Сабақтың мақсаты: сын есім, оның сапалық, қатыстық түрлерімен

Ереже. Заттың сынын, сипатын, түрін, көлемін, сапасын, дэмін білдіретін сөздерді сын есім

жүктеу/скачать 54.5 Kb.

бет	2/2
Дата	02.01.2022
өлшемі	54.5 Kb.
	#453542
түрі	Сабақ

1 2

Сын есім

Сапалық сын есімдер
Қатыстық сын есімдер

Ереже. Заттың сынын, сипатын, түрін, көлемін, сапасын, дэмін білдіретін сөздерді сын есім дейміз.

Сын есімдер қандай? қай? (который?) деген сүрақтарға жауап береді. Сын есімдер қазақ тілінде көбінесе анықтауыш болып келеді.
Кесте

Түрлері	Мысалдар
Мағынасына қарай (по значению):
1. сапалық (качеств.)	Ақ, қара, жеңіл, үлкен, сүлу
2. қатыстық (относит.)	Тұзды, ақшалы (денежный)
Түлғасына қарай (по способу образования)
1. негізгі (непроизводные)	Жақсы, әдемі, кең, суық
2. туынды (производные)	Қысқы (зимний), таулы,сынық, өткір
Құрамына қарай (по составу)
1. дара (простые)	Кіші, тар, мол (огромный), нәзік (хрупкий)
2. күрделі (сложные)	¥зын бойлы (высокого роста), жақсы- жаман, қызыл- ала
	¥зын бойлы (высокого роста), жақсы- жаман, қызыл- ала

Сапалық сын есімдер - заттың түр-түсін, сыр-сипатын, сапа белгісін білдіреді. (Непроизводные (качественные) прилагательные выражают различные типы качества и признаки предметов)

Түрі, түсі (цвет): ақ, қара, қызыл, көк, жасыл...
Аумағы, салмағы (объем, величина): үлкен, кішкене, тар, биік, қысқа...
Сипаты мен сапасы (характер или свойство): жуас, тентек (озорной), сұлу,

жалқау, қатты...

Дәмі (вкус): ащы, дәмді, қышқыл (кислый)...
Көлемі (форма): домалақ (круглый), томпақ (выпуклый), жалпақ

(плоский), қисық,(кривой) түзу,(прямой) сопақ,(овальный) қырлы (граненный)...

Қатыстық сын есімдер - туынды сын есім болып табылады. Қатыстық сын есімдер зат есімдерге, етістіктерге төмендегі жұрнақтар жалғану арқылы жасалады. ( Относительные прилагательные являются производными. Они образуются от имен существительных, глаголов при помощи суффиксов)

Жұрнақтар мен олардың мағынасы (суффиксы и их значения)	Негізгі түбір (непроизвод. основа)	Туынды сын есімдер (производ. прилагательные)
1. (-ді/-ды,-лы/-лі,-ты/-ті) Бір заттың екінші затқа қатысын білдіреді. (Указывает на отношение одного предмета к другому)	Тау (гора) Күш (сила) Ен (ширина)	Тау + лы (горный) Күш + ті ( сильный) Ен + ді ( ширикой)
2. (-дай/-дей, -тай/- тей) Белгілі бір заттың сын-сипаты мен белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіреді. (Указывает на кач-во предмета относительно другого предмета)	Бала (ребенок) Сүт (молоко) Тас (камень)	Бала + дай (как ребенок) Сүт + тей (как молоко) Тас + тай (тас камень)
3. -лық/лік, -дық/-дік, -ТЫҚ/-ТІК Өзге тілдерден алынған сөздерден сын есім жасайды. (Образуют прилаг. от слов заим. из рус. языка)	Аудан (район) Инженер минерал	Аудан+дық (районный) Инженер+лік (инженерный) Минерал+дық(минеральный)
4. (-сыз /-сіз) Болымсыз сын есім (Отриц.прилагат.)	Бүлт Су Тіс	Бұлт + сыз (безоблачный) Су + сыз (безводный) Тіс + сіз (беззубый)
5. -қы/-кі, -ғы/-гі (Орынға немесе мезгілге қарым-қатынасын білдіреді. (Указывает на отношение к месту или времени)	Күз Жаз Көктем Қыс Шет	Күз + гі (осенний) Жаз + ғы ( летний) Көктем + гі ( весенний) Қыс + қы (зимний) Шет + кі ( крайний)

Туынды сын есімдер также образуется от основы глаголов при помощи суффиксов:

1. -ық, -ік, -к, -ақ, -ек : аш + ық (открытый), шира + қ (бодрый),

үрк-ек (пугливый)

-қыш, -кіш, -ғыш, -гіш: жабыс + қыш (прилипчив), біл + гіш (знающий)
— шақ, -шек: мақтан + шақ (хвастливый), ерін + шек (ленивый)

1.Образуйте с помощью суффиксов –лық/-лік, дық/дік, -тық/тік туынды сын есім.

Қазақстан + ..., мемлекет + ...., қазба + ..., таңба + ..., валюта + ..., халық + ..., мүше + ...,минерал+....,ұлт...-дай/-дей

2. Образуйте с помощью суффиксов –қы/кі,-ғы/-ғі

Осенний, летний, весенний, зимний,утренний,вечерний.

3.-сыз/-сіз

Бұлт, су,тіл,дәм,жел.

-дай/-дей,-тай/-тей

Бал..,ана..,су...,күн...,әке...,қар...

5.-лы/лі,-ды/-ді,-ты/-ті

Бас..,көл..,дене..,түс...,бала...,дәм..,тұз...

1.Образуйте с помощью суффиксов –лық/-лік, дық/дік, -тық/тік туынды сын есім.

Қазақстан + ..., мемлекет + ...., қазба + ..., таңба + ..., валюта + ..., халық + ..., мүше + ...,минерал+....,ұлт...-дай/-дей