Реферат есеп б. 5, 40 қолданылған әдебиеттер, қосымша, 13 кесте, сурет
жүктеу/скачать 6.39 Mb.
|
| Ғылыми жобаның мақсаты – Қазақстан азаматтарының қоғамдық санасындағы базалық концептілердің құрылымы мен концептуальдық мазмұнын өзгерте отырып және қазақстандық қоғамды терең жаңғыртуға, жасампаздыққа жұмылдыратын, сондай-ақ қоғамның тұрақты құндылықтарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін негізгі ұғымдардың құрылымы мен тұжырымдамалық мазмұнын өзгертуге қабілетті жаңа менталдық модель құру.
Ғылыми жобаның міндеттері: қазақ тіліндегі негізгі базалық концептілерді анықтау; еркін және бағытталған ассоциациялық эксперименттер мен анкеталау әдісінің негізінде базалық концептілердің құрылымы мен мазмұнын зерттеу; әртүрлі әлеуметтік топқа жататын тіл қолданушылардың санасындағы базалық концептілердің құрылымы мен мазмұнын зерттеу; ассоциациялық эксперимент нәтижесінде жинақталған мәліметтер базасын құру; Есепті кезеңде календарлық жоспарға сәйкес барлық мақсат-міндеттер толығымен орындалды. 1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАЗАЛЫҚ КОНЦЕПТІЛЕРДІ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ 1.1 Базалық концептілерді анықтау және олардың құрылымы Ғылыми жобаның календарлық жоспарына сай есепті кезеңде қазақ тіліндегі базалық концептілерді анықтау жұмысы жүзеге асырылды. Жобада базалық концептілер адамның іс-әрекетінің мақсатын, іс-әрекетке түсу барысындағы қатынастарды реттеуге байланысты концептілер, адамның еңбекке көзқарасы, еңбектің бағалануы (мотивация), еңбекті ұйымдастырушы, еңбек ұйымдастырылатын кеңістік пен уақытқа байланысты және белгілі бір этносқа тән концептілер анықталды. Базалық концептілерді анықтау барысында бұқаралық ақпарат құралдары және қазақ тілінің әр түрлі сөздіктеріндегі негізгі ұғымдарға шолу жасалды. Жобаның мақсаты – адамның іс-әрекет белсенділігін арттыру болғандықтан базалық концептілерді жеке тұлғаның даму траекториясының моделі арқылы анықтауды жөн көрдік. Базалық концептілерді адамның іс- әрекетімен байланыстыра талдау алғаш Ресей ғылым академиясының академигі Н.Ю.Шведова бастаған зерттеушілер тобының орыс тілінің идеографиялық сөздігін жасау барысында қолданылған болатын. Өз кезінде В.Гумбольдт айтқандай, «тіл – адам баласының болмысы мен танымының барлық саласына араласа алатын адамзат рухының ең басты әрекеті». Тіл зерттеушілері когнитивтік тіл білімі арқылы танымның шарттары мен құралы ретіндегі тілдің рөлін айқындауға мүмкіндік алады. Когнитивтік тіл білімі қазіргі антропоцентризмдік талдаулар деңгейінде қалыптасқан когнитивизм негізінде пайда болып, тілдік зерттеулердің көкжиегін кеңейтеді. Когнитивизм, когниция ұғымы тек адам рухына (білім, сана, ақыл, ой, түсінік, шығармашылық, ойлау, логикалық түйін, проблеманы шешу, қиялдау, арман т.б.) қатысты жайттарды ғана емес, сонымен бірге қабылдау, еске сақтау, зейін, танып білу сияқты процестерді де қамтиды. Когнитологияда тіл тек ақпарат берумен шектелмейді, бейнелі образдар арқылы әлемнің тілдік бейнесін сипаттауда айрықша қызмет атқарады. Концептінің құрылымы күрделі. Бір жағынан, оған ұғымға байланысты түсініктердің бәрі қатысты, екінші жағынан, оған тіл деректерінің бастапқы формалары, мағыналары, олардың тарихы, қазіргі кездегі ассоциативтік бағалары, коннотациясы қатысты. Концептінің құрылымдық типтері де әртүрлі. Олар: сценарий (түсінік), схема (үлгі), фрейм, сурет, ойлау бейнесі, скрипт, В.Маслованың түсіндіруінше, фрейм – стереотиптік жағдайға қатысты түсініктің, әсіресе есте сақталған аса көлемді түсініктердің базалық құрылымын білдіреді. Фрейм концептінің негізгі тірегі (ядросы) айналасында құралады, сондықтан сол тірекке қатысты ассоциаланған ақпараттың барлығын да қамтиды. Мысалы, «Байлық» концептісіне тірек болатын ақпараттық ұғымдарды білдіретін: молшылық, дәулет, табыс т.б.;. аталған концептінің өрісі деуге болады. В.фон Гумбольдтың түсіндіруінше, әрбір жеке тіл – ұлттың тілдік санасында қалыптасқан нәтижесі, сол себепті тілдің қызметі қандай деген мәселеге, оның ішкі өмірінің қалай дамығанын, ұлттың рухани күшін, оның өзіндік ерекшелігін түсінбейінше жауап беру мүмкін емес. Тіл мен рухани күштер бір-бірінен бөлек, бір-біріне жалғассыз дамымайды, олар бірлесіп зияткерлік қабілеттерінің біртұтас қызмет әрекетін тудырады. Халықтың мінез-құлқын танытатын, оның барлық ерекшеліктері мен аса маңызды құпияларын тек тіл ғана білдіре алады. Когнитивтік лингвистика адамның менталитетімен, білімімен байланысты болса, лингвистикалық мәдениеттану мәдениет пен тілдің арақатынасына көңіл бөледі. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттейді. Оның негізі мақсаты – халықтың ойлау ерекшелігі мен оның мәдениетін тіл арқылы ашу. Тіл мәдениеттің ажырамас бөлігі, әрі ол лингвомәдениеттануда рухани болмыс ретінде танылады, яғни, тілде ұлттың дүниетанымы, әдет – ғұрпы, дәстүрлері, ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері – рухани өмірі көрініс табады. Когнитивтік лингвистика адамның менталитетімен, білімімен байланысты болса, лингвистикалық мәдениеттану мәдениет пен тілдің ара қатынасына көңіл бөледі. Осымен байланысты әлемнің тілдік бейнесін түсінуге, зерделеуге жетелейтін, оның бір бөлшегі танылатын концепт ұғымы тілдің танымдық мазмұнын, күй-қалпын айқындаушы ғылыми лингвистикалық категория ретінде қалыптасуда. Лингвистикада концепт термині мен түсінігінің қалыптасуы тіл, сана және мәдениеттің өзара әсерлесуінің ерекшеліктерін, заңдылықтарын, амал-тәсілдерін игерудегі жаңа қадам болды. Осыған орай лингвистика, когнитология, мәдениеттану, философияның өзара әсерлесуінің жаңа аспектілері пайда болып, соның нәтижесінде семантикалык зерттеулер тереңдей түсті. Кең мағынада концепт - жалпы әлем туралы білім жүйесінің (әлемнің концептуалды бейнесінің) бір бөлшегі, үзіндісі, яғни индивидтің объективті шындық туралы өз танымындағы тірек ұғымдары. Әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлшегі болатын концептілердің адам танымында алатын орны зор. Негізінен концептілер ретінде адамзат өмірінде маңызды рөл атқаратын тірек ұғымдар алынады. Яғни, шындық өмірдегі белгілі бір мәдениет үшін құнды әрі көкейкесті мәні бар мәдени атаулар ғана концепт дәрежесінде танылады. «Тіл арқылы танылатын концептілер, жалпы алғанда, тілді тұтынушы халықтың дүниетаным көрсеткіші» /1,5/. Өйткен, концепт - оперативті есте сақтау бірлігі, әлемнің адам психикасында көрініс табуы. Концептілер — сөз және экстралингвистикалық шындықтың арасындағы дәнекерлер. Осындай теориялық негіздемелерді ескере отырып, зерттеу нәтижелері бойынша қазақ тілінің базистік концептердің құрылымы анықталды. Базистік концептердің құрылымы мен мазмұнына, сондай-ақ үш тілде (қазақ, орыс және ағылшын) базистік концепттер құрылымының парадигмаларына талдау жасалды. Әр түрлі лингвомәдениет өкілдерінің сөйлеу қызметінде өзекті болып есептелетін тілдік сана бірлігі ретінде концептердің мазмұнын этнопсихолингвистикалық парадигма шеңберінде қарастырдық. Ассоциативті эксперименттің нәтижелері бойынша базалық концептердің құрылымына талдау жүргізілді және әртүрлі әлеуметтік топтарда базистік концепттердің мазмұны анықталды. Отандық тіл білімінде тілдің барлық деңгейіне когнитивтік тәсілдің таралу перспективасы анықталды, өйткені тілдік жүйе әр халықтың әлемдік ерекше көрінісін бейнелейді және санада бекітеді. Оның кез келген белгісі, бір жағынан, ақпаратты сақтау және беру құралы ретінде әрекет ете алады, ал екінші жағынан - осы тілде сөйлейтін адамдардың санасында өзінің тілдік мәніне қарағанда ақпараттың үлкен көлемін белсендіре алады. Әрбір тіл концептің белгілі бір жүйесін білдіреді, соның арқасында тіл тасымалдаушылары қоршаған әлемнен түсетін ақпарат ағынын қабылдай, жүйелей, жіктей және түсіндіре алады. Объектілерді санаттау мүмкіндігі оларды белгілі бір ұқсастықтар негізінде топтарға біріктіруге мүмкіндік береді. Сонымен қазақ тіліндегі базалық концептілердің құрылымы олардың когнитивті белгілерін айқындайтын мынандай анықтамалар берді: сөз арқылы вербалданатын және өрістік құрылымы бар адамзат көзқарасындағы өз тәжірибесінің минималды бірлігі; білімді сақтаудың, өңдеудің, айтып жеткізудің негізгі бірліктері; концепт әлеуметтік жағдаятты, оның ассоциативті өрісі мен прагматикасын анықтайды; концепт деп - адамзаттың әлем бейнесі туралы жинақталған білім-түсініктерін беретін тірек ұғымдарды тануға болады. Зерттеу нәтижелері 2019 жылғы 18-19 ақпанда Сингапурда өткен этнопсихология мәселесіне арналған халықаралық конференция барысында "Research of influence of ethnopsychological concepts on intellectual development of children" атты мақалада баяндалды. (S.Berdibayeva, B.Nussipzhanova, Sh.Amirbekov, М.Abdykalikova Research of influence of ethnopsychological concepts on intellectual development of children//8th Annual International Conference on Cognitive and Behavioral Psychology 18th – 19th February 2019, Singapore). Сондай-ақ, ҚР БҒМ БҒСБК 2 мақала; алыс, жақын шет ел журналдарында 2 ғылыми мақала жарияланып және республикалық, халықаралық конференцияларда 7 баяндама жасалды. Зерттеу барысында әр бір этникалық топтардың базалық концептілері бірдей болуы мүмкін еместігіне көз жеткіздік. Себебі қоғамның алдында тұрған күрделі әлеуметтік экономикалық мәселелерге байланысты жиі күн тәртібіне қойылатын мәселелер тізімі де өзгеріп отырады. Сонымен бірге әрбір халықтың мәдени деңгейі де базалық концептілердің құрылымына әсер етеді. Біз базалық концептілер құрамына ең бірінші кезекте барлық халықтарға ортақ, бірақ мазмұыны мен мағынасы ерекшеленетін универсалды концептілер енеді деген пікірдеміз. Мысалы, уақыт, кеңістік, қозғалыс, ата ана, ақша, табыс, даму және т.б. Базалық концептілер құрамына мәдени концептілер де кіреді. Мысалы, Мәдени концептілердің негізін этикалық концептілер құрайды. Мысалы, «жақсылық- жамандық» концептілері этикалық концептілердің ядросын құраса, ал оның құрамдас бөліктері болып, адалдық, шындық, ұят, парыз, күнә, төзімділік сияқты концептілер де әрбір халықтың базалық концептілер құрамында болуы керек. Ал енді этникалық мәдени концептілер де «той», «дастархан», «қанағат», «қонақжайлық», «мереке», «дәстүр», «әдет –ғұрып», «рушылдық» сияқты ұғымдар да қазақтың дүниетанымын түсінуге мүмкіндік береді. Кесте 1 –Салыстырмалы зерттеудің нәтижесінде ұсынылған қазақ тіліндегі базалық концептілердің тізбесі
2 БАЗАЛЫҚ КОНЦЕПТІЛЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МАЗМҰНЫН ҚАЗАҚ, ОРЫС ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ САЛЫСТЫРМАЛЫ САРАПТАМАСЫ Ғылыми жобаның календарлық жоспары бойынша қазақ тіліндегі базалық концептілер анықтау барысында орыс және ағылшын тіліндегі базалық концептілер туралы зерттеулерге шолу жасалып, салыстырмалы зерттеу жүргізілді. Қазіргі кезеңде когнитивті лингвистиканың жан жақты дамуына байланысты базалық концептілер салыстырмалы түрде кеңінен зерттелуде. Осы ғылыми жобаның күнтізбелік жоспарына сәйкес қазіргі уақытта 2019 жылдың қараша айына дейін заманауи лингво-когнитивтік зерттеулердің теориялық базасы айқындалды; "концепт"ұғымының мәні анықталды. Сонымен, сөз-репрезентанттардың лексикалық мәндерінің негізінде үш тілде базалық концептердің мазмұнының құрылымына ассоциативтік талдау жасалып; синонимдік қатарлардың көмегімен концептердің вербализациялау ерекшеліктері зерделенді. Сонымен осы ғылыми жобаның зерттеу объектісі болып табылатын базистік ұғым-концептілеріне салыстыра талдау жасаудың мақсаты қазақ, ағылшын және орыс тілдеріндегі нақты концептінің қауымдасқан қатарларының лингвомәдени ерекшеліктерін анықтау болатын. Қойылған мақсатқа сәйкес және ұсынылған гипотезаны растау үшін жұмыста келесі міндеттер жүзеге асты: 1 Белгілі бір концептінің қазақ, орыс және ағылшын лингвомәдениеті үшін маңыздылығын анықтау және қаралатын үш мәдениетке тән оның әмбебап компоненттері анықталды. Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі осы концептінің семантикалық өрісі зерттелді. 2 Нақты бір концептін іске асырумен байланысты ассоциативтік қатарларды анықтау үшін қазақ, орыс және ағылшын лингвомәдениет өкілдерінің қатысуымен лингвистикалық және ассоциативтік эксперимент жүргізілді. 3 Салыстыра зерттелген концептінің мазмұнында сәйкес келмейтін элементтердің қалыптасу себептерінің этномәдени ерекшелігін тарихи лингвомәдени талдау арқылы негізделді. Зерттеу материалдары тілдік этикеттің формулалары, қазақ, орыс және ағылшын лингвистикалық және ассоциативтік эксперимент материалдары, сондай-ақ сөздіктер мәліметтері болып табылады. Әр түрлі концептілердің құрылымы мен интерпретациялану кеңістігі жан жақты зерттелінуде. Мысалы, И.А.Нестерова «байлық», Б.Ж.Жанкина мен С.А.Шанкеева «сыпайылық». Е.А.Палеева «ақша», Е.С. Яковлев мен З.М. Дударева «уақыт» концептін, Е.С. Кубрякова мен А.Д. Апресян «кеңістік» концептін, М.Ю. Балабанова «ілім», С.А.Малахова «намыс пен ұят» концептісін зерттеді. Осындай тенденция қазақстандық когнитивтік лингвистикада да басталды. Мәселен З.Қ.Ахметжанова «намыс»және бірнеше концептілерге зерттеу жұмысын жүргізсе, А.Биязыдқова «бақыт» концептісіне диссертация қорғады. Қазіргі әлемдік өркениет кеңістігіндегі жаһандану үрдісіне сәйкес тіл біліміндегі зерттеулер бағытының кешенді де интеграциялық сипатына сай тіл мен мәдениет сабақтастығын анықтаудың мәні зор. Оның нақты көрінісі – «әлемнің әдеби тілдік көркем бейнесін» ұлт тілі арқылы зерттейтін лингвомәдениеттану саласы. Себебі, әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы, болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы т.б. сол тілде сөйлеуші ортада қалыптасып, тілінде сақталады. Демек, сөз заттың тура таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сүйенген – «әлемнің әдеби тілдік көркем бейнесі» және «… антропонимдер өзіндік бір мәдени мәтін ретінде қабылдануы тиіс», – деп тұжырымдайды. Қазақ тіл біліміндегі бүгінгі күні қарқынды дамып келе жатқан салаларының бірі антропоөзектік бағыттағы зерттеулер. Антропөзектік бағыт аясындағы зерттеулердің үлкен салалары гендерлік лингвистика, когнитивтік лингвистика қазіргі күні ғылыми қағидалары мен амал-тәсілдер негіздерінде өз алдына жеке ғылыми сала болып қалыптасып, дамып келе жатыр. Лингвистика ғылымындағы мәдениеттің орныққан концептілерін диахрондық және синхрондық тұрғыдан саралау, тіліміздегі поэтикалық образды сөздерге лингвомәденитанымдық тұрғыдан түсіндірмелер беру, лингвокогнитивтік мәселелердің түйінін шешу бірден бір өзекті ғылыми ізденістер қатарына жатады.Тіл біліміндегі зерттеулердің негізі бүгінгі таңдағы жаһандану процесіне төтеп берудің негізінде ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып түсіну үшін, тілдік бірліктерді тіл мен танымның тұтастығы, тіл мен мәдениеттің сабақтастығы тұрғысында тілдік емес лингвофилософиялық мәнділіктермен өзара сабақтастықта «әлемнің тілдік көркем бейнесі» деген күрделі теорияның ыңғайына сай негізделіп зерттеу ісін жүргізу кеңінен етек алуда. Ал,«дүниенің белгісі дегеніміз адам баласының әлемді тануының негізі болып саналады. Әлемнің әдеби тілдік көркем бейнесінде, әсіресе, рухани құндылықтар жүйесі, қоғамдық мораль, ұлт өкілдерінің дүниеге, адамдарға және басқа ұлттарға деген қарым-қатынасы тәрізді маңызды ақпараттар жинақталған. Бұл жөнінде белгілі зерттеуші В.А.Маслова: «Әлемнің тілдік көркем бейне көріністері әр тілдің өзіне тән ерекшеліктеріне, әр халықтың әлемді өзінше тануына, ол фрагменттерді өзінше бейнелеп атауына байланысты тіл-тілде өзгеше болып өріледі» дейді [2; 80]. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер нәтижесі мен анықтамаларды сараптай келіп, біздің ойымызша, когнитивтік лингвистиканы тіл білімінің антропоөзектік бағытқа сүйенген саласы деп түсінуге болатын сияқты. Когнитивтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі – концепт. Қазіргі лингвистикада «концепт» термині көптеген пікірталастың өзегіне айналғаны, осыған байланысты бірнеше ғылыми бағыттар қалыптасқаны белгілі. Соған орай «концепт» терминіне берілген анықтамалар да алуан түрлі. Ғылымның уақыт тынысымен дамуы тілге де ықпалын тигізеді. Тың ізденістерге жол ашады. Қазiргi кезеңде «тiл мен әдебиет, мәдениет пен этнос» мәселесiне қатысты түрлі ғылым саласында кешенді түрде, ғылым салаларының түйіскен жерінде зерттеу жұмыстары тiлдің ұлттық сипатын, ұлттық танымын, ұлттық рухын тануға, танытуға негiзделген. Халықтың болмысы мен тұрмыс-тіршілігін оның тілі арқылы тану қағидасына сай зерттеу тіл біліміндегі жаңа бағыт ретінде қалыптасты. Бұл бағыт тілдегі адам факторын тіл табиғатымен тығыз байланыста қарастыратын антропологиялық лингвистика саласының негізін қалады. Демек, антропоцентристік бағыт аясындағы зерттеулерде тіл тек жүйе ретінде ғана зерттелмей, тіл мен адамның, тіл мен танымның, тіл мен мәдениеттің, тіл мен қоғамның байланысы жан-жақты қарастырылуда. Адам қоршаған ортаны ой қабілеті арқылы танып біледі десек, тіл ой қызметін көркем бейнеге, белгілі бір тілдік үлгіге түсіреді. Адамзаттың шындық болмысты танып-білуі – барлық халыққа ортақ, себебі таным-түсінік тіл арқылы емес, ми қызметі арқылы жүзеге асатыны ақиқат. Ми қызметінің нәтижесінде тілдік бірліктер объективті дүниемен байланысады, сол арқылы адам дүниені таниды. Ал осы адам танымының нәтижелері тілдік таңбалар арқылы тілден көрініс табады. Таным – шындық дүниенің көркем бейнесі. Бұл – әлем бейнесінің тілден көрініс табуы. Яғни, әлем туралы ақпаратты тілдік таңбалар арқылы айқындау ғаламның тілдік бейнесі деген ұғымды тудырады. Мәдени концептілердің беретін ұғымын, семантикалық қырларына талдау жасау арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісін, өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктерін айқындауға болады. Мәдени концептілер белгілі-бір халықтың, ұлттық мәдениетін, салт дәстүрін, дүниетанымын түсінудің кілті. Олар халықтың өзіндік мәдениетін өз ішінен ұғынуға көмектеседі. Мәдени концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің даму қалпын, оның қазіргі өмірдегі жай күйін білеміз. «Мәдени концепт» ретінде танылатын тілдік бірліктің концепт құрудағы өзіндік лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық байланысы бар және семантикалық өрісі кең атауларды білеміз. Әр халықтың концептосферасында өзіне тəн концептер аз ұшыраспайды, ол ұлттық ерекшелікті айқындай түседі. Мұндай көптеген концептер нақтылық «жетекшілік» қызметін атқара отырып, болған əртүрлі оқиғалар мен құбылыстарды қабылдай аламыз, сонымен қатар ұлттың сөйлеу ерекшелігін айқындаймыз. Өзге ұлттың өзіндік ерекшелігін айқындауда, олардың ойы мен табиғатын түсінуде, суреттеу мен мазмұндауда мұндай концептің атқарар қызметі өте маңызды. В.А. Маслованың пайымдауынша, кез-келген ұғым концепт бола бермейді, тек қана кейбір күрделі, нақты бір мәдениетті оларсыз елестету, танып-білу мүмкін емес маңызды ұғымдар ғана концепт ретінде танылады [3, 27б.]. Жалпы, концепт философиялық тұрғыда екі бағытта түсініледі: біріншісі – рухани мәдениеттің өзекті сөзі, екіншісі – сөздің пайда болуына дәнекер алғашқы түсінік. Концептің басты белгілерінің бірі – оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады [2, 55-56 бб.]. В.И.Карасик концепті когнитивтік және мәдени деп ажыратып, когнитивті концептілерді қоршаған ортадағы шындықты құрылымдап және оны қайта құратын индивидуалды мазмұнды болып келетін менталды құрылымдар ретінде анықтаса, ал мәдени концептілер сол мәдениеттің өзіндік ерекшеліктерін бекітетін ұжымдық мазмұнды болып келетін менталды құрылымдар деп түйген [32, 17б.]. Аталмыш жобаның күнтізбелік жоспарына сәйкес 2019 жылдың екінші жарты жылдығында үш тілде базистік концептердің құрылымының парадигмасына зерттеу жасалды. Салыстырмалы, салғастырмалы талдау негізінде қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі базистік концептердің құрылымының ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды. Құрылымдық модельге құрылған және когнитивтік тәсілдің үш базалық құрылымдық компонентін - эмоцианольды, ақпараттық мазмұны мен интерпретациялық өрісті қамтитын концептердің әртүрлі тілдерде салыстырмалы талдау жүргізілді және концептердің осы құрылымдық компоненттерінің әрқайсысына тиесілі когнитивтік белгілері сипатталды. Өтпелі қоғамдардағы әлеуметтік депрессия азаматтардың менталдық лексиконында көрініс табады, сондай-ақ базалық концептердің мәні өзгереді. Қазақ тілінің базистік концептердің жаңа құрылымы мен мазмұны азаматтардың жасампаздық әрекеттерін әлеуметтік құрастыруға және олардың этномәдени ерекшеліктерімен алдын ала анықталған іске асыру ерекшелігін айқындауға мүмкіндік берді. Салыстырмалы талдау сондай-ақ қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі жекелеген ұғымдардың мәнінің лакунизацияланған сипатын анықтауға мүмкіндік берді. Әлеуметтік-мәдени кеңістікте тілдің қызмет етуіне байланысты мәселелер әзірленді. Жүргізілген зерттеулер қазіргі тіл білімінің когнитивті парадигмасының негізіне коммуникативтік қызметте жүзеге асырылатын және адам санасындағы ерекше когнитивті құрылымдар мен тетіктермен қамтамасыз етілетін когнитивті процесс ретінде тілді анықтау қойылғандығын көрсетті. Концепт түрлерінің сипаттамасы берілген. «уақыт», «сенімділік», «білім», «кішіпейілділік», «қонақжайлылық», «намыс», «байлық» және т.б концепт түрлерін салыстыра зерттеп, олардың әр тілге тән ерекшеліктеріне сипаттама берілді. Жалпы концептердің лингвистикалық және лингвомәдени зерттеулері бойынша негізгі теориялық жұмыстарға шолу жасалды. Темпоралды концептосфера кез-келген тілде сөйлеушілердің санасындағы ең маңыздылардың бірі болып есептеледі. Мысалы, уақыт концептісі, кеңістік концептісімен қатар адамның әлем туралы білімдер жүйесінде ерекше орын алатыны сөзсіз де түсінікті. Уақытты зерттеу қырына байланысты уақыттың биологиялық (цикл, өмір ырғағы), геологиялық (кезең, дәуір), тарихи (заман, ғасыр), физикалық, философиялық, психологиялық, мифологиялық, көркем, лингвистикалық және басқа да түрлері болуы мүмкін. Уақыт концептісі біртекті емес. Ол әртүрлі әлемге, яғни физикалық, рухани, күнделікті, ғылыми әлемге жататын түсініктерді қамтиды. Алайда бұл жекелеген түсініктердің жиынтығы емес, адамның материалды (сыртқы) және идеалды (ішкі) тәжірибесін жинақтайтын тұтастық. Осы зерттеу жұмысының салыстырмалы талдауы барысында «Уақыт» концептісі үш тілде (қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде) де көпқырлы және құбылмалы екені айқындалды. Уақыттың орыс және ағылшын менталитетінде құндылық ретінде алатын ерекше орны ұқсас екен және мұны осы екі халықтың паремиологиялық бірліктерінен көруге болады: Время – денги. Время идет және т.б. There is no time like the present; Time flies; Time is money және т.б. Осы тұста, салыстырылған қазақ, орыс және ағылшын мәдениетінде де уақыттың қайтымсыздық, жылдамдық, құндылық сияқты әмбебап сипаттамаларына байланысты ортақ көзқарас байқалатынын көруге болады. Дегенмен, әртүрлі лингвомәдениет өкілдерінің уақытты қабылдау мен оны сипаттауында, сол халықтың тұрмыс тіршілігі, тарихы, ділімен тығыз байланысты өзіне ғана тән ұлттық-мәдени ерекшеліктері де болатыны белгілі. Кесте 2 – «Уақыт» «время» және «time» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
«Уақыт» концептісінің мазмұндық ерекшеліктері көзге бірден түседі және ол қазақтардаңы уақыт концептісінің парадигмасының қалыптаспағандығын көрсетеді. Сыпайылық, сыпайы мінез-құлық және этикет мәселелерінің лингвистикалық аспектісін зерттеуге соңғы уақытта шетелдік (П. Браун және С. Левинсон, Г. Каспер, К. Кристи, Р. Лакофф, Р. Уаттс және т.б.), сондай-ақ ресейлік ғалымдар (Н. И. Формановская, Т. В. Ларина, Л. В. Хохлова, А. Харчарек, И. А. Романова, Е. А. Зацепина және т.б.) және отандық ғалымдар Б.Ж.Жанкина, С.А.Шункеева еңбектерінде көп көңіл бөлінеді. Алайда, бұл тақырыптың салыстырмалы аспектіде қарастырылмағанын ескере отырып, әртүрлі лингвомәдениет өкілдерінің «сыпайылық» концепциясын қабылдау ерекшеліктерін барынша толық анықтауға тырыстық. Сонымен «сыпайылық» - «вежливость» - «politeness» концептісіне салыстыра талдау жасаудың мақсаты қазақ, ағылшын және орыс тілдеріндегі «сыпайылық» концептісінің қауымдасқан қатарларының лингвомәдени ерекшеліктерін анықтау болатын. Талдау нәтижесінде, «сыпайылық» концептісінің қазақ, орыс және ағылшын лингвомәдениеті үшін маңыздылығын нақтыланып және қаралатын үш мәдениетке тән оның әмбебап компоненттері анықталды. Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі «сыпайылық» концептісінің семантикалық өрісі зерттелді. Қазақ, орыс және ағылшын лингвомәдениетіндегі тілдік этикеттің репрезентацияланған «сыпайылық» концептісінің қызмет ету ерекшеліктерін анықталды. «Сыпайылық» концептінің мазмұнында сәйкес келмейтін элементтердің қалыптасу себептерінің этномәдени ерекшелігін тарихи лингвомәдени талдау арқылы негізделді. Зерттеу материалдары тілдік этикеттің формулалары, қазақ, орыс және ағылшын лингвистикалық және ассоциативтік эксперимент материалдары, сондай-ақ сөздіктер мәліметтері болып табылады. Кесте 3 – «Cыпайылық». «Вежливость» және «Politeness» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
Біз сыпайылық концептісінің қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде мәнін көрсететін және оның семантикалық өрісін құрайтын семантикалық қатынастармен өзара байланысты әр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктерде абстрактілі менталдық мәні анықталды. Аталмыш концептің этимологиясын, оның синонимдік және сөзжасам қатарларын талдаудың нәтижесінде қарастырылатын үш тілде мынадай ерекшеліктер анықталды: тек қазақ синонимдер қатарында инабат, ибалы, кішіпейіл, ізетті сөздерінде «қарапайым, ұялшақ» және «пейілі таза» деген мағыналар бар; орыс тіліндегі семантикалық мағынасы біреулерге сыпайы мінез-құлықтың бағыттылығын көрсететін синонимдердің айтарлықтай үлесі бар (предупредительный, обходительный, учтивый) орыс және ағылшын тілдерінде француз тілінен енген (нәзік – delicatе, куртуазды-courtois және наздық-galant) және француз тілінен ағылшын тіліне (courteous, gallant, chivalrous, suave, amiable) алынған бірнеше синонимдер бар. Екі тілдің сөздік қоры мұндай сөздермен толығуына белгілі бір тарихи оқиғалар, Англиядағы нормандік жаулап алу және Ресейдің Франциямен және Ұлыбританиямен мәдени байланыстары елеулі әсер еткен.; ағылшын тіліндегі синонимдер қатарында «жақсы мәнермен, талғампаз», тіпті «ақсүйектік»: courtly, gallant, polished, refined, urbane, good-mannered, mannerly мағынасымен көптеген сөздер бар. Алынған деректердің нәтижесі «сыпайылық» концептісінің салыстырылған үш тілдегі ұқсастықтары мен айырмашылығын айқындады. Қазақ және орыс лингвомәдениетіндегі негізгі мазмұндық элементтері тәрбиелілік, құрмет және мейірімділік сәйкес болды. Ағылшын тіліндегі аталмыш концепттің мағыналық аясы беделді біліммен, әлеуметтік мәртебемен және материалдық жеткілікпен тікелей байланысты екені анықталды. Осы ел тұрғындарының пікірінше, ағылшын қоғамының жоғары жіктерінің өкілдері этикет нормаларын, жақсы мәнерді (good manners) өзінің әлеуметтік тиесілігін көрсету үшін пайдаланады. «Сенімділік» концептісі абстрактілі тұжырымдамалар қатарына жатады, бұл олардың құрылымының ерекшелігін - белгілердің бейнелі тобының ерекше маңыздылығын анықтайды. Кесте 4 – «Сенімділік». «Уверенность» және «Confidence» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
Салыстырмалы сараптама нәтижесінде,ағылшын тіліндегі confidence лексемасының мәні мынадай семантикалық компоненттерді құрайды:" Сіз не істеу керектігін жүзеге асыруға сенімдісіз, ешқандай күмән жоқ (no doubt, undoubtedly, of course, indeed, surely, to a certain, definitely, beyond question, certainly and etc.), адамға сенім, жақсы, табысты нәрселерді жүзеге асыруға сенім. Ал орыс және қазақ тілдерінде іске сенімділік жоқ, тек күшке сенімділік бар. Кесте 5 – «Еңбек», «Труд» және «Work» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
Ағылшын тіліндегі «Work» концептісі «Еңбек» пен «Труд» концептілерінің мазмұнынан ерекшелеу. Бұл концептіде іске байланысты (бизнес) «белсенділік пен «дағдылар» концепт парадигмасын құраса, ал орыс және қазақ тіліндегі құрылымдарда нақтылық байқалмайды. Кесте 6 – «Білім», «Знание» және «Knowledge» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
«Білім» концептісін ағылшын және орыс тіліндегі концептілермен салыстырғанда қазақ тілінде мазмұндық парадигма қалыптаспағандықтан фрагментарлық сананың белгілері байқалды. Байлық концептісі «дәулет, молшылық» мәніндегі әлеуметтік әрі этномәдени менталдық ұғымды білдіретін концепті. Кесте 7 – «Байлық», «Богатство» және «Wealth» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
Байлық концептісін үш тілде салыстыра отырып зерттегенде ассоциативтік мағынасының өзара ұқсастығына қарағанда айырмашылығы көп екені айқындалды. Мұны осы халықтардың әлем бейнесімен байланыстыруға болады, өйткені, әлем бейнесі – өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның санадағы, адамдар танымындағы, ұғымындағы оймен жасалған бейнесі. Кесте 8 – «төзімділік», «терпение» және «» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
«Төзімділік» ұғымының концептуалдық кеңістігі «мойынсұну», «қайғыру», «шыдамдылық», «толеранттылық» концептілерінен тұрады. «Төзімділік» концепті осы концептуалдық кеңістіктің ядросы болып есептеледі. Ағылшын дәстүрінде бұл концептуалдық кеңістік жағдайдың өзгертетіндігін, қаталдықтың жұмсаратындығын, кедейліктен құтылуға болатындығын түсіндірсе, ал орыс дәстүрінде бұл құрбандыққа бару, әділеттілік үшін зардап шегуге дайын болу, әділетсіздікті мойындау сияқты мағынамен тығыз байланысты. Кесте 9 – «Отбасы», «Семья» және «Family» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
Бұл жерде ағылшынның "үй" ұғымы "house – home – family" деген сөздерден тұратын "отбасы" деген ұғыммен тығыз байланысын біз салыстырылған үш тілдің өкілдері бірдей мағынада пайдаланады. Қазақ және орыс тілдерінің «отбасы» лексикалық бірліктерін мағынасымен ағылшын тілінің лексикалық бірлігі "family" ("отбасы") мағынасымен салыстырған кезде олар: ата-ана, туыстық, мейірім сияқты мағынада сәйкес келетіні анықталды: Сондай-ақ «туыстық қатынастар» деген мағынаны құрайтын тұжырымдамалар өз құрамына ағылшын лингвомәдениеті шеңберінде ұлттық ерекшелікке ие бірқатар коннотацияларды қамтиды. Туыстық қатынастардың мәні ағылшын мәдени кодына кіретін метафориялық бейнелі қатардың көмегімен ағылшын тілінде көрінеді. Ағылшын лингвомәдениетіндегі отбасылық қарым-қатынастардың метафорикасы ағылшын отбасылық ұстанымдарының елеулі консерватизмі мен дәстүрлігін куәландырады. Осылайша, лексикалық семантикада өз көрінісін тапқан туыстық дәрежелерінің айқын градациясы байқалады. Кесте 10 – «Қонақжайлылық», «Гостеприимство» және «Hospitality» концептілерінің құрылымы және құрылымдық парадигма көрсеткіштері
"Қонақжайлылық" концепті әлемнің тілдік суретінің фрагменті бола отырып, қазақ, орыс және ағылшын мәдениеті үшін жоғары маңызы бар күрделі, көп қабатты ментальды білім беру болып табылады, өйткені адам болмысының әлеуметтік-мәдени саласын қалыптастырудың әмбебап және ерекше аспектілерін білдіреді. "Қонақжайлылық" концепті орыс тілдік санасына тән және орыс мәдениетінің негізгі концепті болып табылады. Қонақжайлылыққа байланысты көптеген басқа қасиеттері бар, орыс өзі жазылған. Н.В.Уфимцеваның зерттеулеріне сәйкес, орыс адамының басты сапасы - мейірімділік және оның басқаларға қатысты көрінісі-мейірімділік, қуаныш, жаншылдық, орыс адамының осы қасиеттерінің барлығы қонақжайлылық жағдайында көрініс табады. Қонақжайлылық жағдайы "мәдени-негізделген сценарий" деп саналуы мүмкін [19, 113б], өйткені орыс мәдениетінің жасырын нормалары мен бейбітшіліктің концептуализациясының ерекше аспектілерін білдіреді. Қазақ, ағылшын және орыс тілдерінде салыстырмалы талдау "қонақжайлылық" концептін зерттеуге және оның осы халықтардың менталитетіндегі өзектілігіне мүмкіндік берді. "Қонақжай болу - бұл жақсы"деген ұғымды мойындаудағы ортақтылық анықталды. Ағылшын және орыс тілдеріндегі концептің мінез-құлықтың ұқсас үлгілері тіркелген, атап айтқанда, шақырылған, шақырылмаған, күтілмеген қонақтарға, шаршаған адамдарға деген қарым-қатынас. Орыс фразеологизмдерінде қоңырау шалмаған, күтілмеген қонаққа шыдамды қарым-қатынас көрсетілген айырмашылықтар тіркелген (Құдайы қонақ деген қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркесіне ұқсас). Үш тілдегі концептісін талдау орыс және ағылшын тілдік картинасы үшін өзекті "қонақжайлылық" тұжырымдамасының негізгі белгілерін бөліп көрсетуге мүмкіндік берді, бірақ әр түрлі дәрежеде: мысалы: ашықтық, қуаныш ассоциясы орыс тілінде шын жүректен, барлық жүрекпен деген мағына берсе, ол ағылшын тілінде give a hearty welcome (жомарт дәм). Бір қызығы, кейбір зерттеушілер әлемнің ағылшын суретінде қонақжайлылық концептінің болуын жоққа шығарады. Алайда, тілде бұл ұғымды көрсететін фразеологизмдердің аз саны бар, демек, ағылшындар да қонақжай. Ағылшын тілінде чопорность, снобизм, ксенофобия сияқты сипаттар бар. Мұндай ментальдық көптеген факторлардың әсерінен қалыптасты және негізгі факторлардың бірі елдің географиялық орналасуы болып табылады, Британдық аралдар қалған әлемнен мүлдем ажыратылған. Зерттеу барысында әр бір этникалық топтардың базалық концептілері бірдей болуы мүмкін еместігіне көз жеткіздік. Себебі қоғамның алдында тұрған күрделі әлеуметтік экономикалық мәселелерге байланысты жиі күн тәртібіне қойылатын мәселелер тізімі де өзгеріп отырады. Сонымен бірге әрбір халықтың мәдени деңгейі де базалық концептілердің құрылымына әсер етеді. Біз базалық концептілер құрамына ең бірінші кезекте барлық халықтарға ортақ, бірақ мазмұыны мен мағынасы ерекшеленетін универсалды концептілер енеді деген пікірдеміз. Мысалы, уақыт, кеңістік, қозғалыс, ата ана, ақша, табыс, даму және т.б. Базалық концептілер құрамына мәдени концептілер де кіреді. Мысалы, Мәдени концептілердің негізін этикалық концептілер құрайды. Мысалы, «жақсылық- жамандық» концептілері этикалық концептілердің ядросын құраса, ал оның құрамдас бөліктері болып, адалдық, шындық, ұят, парыз, күнә, төзімділік сияқты концептілер де әрбір халықтың базалық концептілер құрамында болуы керек. Ал енді этникалық мәдени концептілер де «той», «дастархан», «қанағат», «қонақжайлық», «мереке», «дәстүр», «әдет –ғұрып», «рушылдық» сияқты ұғымдар да қазақтың дүниетанымын түсінуге мүмкіндік береді. Базалық құндылықтарды анықтау: әр түрлі халықтар өкілдерінің іс әрекетін анықтауға мүмкіндік береді; этникааралық жанжалдардың алдын алуға және олардың өзара қарым қатынасын жетілдіруге жағдай жасай алады; қоғамды тиімді басқаруға жағдай жасайды;инновацияларды нәтижелі енгізуге негіз жасайды; ұлттық ерекшеліктерді ғаламдану жағдайында ғылыми негізде дамытуға болады.Алайда базалық концептілердің саны туралы пікір әр түрлі. А.Д.Кошелев өзінің «Когнитивный анализ общечеловеческих концептов деп аталатын еңбегінде базалық концептілердің саны 70-тен 2000 дейін болуы мүмкін дейді. Себебі олардың саны зерттеудің мақсатына байланысты. Бірақ мәселе базалық концептілердің қандай деңгейде концетуалданғанына және категорияланғанына байланысты. Себебі, бұл сол тілді пайдаланып отырған қоғамда білімді жүйелеуге ерекше үлес қосқан адамдардың еңбегіне байланысты. Мысалы, Франциядағы энциклопедистер, жалпы Европадағы Ағартушылар дәуірі. Календарлық жоспар бойынша базалық концептілер анықталған соң екі ассоциативтік эксперимент жүзеге асырылды. Ассоциативтік эксперименттер Қазақстанның үш аймағында жүргізілді. Семей қаласында 200 адам, Алматы облысында 500 адам және Алматы қаласында 300 адам қамтылды. Сауалнама нәтижелері арнайы компьютерлік бағдарламада өңделді және жаңадан сауалнама жүргізілетін компьютерлік бағдарлама жасалды. Біріншісі, 200-ден астам адамға бағытталған ассоциялық эксперимент жүргізілді. Сауалнаманың мақсаты біз анықтаған базалық концептілердің халыққа ең танымалдарын және қандай концептілерге сөз қолданылу жүйесінде мән берілмейтініне анықтау болатын. Зерттеу барысында SPSS компютерлік бағдарламасы қолданылды және төмендегі нәтижеге қол жеткіздік. 2.1 Қазақ тіліндегі базалық концептілердің құрылымы мен мазмұны Календарлық жоспар бойынша анықталған базалық концептілердің құрылымы анықталуы тиіс болатын. Базалық концептілер ретінде таңдалған концептілердің құрылымын және концепциясын анықтауға арналған екінші ассоциациялық эксперимент базалық құндылықтардың әрқайсысының мазұнын ашуға және құрылымын анықтауға арналды. Міне осыған орай, сауланама нәтижелері бойынша салыстырмалы зерттеу жүргізілді және сараптама нәтижесі алдындағы 2.1 тарауда сипатталды. Мысалы, қазақ тіліндегі «немқұрайдылық» концептісінің құрылымы орыс тіліндегі «безразличие» концептісінің құрылымынан айырмашылығы анықталды. Орыс тілінің ассоциативтік сөздігіндегі концептілер құрылымы мен біздің ассоциативтік эксперимент нәтижелерін салыстырғанда мынадай айырмашылықтарды байқадық. Қазақ тіліндегі «немқұрайдылықтың» құрылымында психологиялық концепция байқалады. Себебі немқұрайдылық мәселесі қазақ қоғамында соңғы кезде жиі талқылана бастаған сияқты. Оны «Ақиқат» журналында жарияланған мақалалардан байқауға болады. Сонымен бірге «уақыт» және «время» концептілерінің де құрылымы да біршама бөлектеу және құрылымдық парадигмада қазақтарға тән уақытты түсіну концепциясының толық қалыптаспағанын көреміз. Міне осы екі концептінің өзінен біз орыс және қазақ тіліндегі концептілердің құрылымында және мағыналық парадигмасында айырмашылықтар бар екенін көріп отырмыз. Осы айырмашылықтар екі ұлттың еңбекке деген ынтасын, қарым-қатынас барысындағы этикалық ұғымдары туралы мол мәлімет береді. Кесте 11 – Адамның еңбекке көзқарасы
Кесте 12 – Еңбекті ұйымдастырушы
Кесте 13 – Еңбекті бағалау
Жоғарыдағы үш концептінің құрылымын талдау барысында қазақтарда индивидуалдылық дамымай отырғандығын және өз ісін ұйымдастырудың жолдарын білмейтіндігі байқалады. Мысалы, еңбекті ұйымдастыруды үкімет пен ұжыммен байланыстыруы жеке тұлғалардағы белсенділіктің, өзіне деген сенімнің төмендігін көрсетеді. Адам санасы мен ойлау процесіндегі құбылыстар тіл арқылы ғана белгілі болады. Ос тұста, зерттеу жұмысының календарлық жоспары аясында ассоциативті сауалнаманың электрондық деректер базасы құрылды. Қазақ тілінің базалық концептердің ассоциативтік сөздігін құру үшін ассоциативтік сөздіктің деректер базасы әзірленді және электрондық деректер базасы ққрастырылды. Есепті кезеңде ассоциативті эксперимент негізінде базалық концептердің ассоциативті сөздігіне арналған деректер базасы толық қалыптастырылды. Көпшілік қауымдасқан эксперимент материалдары бойынша құрылған орыс тілінің ассоциативті-вербалды желісі әлемнің "ұлтшыл" тіл тасымалдаушысының тілдік бейнесі ретінде қарастырылатыны анықталды. Тікелей ассоциативті сөздіктің материалдары осы тілдегі сөздерден білімнің жүйелілік сипатын анықтауға мүмкіндік береді, ал кері ассоциативті сөздіктің материалдары ассоциативті-вербалды желінің ядросын құру арқылы тілдің ұлтүстілік тасығыш әлеміндегі тілдік картинасының жүйелілігін анықтауға мүмкіндік береді. Өткізілген ауқымды еркін ассоциативті эксперименттердің нәтижелері бойынша тілдік сананы одан әрі зерттеу үшін негіз болып табылатын ассоциативті өрістердің ірі базалары құрылады, ассоциативті сөздіктер қалыптасады. Жасанды номинацияны қабылдау ерекшеліктері туралы сұраққа жауап беруге мүмкіндік берген Алматы қаласының "қалалықтар" эргонимдерді қабылдауға ауқымды зерттеу жүргізілді. Жұмыстың ерекше ерекшеліктері "ономастикалық сана" ұғымын негіздеу, ономастикалық сананың теориялық моделін әзірлеу және модельді құрайтын әрбір адамды оларды зерттеу әдістерімен салыстыру болып табылады. Бұл зерттеуде тізбекті ассоциативті эксперименттен басқа, ономастикалық сананы заманауи "қала тұрғыны"ретінде қайта құруға мүмкіндік берген бірқатар әдістер қолданылды. Зерттеу әдістері ретінде мыналар таңдалды: бағытталған ассоциативті эксперимент әдісі, лингвистикалық интервьюлеу әдісі. Қазақ тілінің ассоциативті сөздігі құрылды. Әр түрлі әлеуметтік топтардың өкілдерінен базистік концептердің құрылымы мен мазмұнын анықтау бойынша материалға талдау жасалды. Association. kz қазақ тілінің ассоциативті сөздігінің сайты әзірленді және құрылды. Қатысушылардың саны мен санаттары көрсетілген сауалнамалардың нәтижесі массалық еркін және бағытталған ассоциативті эксперимент пен сауалнама талданды. Қазақ тілінің базалық концептердің құрылымы мен мазмұнына талдау жүргізілді. Бұл деректерді Қазақстан тұрғындарының аймақтары бойынша ассоциативтік материал бойынша әлеуметтік және кәсіби топтардың топтық тілдік санасын көрсететін қазақ тілінің базалық концептердің ассоциативтік сөздігін құрастырудың арнайы бағдарламасына көшіру жұмысы жүргізілді. Сөздікке арналған материалды жинау кезінде осындай зерттеулер жүргізудің халықаралық тәжірибесінде жалпы қабылданған дәстүрлі әдістеме қолданылды. САЭ әдістемесі респонденттердің көп санына (500-ден 1000 - ға дейін және одан да көп, бұл эксперименталды деректердің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді) берілген стимул-сөздерге (5) басқа келген ассоциациялық реакциялармен жауап беру ұсынылады. Халықаралық практикада сынақтан өткізілген және таралған ынталандыру сөздерінің тізімі негізінде топтық жазбаша сауалнама (сауалнама) нысанында эксперименттер жүргізілді. Біздің сөздігіміздің мазмұнындағы түбегейлі жаңалық гендерлік фактордың есебі болды, егер ғалымдар ассоциативті эксперименттер жүргізу және әртүрлі тілдердің ассоциативті нормалары сөздіктерін жасау кезінде назарға алса (сауалнамада ақпарат берушілер өз жынысын, жасын, білімін көрсеткен), бірақ бізге белгілі жарияланған ассоциативті сөздіктердің мазмұнында ерлер мен әйелдердің жауаптарын нақты ажырату болған жоқ. Бұл көрсеткіш ерлердің және әйелдердің ассоциативті реакцияларының кестесі түрінде әрбір стимулдың ассоциативті өрісінде ұсынылған нақты статистикамен расталған. Ассоциативті сөздіктерді жасау практикасында алғаш рет ҚАА (қазақ ассоциативті сөздігі) мазмұнына 120 000-нан астам ассоциативті жауаптарды жүйелендірудің гендерлік принципі енгізілді, бұл жеке адамның және нақты қоғамның тілдік санасының гендерлік ерекшеліктерін неғұрлым көлемді түсінуге ықпал етеді. Қазақстандық лингвистер алғаш рет қазақ тілінің ассоциативті сөздігін құру бойынша материал құрастырды. Сол тілдерде базалық концептердің құрылымы мен мазмұнына салыстырмалы талдау жүргізілді (қазақ, орыс және ағылшын). Құрылымдық модельде құрылған және когнитивтік тәсілдің үш базалық құрылымдық компонентін – сезімтал бейнені, ақпараттық мазмұны мен интерпретациялық өрісті қамтитын концептердің әртүрлі тілдерде ұйымдастыруға салыстырмалы талдау жүргізілді және концептердің осы құрылымдық компоненттерінің әрқайсысына тиесілі когнитивтік белгілердің тізімі ретінде сипатталады. Өтпелі қоғамдардағы әлеуметтік депрессия азаматтардың менталдық лексиконында көрініс табады, сондай-ақ базалық тұжырымдамалардың мәні де өзгереді. Қазақ тілінің базистік концепттілерінің жаңа құрылымы мен мазмұны азаматтардың жасампаздық әрекеттерін әлеуметтік өмірді конструкциялауға және олардың этномәдени ерекшеліктерімен алдын ала анықталған іске асыру ерекшелігін айқындауға мүмкіндік береді. Салыстырмалы талдау сондай-ақ қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі жекелеген ұғымдардың мәнінің лакунизацияланған сипатын анықтауға мүмкіндік берді. Әлеуметтік-мәдени кеңістікте тілдің қызмет етуіне байланысты мәселелер анықталды. Жүргізілген зерттеулер қазіргі тіл білімінің когнитивті парадигмасының негізіне коммуникативтік қызметте жүзеге асырылатын және адам санасындағы ерекше когнитивті құрылымдар мен тетіктермен қамтамасыз етілетін когнитивті процесс ретінде тілдің қызметін анықтау міндеті қойылғандығын көрсетті. Жобаның күнтізбелік жоспарына сәйкес қазіргі уақытта 2019 жылдың қараша айына дейін заманауи лингво-когнитивтік зерттеулердің теориялық-методологиялық негіздеріне сүйене отырып, қазақ тіліндегі базалық концептілерге байланысты талдаулар жаңа ғылыми жетістіктер негізінде қайта қаралады. Концептілердің құрылымы мен мазмұнын зерделеуде негізгі әдіснамалық бағыттар белгіленеді. "Еркіндік", "уақыт", "Білім" концептілерінің мазмұнын кодтауға мүмкіндік беретін Талдау әдістемесін әзірлеу және сипаттауға мүмкіндік бар. Сөз-репрезентанттардың лексикалық мәндерінің негізінде үш тілдегі 15 концептілердің мазмұнының құрылымдалуы талданады; синонимдік қатарлардың көмегімен тұжырымдаманы вербализациялау ерекшеліктері зерделенеді. Зерттеу барысында сауалнама материалдарының электронды базасы жасалды. Бұл келесі жылы базалық концептілерді ассоциалық сөздігін толық жасаудың негізі болады. Есеп беру кезеңінде бұл базаға мыңға жуық анкетаның мәліметтері енгізілді. Бұл бағдарлама сонымен бірге келесі жылы базалық концептілерді интерактивті режимде толықтыруға да мүмкіндік береді. Арнайы Concept mapping бағдарламасын пайдалана отырып, әрбір концептінің интеллектуалдық картасы жасалды. Онтодизайн жалпы зерттеушілерге адам ойлау жүйесін модельдеуге мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде біз әрбір концептінің құрылымын анықтауға мүмкіндік алдық. Сурет 1 – Баспана концептісінің құрылымы Сурет 2 – Денсаулық концептісінің құрылымы Қазақ тіліндегі базалық концептілердің құрылымы және олардағы мағыналық парадигмаларды анықтағаннан соң әр түрлі әлеуметтік топтардың базалық концептілерді түсіну ерекшеліктерін зерттедік. Зерттеу барысында ауыл адамдары мен қала тұрғындарының арасындағы айырмашылықтар байқалады. Мысалы, «өмір» концептісін ассоциациялау барысында ауыл адамдары негізінен «адамгершілік, сүйіспеншілік, сыйластық ұғымдарын пайдаланса, ал қала тұрғындары күрес, бақыт, мақсат деп жауап берген. Қала тұрғындарында прагматизм басым екендігі айқын көзге түседі. Ал ауыл тұрғындары құнылықтарға ерекше мән беретіндігі байқалады. Сурет 3 – «Өмір» концептісінің құрылымы Сонымен бірге техникалық мамандық иелері инженерлер мен гуманитарлық мамандық иелері мұғалімдердің арасында да концептілердің құрылымында ерекшеліктер бар. Мысалы, мектеп мұалімдері «төзімділік» концептісін «түсінік», «күш-жігер» деп түсінсе, ал инженерлер «дін, «дәстүр», «күш- жігермен» байланыстырады. ҚОРЫТЫНДЫ жүктеу/скачать 6.39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|