Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

328 
Қойылған міндеттерді шешудің қҧқықтық негіздерін Қазақстан 
Республикасы «Білім туралы» Заңы [2], Қазақстан Республикасында білімді 
дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы [3], 
Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білім беру тҧжырымдамасы 
[4], Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру 
стандарттары [5] және басқа мемлекеттік нормативтік қҧжаттар мен Елбасының 
жыл сайын Қазақстан халқына Жолдау ретінде ҧсынатын стратегиялық 
бағдарламалары қҧрайды. 
Жоғарғы дәрежедегі жалпы және кәсіби мәдениетке ие, педагогикалық 
қызмет ҥрдісінде ӛз позициясын белсенді қорғауға қабілетті жеке тҧлға 
қалыптастыру – болашақ маманды дайындау жҥйесін жетілдірудің айрықша 
шарты болып саналады. Бҧл міндетті белгілі бір деңгейде орындау – қажетті және 
нақты дайындықтың арасындағы келіспеушіліктердің алдын алатын студенттің 
кәсіби дайындығы мен субъекті позициясын байланыстыра отырып, болашақ 
педагогтардың жеке тҧлға деңгейінде дайындауға бағытталған біртҧтас 
педагогикалық ҥдерістерді ҧйымдастыру прициптеріне тәуелді. 
Қазіргі уақытта педагогикалық және психологиялық мәдениетті зерттеу 
мәселелері психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде жеткілікті тҥрде кеңінен 
қарастырылған. Жалпы, ―кәсіби қызмет‖ феноменін қарастырудан бҧрын 
"мәдениет" секілді әлеуметтік феномен не мағына беретіндігін ашып кӛрсетсек: 
Марк Махтер және Г.Лэндри ӛзінің "Жолайырықтағы мәдениет" еңбегінде 
мәдениеттің елестетумен ерекше формаларға айналдырылған және арнайы 
орындарда шоғырланған белгілі бір қҧндылықтар немесе бағаланатын 
заттардың кӛрінісі болып табылатындығын айтады. Заманауи әлем қарқынды 
тҥрде тҥрленеді, ӛзгереді. Туындайтын мәселелік жағдайларға ҥйреншікті тҥрде 
жауап қайтаруға болмайды, қҧлықтың жаңа, ескі тәсілдерден ерекшеленетін 
тәсілдерін жасау керек. Кӛптеген салалардың ӛкілдері ӛз мақсаттарын, 
процедураларды, тҥсініктер мен міндеттерін қайта қарастырады [6]. Мәдениетті 
мҧндай тҥсінуді антропологиялыққа жатқызуға болады.
Эдвард Сепир мәдениеттің әртҥрлі концепцияларын ажыратады.
Ол мәдениетке ҥш негізгі мағына немесе мағыналар тобын береді, деп санайды.
Ең алдымен, бҧл тҥсінікті мәдениет тарихшылары мен этнологтар 
адамның материалдық және рухани ӛмірінің кез келген әлеуметтік зерттелетін 
қырын қамтитын техникалық термин ретінде қолданады. Мәдениет - бҧл белгілі 
бір уақыт ішінде қандай да бір тҧқымқуалаушылық қасиеттерді автоматты 
қорытындысы ретінде сақталған адамның ҧжымдық рухани кҥшінің ӛнімі, бірақ 
саналы имитациялық процестердің жолымен жиынтық тҥрде "дәстҥрлі" және 
"әлеуметтік сабақтастық" терминдерін қамтиды. Марк Махтер және Г.Лэндри 
ӛзінің "Жолайырықтағы мәдениет" еңбегінде мәдениеттің елестетумен ерекше 
формаларға айналдырылған және арнайы орындарда шоғырланған белгілі бір 
қҧндылықтар немесе бағаланатын заттардың кӛрінісі болып табылатындығын 
айтады. Заманауи әлем қарқынды тҥрде тҥрленеді, ӛзгереді. Туындайтын 
мәселелік жағдайларға ҥйреншікті тҥрде жауап қайтаруға болмайды, қҧлықтың 
жаңа, ескі тәсілдерден ерекшеленетін тәсілдерін жасау керек. Кӛптеген 
салалардың ӛкілдері ӛз мақсаттарын, процедураларды, тҥсініктер мен 
міндеттерін 
қайта 
қарастырады. 
Мәдениетті 
мҧндай 
тҥсінуді 
антропологиялыққа жатқызуға болады.

329 
Эдвард Сепир мәдениеттің әртҥрлі концепцияларын ажыратады. Ол 
мәдениетке ҥш негізгі мағына немесе мағыналар тобын береді, деп санайды.
В.Д. Губьин "Философия негіздерінде" мынадай анықтама береді: 
мәдениет - бҧл адам ӛзін ӛзінің жасанды, яғни адами жағдайында ҧстап тҧру 
ҥшін қҧратын жасанды әлемі. Ӛз кезегінде "Педагогикалық сӛздікте" келесі 
анықтама беріледі: мәдениет (лат.cultura - ӛңдеу, тәрбиелеу, дамыту, қадірлеу) - 
адамдардың ӛмірлік қызметін ҧйымдастыру тҥрлері мен формаларында, 
олардың ӛзара қарым-қатынастарында, сондай-ақ олар жасаған материалдық әрі 
рухани қҧндылықтарда кӛрініс беретін қоғам дамуының, адамның 
шығармашылық кҥші мен қабілеттерінің тарихи белгілі бір деңгейі [7]. 
Ю.В.Рождественский "Терминдер сӛздігінде" мәдениетті қызметтің ережелері 
мен ҥлгі боларлық жағдайларын таңдау, жҥйелендіру, сақтау, зерттеу және 
ҧйымдастыру есебінен қоғамның тҧрақты - ӛнімді ӛмірін қамтамасыз етуге 
ықпал ететін қызмет ретінде сипаттайды [8]. 
"Кәсіби мәдениет" тҥсінігі ХХ ғасырдың 80-жылдарында ресейлік 
педагогикада кең қолданыс тапты, бҧл кӛптеген процестер мен қҧбылыстр 
қарастырылған культурологиялық амалды жасаумен қиыстырылды. "Кәсіби 
мәдениет" термині мәдениеттің мҧнда маман қызметінің спецификалық 
қасиетіне қатысты қарастырылып отырғанын және мамандық, кәсіби қызмет 
және кәсіби бірлестіктің спецификасымен анықталатын мәдениеттің 
тақырыптық мазмҧнын ашатындығын айрықша етіп кӛрсетеді.
Дәстҥрлі тҥрде кәсіби мәдениет дегенде нақты еңбек тҥрімен байланысты 
арнайы теориялық білім мен тәжірибелік дағдылардың жиынтығын тҥсінеді. 
Кәсіби мәдениетті игеру дәрежесі біліктілікте және біліктілік санатында 
кӛрінеді. Келесілерді ажырату керек: 
а) белгілі бір оқу орнын бітіруі туралы сертификатпен (диплом, аттестат, 
куәлік) куәландырылатын және осы мамандық ҥшін қажетті теориялық 
білімдер жҥйесін кӛздейтін ресми біліктілік;
б) тәжірибелік дағдылар мен икемділіктердің жиынтығы, яғни кәсіби 
тәжірибеден тҧратын, осы салада бірнеше жыл жҧмыс істегеннен кейін алатын 
шынайы біліктілік. В.Правоторов ӛзінің "Жоғары мектепте тәрбие жҧмысы: 
оның тиімділігі" атты еңбегінде былай жазған: "кәсіби мәдениет - бҧл мҥлдем 
тҧлғаның даму деңгейі емес, кәсіби қызметте толық қайтарыммен жҥзеге 
асырылатын деңгей". 
Л.Н.Коган кәсіби мәдениет осы саланың барлық жҧмысшыларын жалпы 
талаптан ғана емес, сонымен қатар қоғамдық қатынастарға, осы әлеуметтік 
кәсіби топтың белгілі бір класқа жататындығына байланысты спецификалық 
талаптарды да ӛз ішіне алатындығы атап айтты [9]. 
И.М.Модель ӛзінің зерттеуінде кәсіби мәдениетте екі аспектіні 
ажыратады: кәсіби дағдылар және еңбектің материалдық қҧралдарымен жҧмыс 
істей білуді сипаттайтын рухани және материалдық. А.Л.Короткова кәсіби 
мәдениеттің мынадай қасиеттерін анықтап берді: 
- интегративтілік: кәсіби мәдениет қалыптасуының жоғары деңгейінің 
болуы қоғамдық мәнге ие, яғни қоғамдық байлықты толтыруға елеулі ҥлес 
қосуға мҥмкіндік береді; 

330 
- кәсіби мәдениетті дербестендіру: кәсіби мәдениетті дамытуға ықпал 
ететін икемділіктер мен дағдыларды игеру, бҧл дағдылар тҧлғалық сипатқа ие 
болғанда, қызметтің сәйкес тҥрлері тек қиындықтан қҧтылу мақсатында ғана 
емес, сонымен қатар кәсіби қызметте және кәсіби ӛсуде ӛзіндік жеке 
қажеттіліктерді қанағаттандыру ҥшін қызметтің осы тҥрлерін ҧғыну 
мақсатымен де жҥзеге асырылады; 
- 
динамикалық және әсерлілік: кәсіби мәдениеттің қозғаушы 
мотивациялық кҥшін, оның тҧлғалық қасиеттерді дамыту бағытын реттеу 
қабілетін бейнелейді; 
- ҥздіксіздік: кәсіби мәдениеттің жоғары деңгейінің болуы ӛзінің ішкі 
кәсіби бағытталған стимулдарын қанағаттандыру ҥшін және де ӛзінің кәсіби 
мәдениетін тҧрақты деңгейде ҧстап тҧру ҥшін кәсіби қызмет саласында 
адамдың ҥздіксіз ӛзіндік дамуына ықпал етеді.
Кәсіби мәдениет феноменінің мәнін сипаттай отырып, В.Г.Игнатов пен 
В.К.Белолипецкий шеберлік, шығармашылық іске асыру, кәсіби қҧзыреттілік, 
мақсаттарға қол жеткізуде қҧралдар мен әдістерді тиімді пайдалану, еңбек 
нәтижелерін болжау мҥмкіндігі, тілдесу мәдениетіне назар аударады. 
Акмеологиялық сӛздікте (2005 ж.) біз кәсіби мәдениеттің келесідей тҥсінігін 
таптық: кәсіби мәдениет ӛзінің кәсіби білімі, дағдысы, икемділіктерін 
қызметінде, кәсіби ӛзін-ӛзі танытуда, ӛзін-ӛзі билеуде оңтайлы жҥзеге асыру 
қабілетін білдіреді. 
Н.Б.Крылова маманның кәсіби мәдениетін бағалаудың критерийлері мен 
кӛрсеткіштерін ашады: 
- жеке қызметте ӛнімді жҥзеге асырылатын әлеуметтік-мағыналық 
сапалар жҥйесі; 
- тҧлғаның білімі мен қызығушылықтары жҥйесі; 
- сенімдер жҥйесі (қҧндылықты бағыттар, тҧлғалық артықшылықтар); 
- әлеуметтік қажеттіліктер мен ережелер негізінде қалыптасатын 
тәжірибелік қызметтің деңгейін анықтайтын қабілеттен негізінде дамыған 
икемділіктер жҥйесі;
- әлеуметтік мінез-қҧлықты реттеу деңгейі, сӛйлесу деңгейі, тҧлғаның 
шығармашылық белсенділігінің деңгейімен анықталатын игерілген қызмет 
әдістері, жеке қҧлық нормаларының жҥйесі; 
- қызметтің процесі негізінд қалыптасатын эмоциялық мәдениет деңгейін 
тҥзетін әлеуметтік сезімдер жҥйесі 
А.М.Новиков кәсіби мәдениетті оның даму деңгейлері арқылы 
қарастырады. Ол деңгейлерді келесі негіздер бойынша анықтайды: 
- кәсіби білім, дағдылардың қалыптасу және операциялық, такттік, 
стратегиялық кәсіби икемділіктердің қалыптасу деңгейі бойынша; 
- "базистік біліктілікті" - компьютер, шет тілдері, кәсіби тілдесуді игеру 
дағдыларын, маркетинг, жарнама және ӛнімді ӛткізу және т.б. икемділіктерін 
игеру деңгейі бойынша; 
- кәсіби мәдениеттің эстетикалық, этикалық, экономикалық, экологиялық, 
қҧқықтық компоненттеріне игеру деңгейі бойынша. 

331 
О.В.Запара ӛзінің зерттеуінде, кәсіби мәдениет феномені тҥсінігін 
келесідей тҥрде нақтылайды: "кәсіби мәдениет шығармашылық кәсіби 
қызметте тҧлғаның іске асыру тәсілі және шамасы ретінде қатысады: кәсіби 
мәдениеттің қҧндылықтарын игере отырып, тҧлға ӛзінің кәсіби "Мен" - "Мен-
концепциясын" қалыптастырады" [10]. 
Шетелдік және отандық зерттеушілердің амалдары бізге келесідей 
қорытынды жасауға негіз болды: мәдениет - бҧл әлеуметтік қҧбылыс, оны 
тасымалдаушы және жасаушы ретінде адамсыз, сондай-ақ адам қызметінен 
ажырата отырып қарастыру мҥмкін емес. Мәдениет әлеуметтік феномен ретінде 
адамзат жасаған қҧндылықтар, нормалар, және қҧлық ережелері, дәстҥрлер мен 
ӛзара әрекеттесу салт-дәстҥрлерінде кӛрінетін дамуының нақты кезеңінде 
азамзат қоғамының рәсімделген жағдайы болып табылады. Мәдениет ҧрпақтан 
ҧрпаққа беріледі. Интегративтік сипатқа ие, бҧл тек индивидке қоғамдық 
ӛмірдің жағдайларына бейімделуші кӛмекте ғана емес, сонымен қатар оның 
қоғамдық қызметтің әртҥрлі тҥрлерінде ӛзін-ӛзі белсенді кӛрсете білу 
мҥмкіндігінде кӛрінеді. 
Сонымен, кәсіби мәдениеттің мәні кез келген мамандыққа тән жалпыны 
және нақты кәсіби қызметтің ерекшеліктері кӛрінетін арнайыны бейнелейді. 
Кәсіби мәдениет қоғамдық мәдениеттен ажырамайды. Кәсіби мәдениет 
қоғамдық мәдениетті кәсіби қызметке тҥрлендіру, кӛрсету болып табылады. 
Бҧл екі мәдениет ӛзара әрекеттестің ерекше әдісінде болып табылады. Мҧнда 
бағыну және тікелей ӛзара әсересуді қарастыруға болады. Бағыну қоғамдық 
мәдениеттің қоғамдық тәртіппен қойылған кәсіби мәдениетті және тіршілік 
әрекетінің жағдайларын бағдарлауында кӛрінеді. Осылайша, біз қоғамдық 
ӛмірдің осы екі қҧбылысының арасындағы субординация туралы айта аламыз. 
Мәдениет әлеуметтік феномен ретінде нақты кәсіби қызметті бейнелейтін, 
мәдениетке қарағанда кең. Сондықтан кәсіби мәдениеттің қоғамдық мәдениетке 
бағынуын қарастыру керек. Тікелей ӛзара әрекеттесуге келер болсақ, қоғамдық 
мәдениеттің қҧрылымына кіретін нормалар, дәстҥрлер, қҧлық ережелері, 
қызметтер кәсіби қызметке тҥрлене отырып, "кӛшуі" мҥмкін.
Яғни, кәсіби мәдениет қоғамдық мәдениеттің бӛлігі ретінде маманның 
кәсіби қызметінде нормаларды, әдеттер мен дәстҥрлерді трансляциялайды. 
Кәсіби мәдениет - ӛз қызметін кәсіби қҧзыреттіліктің кӛріністерімен шектеп 
қана қоймай, сонымен қатар ӛзінің кәсібіне кәсіби бағытталуды, қҧндылықты 
қатынасты сақтайтын, сонымен қатар жас мамандардың ҧрпақтан ҧрпаққа 
кәсіби тәжірибесін беруіне ықпал ететін маман дамуының қандай да бір 
ӛлшемі. 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: