Сабақтың мақсаттары

Өтпелі климаттық белдеулер негізгі белдеулердің аралығында орналасқан. Олардың аттарындағы «суб» сөзі латынның «таяу, маңы» деген мағынаны білдіреді.

1. 
   Жер шарындағы климаттық белдеулерді көрсетіңдер
   
2. 
   Олардың қайсылары солтүстік және оңтүстік жарты шарларда қайталанып отырады
   
3. 
   Өздерің тұрған жерде қандай ауа массалары, желдердің басым болатынын, ауа райы сипатының белгілерін және оның қандай климаттық белдеуге сәйкес келетінін анықтаңдар.
   

Дүниежүзілік мұхит суы көлемінің үлкен болуына орай, құрлықпен салыстырғанда судың баяу салқындауы нәтижесінде мұхитта жылу көп жинақталады.

Мұхиттың кейбір аудандарында бұл заңдылық мұхит ағыстары, тұрақты желдер, ал материк жағалауларында құрлықтың тікелей ықпалы мен олардан ағып шығатын өзен сулары әсерінен өзгереді. Судың температурасы тереңдікке қарай да өзгереді. Тереңдеген сайын алғашында температура күрт төмендейді, 3000-4000 м тереңдіктен кейін температура +2, – 0ºС аралығында тұрақтайды.

Дүниежүзілік мұхит суының құрамы аса күрделі. Мұнда суда еритін тұздар мен газдар, органикалық және ерімейтін заттар да кездеседі. Оның құрамында 60-тан аса тұрақты компоненттер бар. Табиғи минералдардың барлығы дерлік мұхит суында еріген күйінде кездеседі. 1 л мұхит суындағы еріген тұздардың мөлшері судың тұздылығы деп аталады. Бұл көрсеткіш промилле арқылы есептеледі. Мұхит суының орташа тұздылығы 35 промилле шамасында. Тұздың өте жоғары көрсеткіші-41 промилле.

Мұхит суының тұздылығы 36 промилле мұхит суының қату температурасы -2С шамасында болады. Арктикалық және антарктикалық белдеулерде қалың мұз қабаттары қалыптасады.

Мұхит табанынының ең басты компоненттерінің бірі оның суы. Мұхиттың белгілі бір бөлігін алып жатқан зор көлемді суды су массалары деп атайды. Мұхит пен құрлық арасындағы жылу мен ылғалдың алмасуына беткі ағыстардың маңызы зор. Беткі ағыстардың қалыптасуының негізгі себебі жел.

Ағыстар жүйесі солтүстік-шығыс пассаттың беткі су массаларын батысқа қарай айдауынан түзілген Солтүстік пассат ағысынан басталады. Ол Оңтүстік Американың шығыс жағалауында екіге айырылып, бір тармағы Экваторлық қарсы ағысты түзіп, судың бір болігі шығысқа қарай кері қайтады. Ал Пассат ағысының екінші тармағы Кариб теңізіне жетіп су деңгейін көтереді. Осы беткі су массасы Антиль аралдарын айналып өтіп, Жердің ауытқытушы күшінің әсерінен дұние жүзіндегі ең қуатты жылы ағыс – Гольфстримді түзеді. Гольфстрим ағысы Солтүстік Американың шығыс жағалауын бойлай, 40 с.е. дейін жетеді. Одан әрі су массаларының негізгі тармағы қоңыржай ендіктегі тұрақты соғатын батыс желдері әсерінен Солтүстік Атлант ағысына айналады. Бұл ағыс Скандинавия түбегін айналып өтіп, қоңыржай және полярлық ендіктердегі судың беткі температурасын жоғарылатады. Қоңыржай ендіктерден қайтқан су массалары Африка жағалауларындағы тереңнен көтерілетін суық суларға қосылып Канар суық ағысын түзеді. Ол әрі қарай Солтүстік Пассат ағысына жалғасады.

Ірі су айналымы Атлант мұхитының оңтүстігінде де қалыптасады. Бұл жүйе Оңтүстік Пассат ағысы, Бразилия ағысы, Батыс желдері ағысы, Бенгел ағыстарынан құралады.

1. 
   Жер бетіндегі Дүниежүзілік мұхиттағы ең терең шұңғыма
   

1. 
   Ява
   
2. 
   Мариан
   
3. 
   Алеут
   
4. 
   Филиппин
   
5. 
   Курил-Камчат
   

2. 
   Жер бетінің қанша пайызын Дүниежүзілік мұхит сулары алып жатыр?
   

1. 
   60%-ын
   
2. 
   40%-ын
   
3. 
   71%-ын
   
4. 
   26%-ын
   
5. 
   29%-ын
   

3. 
   Дүние жүзін алғашқы болып жүзіп шыққан адам?
   

1. 
   Д.Ж.Кук
   
2. 
   Ф.Магеллан
   
3. 
   М.Поло
   
4. 
   Х.Колумб
   
5. 
   А.Веспуччи
   

4. 
   Африка қанша мұхитпен шектеседі?
   

1. 
   5;
   
2. 
   3;
   
3. 
   4;
   
4. 
   2;
   
5. 
   1;
   

5. 
   Дүниежүзілік мұхиттың жалпы ауданы қанша млн км²?
   

1. 
   320 млн км²
   
2. 
   316 млн км²
   
3. 
   361 млн км²
   
4. 
   313 млн км²
   
5. 
   363 млн км²
   

6. 
   Тереңдеген сайын мұхит суы ... түседі?
   

1. 
   Ауытқи түседі;
   
2. 
   Қозғалады;
   
3. 
   Төмендей түседі;
   
4. 
   Арта түседі;
   
5. 
   Температурасы өзгермейді;
   

7. 
   Дүние жүзілік мұхиттағы ең жоғарғы тұздылық қай теңізде?
   

1. 
   Қара теңізде;
   
2. 
   Ақ теңізде;
   
3. 
   Қызыл теңізде;
   
4. 
   Жерорта теңізінде;
   
5. 
   Каспий теңізінде;
   

Мұхиттағы тіршілік

Адамдар теңіздер мен мұхиттардың тіршілік дүниесін қандай мақсатта пайдаланатынын білдік.

• 
  Литосфералық тақталардың ажырау шекарасы;
  
• 
  Литосфералық тақталардың ығысуы, жылжу шекарасы;
  
• 
  Литосфералық плиталардың қозғалу бағыты мен жылдамдығы см/жылд.;
  
• 
  Сейсмикалық аймақ;
  
• 
  Екі құрлықтық плиталардың ығысу шекаралары;
  

үгілу,

тасымалдау

қайта

Географиялық қабықтағы ырғақты құбылыстардың жүруі түрлі себептерге байланысты. Жердің өз білігінен айналуы тәуліктік ырғақтылыққа себепші болады. Әрбір ірі табиғат кешені үшін температура мен ылғалдылықтың, өсімдіктер мен жануарлардың және адамдардың іс-әрекетінің өзіне тән тәуліктік жүйесі қалыптасады. Мысалы, күн мен түннің алмасуы, мұхит суларының толысуымен қайтуы, бриз желдері бағыттарының өзгеруі, тау жыныстарының күндіз қызып, түнде суынуы тәулік ішінде жүреді.

• 
  Географиялық қабық қандай компоненттерден тұрады?
  
• 
  Географиялық қабықтың қандай заңдылықтарын білесіңдер
  
• 
  Өздерің тұратын жерден осы заңдылықтарды дәлелдейтін құбылыстрды атаңдар