жылы дала өмірінде көп билікті өз қолында ұстаған Балғожа  Ыбырай

5 
Кейін Орынбор облыстық басқармасына кіші тілмаштық қызметіне 
ауысады. 1860 жылы Орынбордан Торғайға ауысып, мұғалімдік қызметке 
орналасады. Өзінің тікелей күш салуымен 1864 жылы қазақ балаларына арналған 
тұңғыш мектеп ашады. Осыдан бастап оның ағартушылық және педагогикалық 
қызметі басталады. 
1860–1879 жылдар арасында Ы.Алтынсарин мұғалімдік, ағартушылық 
қызметімен қатар, арагідік басқа да қызметтер атқарды: 1868–1874 жылдары 
Орынбор генерал-губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет 
Торғайдың уездік судьясы; 1876–1879 жылдары Торғай уездік бастығының аға 
жәрдемшісі болды. Инспекторлық қызметке кіріскен кезден бастап Ыбырай 
зайырлық мектептер ашуды қолға алды [2]. 
Қазақ халқын мәдениетке үндеп, халық ағарту мәселесінде көп еңбек еткен 
тұңғыш ағартушы 1864 жылдан 1889 жылға дейін жиырма бес жылдық өмірін 
қазақ балаларына арнап, мектеп ашу, оларды оқыту, тәрбиелеу, оқулықтар, оқу 
құралдары және әдістемелік кітаптар жазу жұмысына арнайды. 1889 жылдың 17 
шілдесінде, 48 жасында «Инспектор көлі» жағасында, өз үйінде ұзаққа созылған 
өкпе ауруынан қайтыс болады. 
Қазақтың тұңғыш педагогы әрі ақын, әрі жазушы Ыбырай Алтынсарин 
ауырып, төсек тартып қалғанда орыс жолдастарының оны дәрігерге қарату ісін 
ұйымдастырулары; қайтыс болған күні ақырғы рет қоштасу үшін қаладан 
көптеген таныстары мен шәкірттерінің арнайы келуі; кейін Н.И.Ильминскийдің 
«Ыбырай Алтынсарин туралы есте қалғандардан» деген атпен Қазан баспасында 
арнаулы кітап бастырып шығаруы Алтынсариннің ел ішінде беделді, сыйлы 
болғандығын дәлелдейді. Бір айта кететін жайт, Ы.Алтынсарин қайтыс болғанда 
қазақ салтымен оған жоқтау айтылған. 
Алтынсарин қазақ қыздарын тәрбиелеу мен тәрбиелеуде оларды 
босатудың жолын көрді. 
Алтынсарин өзінің ағартушылық қызметінде отарлық органдардың 
жоспарларын одан әрі жүзеге асыруда. Ол қазақ қыздарын оқытуды бастайды, 
оларды қоғамдық өмірге қатысуға тартады. 1887 жылы ол Иызда 20 орындық 
интернат пен әйелдер мектебін ұйымдастырады. Көрнекті ағартушының тағы бір 
батыл идеясы - қолөнер мектептерін ұйымдастыру. 1883 жылы Торғайда қолөнер 
училищесінің ашылуы Алтынсарин өміріндегі маңызды оқиғалардың бірі болды. 
Ол шексіз қуанышпен былай деп жазды: "қазақтар қазірдің өзінде жылдам қадам 
басып келе жатқан отырықшы өмірге көшуге жәрдемдесу түрінде екі, үш ерекше 
және тек арнайы, қолөнер мектептерін құруды көздеді... Міне, алғашқы 
тәжірибелер, біздің қуанышымызға орай, жақсы жеміс берді". Алтынсарин 

6 
мұғалімдер мектебін ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлді. Олардың біріншісі көп 
қиындықтардан кейін 1881 жылы Орскіде ашылды. 
Алтынсарин қазақ жастарына білім беруді жалғастыруға көмектесу үшін 
көп жұмыс жасады. Оның бастамасымен болыстық және уездік мектептерді 
ойдағыдай бітірген қазақ жастарының шағын тобына Стипендиялар бөлініп, 
Троица және Орынбор гимназияларында, тіпті Қазан университетінде, сондай-ақ 
Красноуфим нақты училищесінде және Қостанай ауыл шаруашылығы 
мектебінде оқуын жалғастыруға мүмкіндік берілді. Алтынсариннің барлық 
жоспарлары орындалмады. Ең алдымен, патша үкіметі қазақ даласында білімді 
кеңінен және терең таратуға мүдделі болмағандықтан. 
Алтынсарин, мысалы, облыста кем дегенде бір техникалық мектепті ашу 
өте қажет деп санады және бұл ұсынысты тиісті органдардың қарауына енгізді. 
Ол қазақтар үшін арнайы ауыл шаруашылығы мектебін (Красноуфимскідегі 
мектеп сияқты) құруды армандады. Алтынсарин билік өкілдерінің алдына уездік 
мектептерді қалалық мектептерге айналдыру және осы мектептерді 
бітіргендердің ресми мемлекеттік лауазымдарды атқару құқығы туралы мәселе 
қояды. Алайда оның бұл ұсынысы да жауапсыз қалды. 
Алтынсарин өзінің ағартушылық қызметінде қазақ жастарының 
қажеттіліктерін ескеріп қана қоймай, басқа ұлт жастарын оқытуға да көңіл бөлді. 
Ол, атап айтқанда, қазақтар арасында тұратын орыс қоныс аударушыларының 
балаларына арналған мектептер құруға көп күш жұмсады. Ол өзінің хаттарының 
бірінде былай деп жазды:"... мен Қостанайда орыс қоныстанушылары үшін басқа 
екі сыныпты училищенің жедел құрылымына үміттендім, бірақ бұл әлі күнге 
дейін әкімшіліктің кедергілеріне байланысты болған жоқ, қандай себептермен 
тұрақты түрде түзетілгені белгісіз...». 
Әйелдер білімін ұйымдастырудың басталуына көп еңбек жұмсады. Оның 
қолдауыменргызда әйелдер мектебі ашылды. Кейін интернаты бар әйелдер 
училищелері Торғайда 1891 жылы, Қостанайда — 1893 жылы, Ақтөбеде 
(Ақтөбе) — 1896 жылы ашылды. 
Жалпы, Алтынсарин төрт екі сыныпты Орталық орыс-қырғыз училищесін, 
бір қолөнер училищесін, бір әйелдер училищесін, бес болыстық училищені, орыс 
балаларына арналған екі училищені аша алды. 
Орыс классиктерінің аудармаларында және қазақ тіліндегі түпнұсқа 
шығармаларында демократиялық ағартушылық идеалдарын насихаттады. 
Ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту, қазақ әдеби тілін қалыптастыру 
саласында жемісті еңбек етті. Л. Толстой, к. Ушинский, и. Крылов, и. Паулсон 
және т. б. шығармаларын қазақ тіліне аударды. 
Оның перуінде "Қыпшақ Сейіт" ("Қыпшақ Сейіт"), "Киіз үй мен, ағаш үй" 
("Кибитка и дом"), "Асыл шоп" ("Асыл шөп"), "Шеше мен бала" ("ана мен ұл"), 

7 
"Бай мен" әңгімелері мен новеллалары бар жарлы баласы" ("бая ұлы және кедей 
ұлы"), "Таза бұлақ"("таза бұлақ"). 
Алтынсарин өзінің дүниетанымындағы кейбір қайшылықтардан құтыла 
алмады. Барлық ағартушылар сияқты, ол көбінесе ағартушылықтың әлеуметтік 
трансформациялық рөлін асыра бағалады. 
Алтынсарин жан-жақты білімді адам болған. Оның ғылыми 
қызығушылығы этнографиямен айналысуды да қамтыды. 1868 жылы наурызда 
ол Орынбор бөлімінің отырысында сөз сөйледі ИРГО (Императорлық Орыс 
Географиялық қоғамы) өзінің "Орынбор ведомствосының қырғыздарымен 
үйлену және үйлену кезіндегі әдет-ғұрыптар туралы очеркін"оқумен. Мақала 
Жалпыға бірдей мақұлданды және көп ұзамай жарияланды. Бұл этнографиялық 
материалға бай, дәл жазылған тұрмыстық бөлшектермен ғана емес, сонымен 
бірге сол кезде кең таралған кейбір архаикалық ескірген қазақ үйлену әдет-
ғұрыптарын өзекті түрде айыптаумен де қызықты. 
Соңғы жылдары уездік Николаевск қаласында (Қостанай) тұрды. 
Кішкентай көлдің жағасында мен жеке қаражатыма 1889 жылы қайтыс болған 
күнге дейін қарапайым өмір сүрген бір қабатты ағаш үй салдым. 
1989 жылы Алтынсариннің туғанына 150 жыл толды. Оның өмірі мен 
шығармашылығына арналған ғылыми, тарихи, педагогикалық еңбектер жарық 
көрді. Арқалық қаласында Алтынсарин мұражайы ашылды, Тобылдың 
жағасында күмбез тәрізді қабір ескерткіші орнатылды. 
Алтынсарин өзінің педагогикалық қызметін өзінің саяси-әлеуметтік және 
мәдени-әлеуметтік ұстанымын қалыптастырудан бастады. 1867 жылы казак жері 
туралы жаңа "Уақытша Ережеге" сәйкес ол Торғай ауданындағы ауылдық 
сайлауда іс жүргізуші, аға көмекші және судья сияқты әртүрлі міндеттерді 
атқарды. 1883 жылы Алтынсарин өзінің туған ауылындағы сайлауға қатысты, 
бірақ шиеленістің шешілуіне қарамастан, ол туыстарының шағымынан кейін 
түрмеге жіберілді. Кінәні дәлелдеудің жоқтығынан түрмеден босатылған ол өз 
өмірін қазақ даласындағы білім беру қараңғылықтарын жарықтандырып, 
мектептер мен мектептер ашып, білім беруге арнады. Бүгінгі өмір оның 1889 
жылы 17 шілдеде қайтыс болған кезде аяқталған білім беру жүйесінің жетістігін 
растайды. 

8 

жүктеу/скачать 216.09 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: