Сабақтың тақырыбы: Септеулік шылау

Сабақтың тақырыбы: Септеулік шылау.

Шылау дегеніміз не? Мысалдар келтір.

Шылаудың түрлері.

Сөзжұмбақ, ребустарын тексеріп, бағалау.

324-жаттығуды тексеру.
ШЫЛАУ:

• 
  Сұраққа жауап бермейді
  
• 
  Жеке тұрып сөйлем мүшесі болмайды, шылаулар түрленбейді
  
• 
  Өз алдына толық мағынасы жоқ
  
• 
  Сөзден бөлек жазылады
  
• 
  Біріңғай қолданыста екі сын есім арасында келгенде тыныс белгі қойылмайды
  
• 
  Біріңғай сөздермен қайталанып келсе үтір қойылады
  
• 
  Сөзбен сөзді байланыстырады
  
• 
  Өзі тірк.сөзге үстеме мағына береді
  

Шылау сөздер білдіретін мәні мен сөйлемде атқаратын қызметіне қарау: Септеулік, демеулік, жалғаулық болып үшке бөлінеді.

А)Ақан ...ойланып, ...ойланып сенімді шешімге бел байлады.

Ә)Қара торы қыз өзгелерден ... келген.

Б)Осыдан ...көктемгі егіс ........ сөз бола бастады.

В)Оспан ...Жексен бүгін көңілді оралды.

Г)Кішкене-кішкене шамдар бірінен ............ бірі жана бастады.

А)Абай халық ..... , халық Абай ... алысады.

Ә)Жолсейіт бүгін телефон ... үйімен хабарласты.

Б)Осы кезге ... ол Раушанды көрмеген еді.

В)Даладағы дабыр-дұбыр естіп, үйден Әділ ... Айгул жүгіріп шықты.

Г)Терезені біреу ақырын ... қаққандай болды.

№4 тапсырма
Мына шылауларды қатыстырып сөйлем құраңдар.

Үшін, туралы, сияқты, сайын.
Үйге тапсырма: Септеулік шылаулар туралы ережені түсініп оқу,

327-жаттығу: Көп нүктенің орнына төменде көрсетілген септеуліктердің тиістісін қойып, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Септеуліктердің мағыналық, қызметтік сипатын талдаңдар.

1. 
   Шылаулар туралы білімдерін толықтыру, жалғаулық шылаулардың қалай жасалатыны туралы түсіндіру.
   
2. 
   Оқушылардың ойлау, пайымдау қабілеттерін дамыту, сөйлеу шеберлігіне, ой ұшқырлығына баулу.
   
3. 
   Туған тіл әрбір елдің ұлттық мақтанышы екенін ұғындырып, келтірілген мысалдар арқылы елін, жерін, туған тілін сүйе білуге тәрбиелеу.
   

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты меңгерту сабағы.

Әдісі: талдау, түсіндіру, сұрақ-жауап, ізденушілік т.б.

Пәнаралық байланыс:әдебиет

Кезекшінің мәліметін тыңдау, оқушыларды тәртіпке шақырып сабақтың мақсатымен таныстыру.

Шылаулар, септеулік шылаулар туралы сұрақтар қою.

Мысалдар келтіру.

Жаттығуларды тексеру.

Сөздер мен сөйлемдерді байланыстырады. /сөз бен сөзді, сөйлем сен сөйлемді салаластыра байланыстырады/

Жалғалық шылауларды жалғаулықтар деп атайды.

Жалғаулық шылаулар:

-және, да, бірақ, дегенмен, алайда, өйткені, себебі, сондықтан, сол үшін, не, немесе, я, яки, болмаса, кейде, бірде, біресе, егер т.б.

Мағыналық қатынастары:

• 
  Ыңғайластық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: мен, бен, пен, менен, бенен, пенен, да, де, та, те, және, әрі /Мысалдар келтіру/
  
• 
  Қарсылықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар: бірақ, алайда, дегенмен, әйтпесе, әйткенмен, сонда да т.б.
  
• 
  Талғаулықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар немесе кезектес мәнді білдіретін жалғаулықтар: әлде, біресе, бірде, не, немесе, я, яки, болмаса, кейде
  
• 
  Себеп-салдарлық қатынасты білдіретін жалғаулықтар:себебі, өйткені, сондықтан т.б.
  

А) Бірде. В) Өйткені. С) Дейін. D) Тұрсын. E) Сондықтан.

А) Қатар. В) Кейін. С) Арқылы. D) Басқа. E) Соң.

А) Сен қонаққа жиі барасың ба? В) Тұсау кескеннен кейін сыйлық беріледі.

С) Мен де домбыра тарта аламын. D) Досым біреу-ақ.

E) Алтының мен кітабың жерге түсіп кетсе, кітабыңды көтер!

А) Мектепке соң. В) Тойға кейін. С) Жұмыстан соң. D) Жұмыстан қатар.

E) Менен қатар.

5. Сөйлемдегі септеулік шылауды табыңыз.

Мұнай өндіру арқылы экономикамызды көтереміз.

А) Мұнай. В) Өндіру. С) Арқылы. D) Экономикамызды. E) Көтереміз.

6.Септеулік шылауы бар сөйлемді көрсетіңіз.

А) Іскер адамдар уақыттың бағасын білу керек. В) Егер уақыт болса, серуенге шығамыз.

С) Күндіз жақсылық жасаған адам түнде жақсы ұйықтайды.

D) Мәжілісте осы мәселе жөнінде сөз болады.

E) Біз өнерді ұлттық мәдениеттің дамуына пайдаланамыз.

7.Шығыс септігімен тіркесетін септеуліктерді табыңыз.

А) Бірде. В) Басқа. С) Үшін. D) Арқылы. E) Туралы.

А) Кітапханаға кейін жүз метр қалды. В) Ол Астана қаласына оқуға түсуге барды.

С) Әр елдің тағдырында үлкен тарих жатыр. D) Тұсау кескен адамға сыйлық береді.

E) Мен сабақтан кейін үйірмеге бардым.

А) Үшін, арқылы. В) Кейін, басқа. С) Қатар, бірге. D) Кейін, шейін. E) Бірде, болмаса.

А) Түгіл, тұрсын. В) Дейін, шейін. С) Себебі, өйткені. D) Егер, егер де. E) Я, болмаса.

Қыстан ... көптен күткен көктем келеді.

А) Да. В) Шейін. С) Кейін. D) Арқылы. E) Дейін.

12.«Дейін, шейін» шылаулары қай септікпен тіркесетінін көрсетіңіз.

А) Атау септік. В) Барыс септік.. С) Шығыс септік. D) Көмектес септік.

E) Жатыс септік.

13. Сөйлемдегі шылаудың түрін анықтаңыз.

Мен сіз туралы аз біледі екенмін.

А) Демеулік шылау. В) Септеулік шылау. С) Жалғаулық шылау.

D) Сұраулық демеулік. E) Ыңғайластық жалғаулық.

А) Домбырамен ән айтады немесе күй шертеді. В) Ол сабаққа бармады, себебі денсаулығы болмады.

С) Егер де киноға барсаң, маған айт.

D) Бұл сырды қасым түгіл досыма да айтпадым. E) Кешеден бері қауырт жұмыстар көбейді.

А) Атау септік. В) Барыс септік. С) Шығыс септік. D) Көмектес септік. E) Жатыс септік.

А) Арқылы, бері, үшін. В) Бойы, бойына, бойынша. С) Соң, кейін, туралы.

D) Арқылы, үшін, дейін. E) Кейін, туралы, үшін.

17.Септеулік шылауы бар сөйлемді көрсетіңіз.

А) Әлиханның ойы бүгін өзгерді. В) Тыста қоңыр күздің сызы білініп тұр.

С) Көңілі бір жадырап шайдай ашылды. D) Мұнай қоры мол мемлекеттердің біріміз.

E) Бұл кездесуде оқушылармен бірге ата-аналар да отырды.

А) Оқушы үшін. В) Оқулық туралы. С) Оқулыққа. D) Оқу үшін.E) Оқу арқылы.

А) мен В) және С) дейін D) түгіл Е) ба

А) түгіл, емес В) және, әрі С) немесе, бірақ D) арқылы, туралы Е) ма, ме

А) дейін В) сондықтан С) түгіл D) емес Е) немесе

Сабақтан …

А) және В) кейін С) дейін D) шейін Е) туралы

3.Септеулік шылауды көрсетіңіз.

А) үшін В) –ақ С) –еу D) мен Е) және

А) Жалғаулық. В) Одағай. С) Үстеу. D) Түбір. Е) Жұрнақ.

Мектеп …

А) әрі В) бірге С) арқылы D) жайында Е) қарсы

А) түгіл, тұрсын В) ма, ме С) немесе, әлде D) менен, бенен Е) дейін, шейін

А) таман В) қатар С) әрі D) бері Е) арқылы

А) жайында В) дейін С) бері D) қатар Е) кейін

А) Барыс. В) Табыс. С) Жатыс. D) Шығыс. Е) Көмектес.

А) қатар В) шейін С) дейін D) сияқты Е) сайын

А) жөнінде В) ғой С) гөрі D) қатар Е) қарай

А) бері В) кейін С) қарай D) туралы Е) үшін

А) емес В) түгел С) және D) әрі Е) туралы

А) Атау. В) Көмектес. С) Ілік. D) Шығыс. Е) Барыс.

А) Ілік. В) Барыс. С) Шығыс. D) Табыс. Е) Атау.

Қонақтан … қайттық.

А) бірге. В) емес. С) түгел. D) және. Е) бірақ.

18.Барыс септігінде қолданылатын септеулік шылауды анықтаңыз.

А) дейін В) үшін С) арқылы D) қатар Е) басқа

A) Үшін, арқылы, туралы. B) Дейін, шейін. C) Кейін, басқа. D) Қатар, бірге.

E) Астам,жуық.

20. Барыс септіктің шылауларын анықтаңыз.

A) Үшін, арқылы, туралы. B) Дейін, шейін. C) Кейін, басқа. D) Қатар, бірге.

E) Астам,жуық.


Септеулік шылаулар туралы тестілеу жұмысы ІІІ нұсқа
1. Шығыс септікпен бірге қолданатын септеуліктерді анықтаңыз.

A) Үшін, арқылы, туралы. B) Дейін, шейін. C) Кейін, басқа. D) Қатар, бірге.

E) Астам,жуық.

2. Септеуліктерді анықтаңыз.

A) Үшін, арқылы, туралы. B) Бірақ, сондықтан. C) Түгіл, тұрсын. D) –ақ, -ау,-ай,.-шы

E) –мыс, -міс.

3. «Дейін, кейін, қарай» шылаулар түрін анықтаңыз.

A) Себеп-салдар. B) Жалғаулық. C) Демеулік. D) Сұраулық.

E) Септеулік.

4.Көмектес септігімен тіркесетін шылаулар қатарын көрсетіңіз.

A) Біресе, кейде. B) Сондықтан, алайда. C) Бірге, қатар. D) Не, немесе.

E) Және, әрі.

5. Септеулік шылау бар сөйлемді анықтаңыз.

A) Біз де естіп, қуанып жатырмыз. B) Батырлар туралы мақала жаздым.

C) Аман-есенсің бе? D) Жанар да, қанат та үлгілі оқушылар.

E) Жазда бәрі ауылға барады.

Отан үшін отқа түс – күймейсің.

A) Демеулік. B) Жалғаулық. C) Шартты. D) Септеулік. E) Кезектес.

7.Шығыс септігімен тіркесетін септеуліктерді табыңыз.

А) Бірде. В) Басқа. С) Үшін. D) Арқылы. E) Туралы.

А) Кітапханаға кейін жүз метр қалды. В) Ол Астана қаласына оқуға түсуге барды.

С) Әр елдің тағдырында үлкен тарих жатыр. D) Тұсау кескен адамға сыйлық береді.

E) Мен сабақтан кейін үйірмеге бардым.

А) Үшін, арқылы. В) Кейін, басқа. С) Қатар, бірге. D) Кейін, шейін. E) Бірде, болмаса.

А) Түгіл, тұрсын. В) Дейін, шейін. С) Себебі, өйткені. D) Егер, егер де. E) Я, болмаса.

Қыстан ... көптен күткен көктем келеді.

А) Да. В) Шейін. С) Кейін. D) Арқылы. E) Дейін.

12.«Дейін, шейін» шылаулары қай септікпен тіркесетінін көрсетіңіз.

А) Атау септік. В) Барыс септік.. С) Шығыс септік. D) Көмектес септік.

E) Жатыс септік.

13. Сөйлемдегі шылаудың түрін анықтаңыз.

Мен сіз туралы аз біледі екенмін.

А) Демеулік шылау. В) Септеулік шылау. С) Жалғаулық шылау.

D) Сұраулық демеулік. E) Ыңғайластық жалғаулық.

А) емес В) түгел С) және D) әрі Е) туралы

А) Атау. В) Көмектес. С) Ілік. D) Шығыс. Е) Барыс.

А) Ілік. В) Барыс. С) Шығыс. D) Табыс. Е) Атау.

Қонақтан … қайттық.

А) бірге. В) емес. С) түгел. D) және. Е) бірақ.

18.Барыс септігінде қолданылатын септеулік шылауды анықтаңыз.

А) дейін В) үшін С) арқылы D) қатар Е) басқа

A) Үшін, арқылы, туралы. B) Дейін, шейін. C) Кейін, басқа. D) Қатар, бірге.

E) Астам,жуық.

20. Барыс септіктің шылауларын анықтаңыз.

A) Үшін, арқылы, туралы. B) Дейін, шейін. C) Кейін, басқа. D) Қатар, бірге.

1. 
   Шылаулар туралы білімдерін толықтыру, демеулік шылаулардың қалай жасалатыны туралы түсіндіру.
   
2. 
   Оқушылардың ойлау, пайымдау қабілеттерін дамыту, сөйлеу шеберлігіне, ой ұшқырлығына баулу.
   
3. 
   Туған тіл әрбір елдің ұлттық мақтанышы екенін ұғындырып, келтірілген мысалдар арқылы елін, жерін, туған тілін сүйе білуге тәрбиелеу.
   

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты меңгерту сабағы.

Әдісі: талдау, түсіндіру, сұрақ-жауап, ізденушілік т.б.
Сабақтың барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі:

Кезекшінің мәліметін тыңдау, оқушыларды тәртіпке шақырып сабақтың мақсатымен таныстыру.

1. 
   Шылау дегеніміз не?
   
2. 
   Шылаулар нешеге бөлінеді?
   
3. 
   Септеулік шылаулар дегеніміз не?
   

дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта т.б.

арқылы, жайында, үшін, сайын, тәрізді т.б.

кейін, соң, гөрі, бері, бұрын, әрі т.б.

4. Көмектес септігімен тіркесетін септеулікті табыңыз:

қатар, қабат, бірге т.б.

5. 
   Жалғаулық шылаулар дегеніміз не?
   

• 
  Ыңғайластық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: мен, бен, пен, менен, бенен, пенен, да, де, та, те, және, әрі /Мысалдар келтіру/
  
• 
  Қарсылықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар: бірақ, алайда, дегенмен, әйтпесе, әйткенмен, сонда да т.б.
  
• 
  Талғаулықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар немесе кезектес мәнді білдіретін жалғаулықтар: әлде, біресе, бірде, не, немесе, я, яки, болмаса, кейде
  
• 
  Себеп-салдарлық қатынасты білдіретін жалғаулықтар:себебі, өйткені, сондықтан т.б.
  

Демеулік шылауларды демеуліктер деп атайды. Олар өз шылауында тұрған сөзге немесе сөйлемге күшейту, тежеу, шектеу, сұрау, болжалдық, күмән сияқты қасымша мағына үстейді.Бірақ септеуліктер мен жалғаулықтар сияқты сөздерді де, сөйлемдерді де байланыстыра алмайды.

• 
  Бірінші сөйлемде ба деген демеулік шылау сұрау мағынасын үстеп мынасын, анасын деген сөзбен тіркесіп тұр.
  
• 
  Екінші сөйлемде –ақ демеулігі бүгін, қазір шылауында қолданып, ол сөздерге күшейткіш мән үстеп тұр.
  
• 
  Үшінші сөйлемде –де демеулігі бәрі деген сөзге күшейткіш мән үстеп тұр, ғана демеулігі құмандай сөзінің шылауында жұмсалып, шектік мән үстеп тұр.
  

Топтастыру:

Демеулік шылаулар сөзге /сөйлемге/ үстейтін мағынасына қарай былай бөлінеді:

Сұраулық демеуліктер: ма /ме, ба, бе, па, пе/ ше