айтқан.

Оның Алматыны салу және көркейтуде жасаған игі істері аз емес. Оның бастамасы бойынша тұрғызылған Республика Сарайы, Достық даңғылындағы тұрғын үйлер, Б. Шолақ атындағы «Медеу» спорт кешені, Республика алаңы, «Қазақстан», «Жетісу», «Алматы», «Алатау» қонақ үйлері, цирк, аэровокзал, әуежай және көптеген басқа ғимараттар Қазақстан Республикасының визит карточкасы болды. Д.А. Қонаев республиканың мәдениетін өте жоғары бағалаған және үнемі қолдаған.

Д.А. Қонаевтың Қазақстан экономикасы мен мәдениетіне қосқан үлесі орасан. Өзінің игі істерімен ол Отанының даңқын биікке асқақтатты, өзінің есімін мәңгі етті және Қазақстан деп аталатын елінің тарихында мәңгілікке қалды.

2. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева (в аспекте истории Ка-захстана). – Алматы, 1994. - 300 с.

3. Кунаев Д.А. О моем времени: Воспоминания. Алма -Ата: Дэуiр, МП «Ынтымак», 1992. - 312 с.

4. Рыбников А.П. К 90-летию со дня рождения Д.А.Кунаева. Бывший член Бюро, секретарь Компартии Казахстана А.П. Рыбников // Простор: 2002- №1. С. 39.

5. История Казахстана в лицах: Политические портреты / Под ред. Григорьева В.К. и Кусаинова А.К. Акмола, 1999. - 128 с.

6 История Казахстана с древнейших времен до наших дней. – Т. I. Алматы, 1996.-540 с.

7. Постановление Президиума Верховного Совета Казахской ССР о выводах и предложениях комиссии по окончательной оценке обстоятельств, связанных с событиями в городе Алма -Ате 17-18 декабря 1986 года // Алма -Ата, от 24 сентября 1990 г.

8. Назарбаев Н.А. Стратегия трансформации общества и возрождения европейской цивилизации. Москва: Экономика, 2000. - 544 с.

9. Видова О. Нурсултан Назарбаев. Портрет человека и политика. Алматы, 2000. С. 70.