Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| Шұғыл жүріс, тығыз бұйрық.
Ораз-Мұхамед қуана алмады. Реніш, кейіске және жол жоқ. Ақыл ісі емес, ашу ісі. Тепкі титығына жеткен, ашынған елдің еріксіз қимылы. Бірақ арты... ақыр түбі немен тынбақ?(І, 114). Міне, алты сөйлем алты абзац (жаңа жолдан басталып) жасап тұр. Сірә, автор бұлайша орналастыру арқылы әрбір сөйлемде айтылған ойды көп сөзбен талдап, түсіндірмей-ақ, осылайша келте-келте қайыру арқылы әрқайсысына назар аудартқан болар. Келесі бетте де дәл осындай синтаксистік-графикалық тәртіп бар: Арада екі-үш апта өткенде, бүкіл Сары Арқадағы қару сілтеумен көзін ашқан тәжірибелі аламан атаулы тегіс түстікке бет түзеген. Елу мың қол. Кісі басы қос ат, үш ат. Күндіз-түні шабуылдамақ. Бірақ алды майданға ілінгенде, арты жол ортасында болмақ (І, 146). Егер жазушы айтпақ сөзін бұлайша түзбегенде, текст мына- дай түрде құрылған болар ма еді: «...тегіс түстікке бет түзеген. Бұл – елу мың қол құраған қосын еді. Қосынның әрбір аламаны кісі басы қос-қостан, үш-үштен ереуіл аттар алған, өйткені олар күндіз-түні шабуылдамақ. Бірақ қосынның шұбалаңқы, көптігі 143 сондай, алды майданға...». Ал жазушы баяндаудың мұндай қалыпты ретін сақтағанда, оқырманға ететін эмоциялық әсері басқаша, яғни жай ғана информация алу болар еді. Кітаптағы жазылу тәртібі – әр сөйлемнің жаңа жолдан басталуы – оңтүстікке, Абдолла ханға қарсы аттанған қазақ әскерінің көптігіне («Елу мың қол»), жорыққа жақсы сайланғанына («Кісі басы қос ат, үш ат»), үлкен ұрысқа бекінгеніне («Күндіз- түні шабуылдамақ») оқырман назарын аудартуға көмектеседі. Қайталама тәсілін М.Мағауин де қолданады. Бірақ оның көрінісі Ә.Кекілбаевтағыдан өзгеше болып келеді. Мысалы, тарихты баяндаудың үш түрлі жол-тәсілі-аспектісі жөнінде философиялық толғауды беруде жазушы қасиетті кітаптар айтады, ұлы ақындар айтады, ғұлама ғалымдар айтады деген қайталама сөйлемдерді келтіріп, әрқайсысынан соң, олардың айтқан сөзінің мазмұнын келтіреді де үш сөздің үшеуінің де соңын біртектес сөйлемдермен бітіреді: Сөз аяғы тұлдырсыз уағызға айналар еді, Сөз аяғы тұрлаусыз хикаяға ұласар еді, Сөз аяғы тиянақсыз тауарихқа тірелер еді. Бұлар – бір сөздің, не бір сөйлемнің бұлжымай қайталануы емес, мазмұндас қайталамалар, яғни сөздері әртүрлі болғанмен, ай- татын идеясы біркелкі: кім айтады, сөз мазмұны немен тына- ды. Бұл жердегі қайталама құбылысы сөйлемнің синтаксистік құрылымы мен сөйлем мүшелерінің морфологиялық тұлға- ларының біркелкілігі, кейбір сөздердің әрқайсысында қай- талап келуі (айтады, сөз аяғы) және синонимдес сөздердің қолданысы (тұлдырсыз – тұрлаусыз – тиянақсыз, уағызға айналар еді – хикаяға айналар еді – тауарихқа айналар еді) арқылы жасалған. Міне, авторға бұл типтес қайталамалар үшін қаншама қажеттіктерді табуға тура келген. Жалпы қайталама типтес бірыңғай конструкцияларды келтіру де – Мағауиннің сөз мәнерінің бір белгісі, олардағы қайталанатындар да – жеке сөздер, тіркестер, сөйлемдер емес, морфологиялық тұлғалар мен синонимдер. Мысалы: тіл орта- қтығы туыстырған, мекен бірлігі тоғыстырған, тіршілік жайы табыстырған бұл ат төбеліндей... жұрт (ІІ, 115). Төңке- ріле дөңгеленген дүниеден талай пенде басы кетіп көшті, талай пенде жасы жетіп көшті. Мұндай құрылымдарды 144 қайталама десек те, параллель түзілімдер десек те болар. Сірә, соңғы танымымыз дұрысырақ, бірақ осы параллельдікті жаса- уда сөз бен тұлғалардың қайталап отыруы қатысады. Бірен-саран болса да шығарма беттерінде «абсолютті» қайталамалар да бар (онсыз, сірә, бірде-бір жазушы болмайтын шығар). ... Орыс ұлының жаңа жеріндегі жаңа ұрпақ отыруға тиіс жаңа үйді жабдықтап бітеді (І, 161). Егер біз шығарманы бастан-аяқ тілдік-стильдік бітімнің барлық қырынан талдауды көздеген ғылыми ізденіске ба рып отырсақ, оның синтаксистік құрылымы бойынша әлде де біраз жалпыға ортақ не авторлық даралық белгілерді тапқан болар едік, ал біз бұл жұмыста қазақ тіліндегі тарихи романдар- да көзге түсетін кейбір стильдік-тілдік белгілерді анықтауды көздедік. Сондықтан жазушының жалпы шығармашылық мәнерін емес, тарихи роман ұсынудағы стильдік сұраныстар үдесінен қалайша шыққандығын ғана көрсеттік. Бір-екі ауыз сөз – тіл маманы ретінде өзіміз байқаған жаңсақтықтар жайында. Арыстанның ұрғашысына жал бітіріп қателескен Лермонтовтан бастап, тегі, жазушылардың қай- қайсысынан да жеке сөздердің мағынасынан жаңылысқан сәттерін ұшыратады екенбіз. Мұхтар Мағауин де, Әбіш Кекілбаев та алдияр сөзін дұрыс түсінбей, оны Алла жарға ауыстырыпты. Бұған себепкер – бірқатар ғалымдардың, соның ішінде ұлы Шоқан Уәлихановтың, ірі тіл маманы акад. Ісмет Кеңесбаевтың алдияр деген сөздің төркінін тануда қателескендері 24 болса керек. Олар бұл сөзді арабтың Алла, парсының жар сөздерінің қосылуынан жасалған деп табады да мағынасы «Алла жар болсын» деп түсіндіреді. Ал атақты түрколог акад. К.К. Юда- хин алдаяр сөзі – хандардың, монархтардың, билеушілердің құрметті титулы, орыс тіліндегі «ваше величество» деген- ге сай келетін тарихи көне сөз деп түсіндіріп, түптөркінін бұл ға лым да араб пен парсының екі түбірінің тіркесінен шығарады 25 . Ал біз бұл терминнің этимологиясын арнайы іздестіріп, оны монғол тіліндегі алдар сөзімен төркіндес деп 24 жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|