Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

49 
Қазақ тілі - қазақ халқының тарихы, ӛткені мен бҥгінгі ӛмірінің айналасы, 
халықтың рухани мҧрасы. Ана тілі арқылы халқымыздың ӛресін кӛтеретін ҧлы 
әдеби, мәдени туындылар жасалады. Сол себепті, осындай асыл мҧраларды кӛздің 
қарашығындай сақтап, оның қҧдіреттілгін таныта тҥсуіміз керек. Қазақ тілі 
бағдарламасында: «Оқушыларды қазақша сӛйлеуге, олардың сӛздік қорын 
молайтуға, сурет бойынша әңгімелеп, дҧрыс жеткізуге дағдыландыру ҥшін 
мазмҧны тартымды, тілі кӛркем жҧмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, ертегі, ӛлең, 
прозалық шығармалардан ҥзінділерді сабақ ҥрдісінде пайдаланған абзал»,- 
делінген, яғни сабақ ҥрдісінде мәтінмен кӛбірек жҧмыс істеу керектігі айтылған. 
Сӛздік қорын байыту мәселесі – отбасынан, балабақшадан, мектеп 
қабырғасынан дамып, ӛмір бойы толығып, кҥрделеніп отыратын сала. Сӛздік 
қорын байыту - барлық сабақта жҥргізілетін ҥрдіс. Соның ішінде тіл сабақтарында 
оның алатын орны ерекше, себебі, оқушылар сауатты жазып, сӛйлемді дҧрыс қҧра 
білуді, тілдің байлығын меңгерудің негізін тіл сабақтарынан алады. Кез - келген 
тілді оқыту ҥрдісі тіл дамыту жҧмыстарынсыз жҥзеге аспайтыны белгілі, 
сондықтан оқушылар тек қазақ тілінің заңдылықтарын біліп қоймай, оларды 
қолдана білуге ҥйрететін тіл дамыту әдістері арқылы сӛздік қорын байыту қазақ 
тілі сабағында әр кез қолдануды қажет етеді. 
Сӛздік қорын байыту жҧмыстары - оқулықтардағы тілдік материалдар 
негізінде оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне қарай педагогикалық 
принциптермен тығыз байланыста жҥргізілетін тәжірибелік жҧмыстар. 
Оқушының ой-ӛрісін кеңейту, дҥниетанымын, кӛзқарасын қалыптастыру, сӛздің 
мағынасын тҥсініп, орынды қолдана білуге, тәрбиелеу мен сӛйлеу, жазу 
дағдыларын жетілдіру жҧмыстарының бәрі де тіл дамыту мәселесіне келіп саяды.
Тіл дамытудағы сӛздік қорын байыту әрқашан әдістеме тарихында 
арнайы қаралып отырады, оның маңызы, қажеттілігі айқындалады. Бірақ, ол 
әдістеме теориясында арнайы бӛлім ретінде енді ғана қарастырылып келеді.
Сӛздік қорын байыту жҧмысы дҧрыс сӛйлеу, жаза білу, ойды 
байланыстырып айту, сӛйлемді қҧра білу, сӛздік қорды молайту ҥрдісімен ҧштасып 
жатады. Қазақ тілі сабағының негізгі арқауы - тіл дамыту жҧмыстары арқылы 
сӛздік қорын байыту екені белгілі. Мектеп оқушылары қазақ тілінде дҧрыс сӛйлеп, 
оны практикалық жақтан дҧрыс қолдану ҥшін мәтін, оның ішінде кӛркем шығарма 
ҥзінділерін оқу, тілдің грамматикасымен танысу секілді әдістер арқылы сол тілдің 
байлығын, орфоэпия, орфография заңдылықтарын меңгереді. 
Сӛздік қорын байыту жҧмысындағы басты мақсат - баланы жан-жақты 
дамыту жҧмысы, оқушылардың жалпы ойын дамытуға бағытталған, яғни, 
оқушының тіл байыту мәселесін, олардың ойлау қабілетімен байланыстыра, 
сондай- ақ ойлау мен сӛйлеу ҥрдісінің бірлігінде ҧйымдастырады. 
Сӛздік қорын байытуға бағытталған жҧмыстар балалардың психиалық 
ҥрдістерінің қызметін ( тҥсінік, қабылдау, зейін, сӛйлеу) кҥшейтеді. Олардың 
ой белсенділігін арттырып, мидың ҥлкен жарты шарлар қабағында ӛтіп 
жататын анализдеу, синтездеу әрекетін арттырады. 
Әдіскер – ғалым Балғаным Қҧлмағамбетованың «4-9 сыныптарда тіл 
ҧстарту» деген еңбегінде тіл дамыту жҧмысына байланысты біраз зерттеу 
жҥргізілсе де, тҧтас жҥйесі жасалған жоқ. Осындай тіл дамыту, сӛздік қорын 

50 
байыту мәселесіне байланысты терминологиялық бір ізді жҥйенің болмауы 
әрбір әдіскер - зерттеуші тіл дамыту жҧмыстарының бӛлімдерін әр тҥрлі 
номинациялаудан байқалады. Тіл дамыту жҧмыстарының тараулары мен 
салаларының ауқымы кең [1,147]. 
Сӛздік қорын байыту мақсатында оқыту жҧмысын ҧйымдастырудың 
барысында кейбір негізгі ережелерді басшылыққа алуға тура келеді. Олар «тіл 
дамыту жҧмысының жалпы принциптері» деп аталады. Тіл дамыту жҧмысын 
жҥргізу арқылы сӛздік қорды молайтуда мына жалпы мәселелер басшылыққа 
алынады. Тіл дамыту ҥрдісіне белсенді басшылық жасау. Бҧл принципті 
басшылыққа алу оқушының тілін дамытуда әр тҥрлілікті бодырмау, жҥйелілікті 
сақтап, әдеби тіл нормасында тіл дамыту жҧмысына қалыпты қолайлы жағдай 
жасалады. 
Тіл дамыту ҥрдісінің ҥздіксіз принципі. Бҧл принципті сақтау, 
біріншіден, оқушының тілін дамыту тек қазақ тілі сабағында немесе арнаулы 
сабақтарда емес, басқа пәндерде де жҥргізу қажеттігін, екіншіден, тіл дамыту 
ҥрдісінің тек мектеппен шектелмей, ӛмір бойы жҥргізілетін ҥрдіс екендігін 
басшылыққа алады.
Тіл дамыту ҥрдісінің тҧтастық принципі. Бҧл принцип сӛйлеу 
практикасындағы тҥрлердің барлық дағдыларын бір-бірімен байланыстыра 
дамытуды міндеттейді. 
Тіл дамыту ҥрдісінің ойлау жҥйесіне сҥйену принципі. Осы мәселелер 
жетекші рӛл атқарған кезде тіл дамыту жҧмыстарын ҧйымдастыру және 
жҥргізу ӛнімді жеміс бермек, оқушының ой-ӛрісін кеңейту, дҥниетанымын, 
кӛзқарасын қалыптастыру, сӛздің мағынасын тҥсініп, орынды қолдана білуге 
ҥйрету, сӛйлеу, жазу дағдыларын жетілдіру жҧмыстарының бәрі тіл дамыту 
мәселесіне келіп саяды. 
Тіл дамытуға қоятын талаптар: 
Сӛз мазмҧнды болуы тиіс; сӛйлемдегі сӛздің мәнін, мағынасын толық тҥсіну. 
Сӛз жҥйелі болу қажет; оқушының ӛзінің ойын ауызша немесе жазбаша 
беру кезінде, ойға байланысты негізгі сӛзге аса назар аударады. Келесі 
айтылатын ой бір ойдың жалғасы болып, ондағы қолданылатын сӛздер 
қолданылмайды. Хабарлауды логикалық жҥйеде аяқтау қажет. 
Сӛз нақты және анық болуы керек, яғни, сӛздерді сҧрыптап қолданады, 
тілдік қҧралдарды таңдайды. 
Сӛз мәнерлі болу керек, тыңдаушы мен оқырманның сезіміне әсер 
ететіндей ойластырылуы қажет. 
Сӛз қолайлы және тҥсінікті болуы керек. Бҧнда оқушының жас ерекшелігін, 
білім кӛлемін есепке алу маңызды рӛл атқарады. Жоғарыдағы талаптарға қоса қазақ 
әдеби тіл нормасы кӛлемінде жҥргізілуі талап етіледі [2,77]. 
Тіл дамыту бойынша ӛткен материалдар негізінде жаңаны тҥсіну, оларды 
ҧштастыра байланыстыру мәселелері де кеңінен ескеріледі. Сондықтан да 
ӛскелең ҧрпақты халқымыздың ӛткені мен бҥгінгісін, оның тарихын, ҧлттық 
мәдениетін, жақсы дәстҥрін танытып, сӛз ӛнерін қастерлей білуге баулуда тіл 
дамыту жҧмыстарын тиімді жҥргізе білудің маңыздылығы ерекше. 

51 
Тіл дамыту сӛйлеудің тҥрлі жолын: мәтін, жаттығу, анықтама, сурет, т.б. 
қамтиды. Тіл дамыту жҧмысы оқушының жасына қарай байланыстырып 
сӛйлеумен тығыз байланысты. Грамматика сабақтарында тіл дамытуға 
байланысты дидактикалық материалдың қызметі ӛте зор. Грамматикалық, 
орфографиялық тҧрғыдан алынған мәтіндер, жаттығулар белгілі бір 
анықтаманың тӛңірегінде қҧрастырылады. Терме мәтіннен гӛрі тҧтас 
байланысты ойы, белгілі бір тақырыпқа арналған қысқа да болса тҧтас оқиға 
баяндалатын тәрбиелік мәнді мәтін болғаны жӛн. 
Сонымен, тіл дамыту жҧмысы қазақ тілі сабағының барлық дерлік 
кезеңінде сыналай енгізу арқылы ҥнемі жҥргізіліп отырады. Ол оқушылардың 
ойлау қабілетін, сӛздік қорын байланыстырып сӛйлеу дағдыларымен бірлікте 
болады. Бҧдан шығатын қорытынды: басқа тілді меңгеруде жҥргізілетін 
сабақтардың бәрінде тіл дамыту жҧмысы орындалады. Мҧндай жҧмыс 
жҥргізбейінше, тілді толық тҥрде меңгеріп, ҥйрену мҥмкін емес. 
Соның ішінде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мамандары алдында тҧрған 
міндет - ол туған тілімізді ӛзге ҧлт ӛкілдеріне оны саналы тҥрде, жетік меңгерту 
болып саналады. Қазақ тілін жай ғана білу емес, ҥйреніп, соған қоса мәдениетті 
сӛйлеп, сауатты жаза білуі керек. Әрине, алдымен меңгертіп отырған тілімізге 
оқушылардың қызығушылығын, зейінін, талпынысын, сӛздік қорын байытуда 
кӛп жҧмыс істеуіміз керек. Ол ҥшін мҧғалімнің ӛз мәдениеті, сауттылығы, білім 
дәрежесі ӛте жоғары болуы тиіс.
Қазақ тілі әдістемесіндегі тіл ҥйретудің, сӛздік қорын байытуда тіл 
дамыту жҧмыстарының ең ҥлкені – мәтін бойынша жҧмыста кӛрсеткен 
компоненттердің ҧштасып қолдану қажет. 
Тіл дамыту, сӛздік қорын байыту жҧмыстарының ішінде елеулі орын 
алатын мәтін бойынша жҧмысқа қазіргі таңда ерекше кӛңіл бӛлу. 
Оқушылардың осы жҧмыс тҥрін қолданған кезде қызығушылығын 
арттыру ҥшін әр тҥрлі тиімді тәсілдерді қолдана білу. 
Мәтінмен жҧмыс істеуді тек тіл дамыту, сӛздік қорын байыту мақсатта 
ғана емес, басқа да тиімді мақсатта қолдану. 
Оқушылардың ӛзіндік ізденістеріне, ӛзіндік талпыныстарына жол ашып, 
мҥмкіндік туғызу. 
Осы жҧмыстардың орындалуы мен іске асуы әрине біздердің, болашақ 
ҧстаздардың қолында [3,84]. 
Сондықтан да оқушылардың сӛздік қорын толықтырып, байытқанда ғана 
олардың тіл ҥйренуге белсенділіктері артады және пәнге деген қызығушылығы 
артады. Сӛздік қоры молайып, ӛз ойын тҥсінікті әрі нақты, еркін жеткізе алатын 
шәкірттер ғана болашақ тіліміздің мәртебесін жоғары деңгейге кӛтеретініне 
нық сенім туғызады. 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: