Саясаттану

29
Меритократия – шығыстағы демократия ұстанымының ең алғашқы түрі болды. 
Қазақ даласында осы демократиялық ұстаным ғасырлар бойы жалғасып келді. 
Кейінгі кездерде қазақ дәстүрінде әрбір жаңа хан өзінің тумысымен емес, 
болмысымен билікке жеткен, яғни, ел басқарушы ханның ұлы емес, халықтың 
ұлы ретінде танылған ел ағаларының бірі көпшіліктің қалауы бойынша хан 
болып сайланған. 
Қазақ жерінің мемлекеттік құрылымындағы мұндай ерекшелікті өткен 
ғасырлардағы орыс демократтары мен шенеуніктері де байқапты. Мысалы, 
XVIII ғасырдың 30-40 жылдарында Ресей мен Қазақстан арасында қызмет еткен 
елші А.И.Тевкелев: “Қырғыз-қайсақта… мұрагерлік жолмен хан болмайды, 
сайлау арқылы ғана хан болады”, - деп атап көрсетеді. 
Сол сияқты Орынбор губернаторы И.Неплюев 1748 ж. 26 тамызда Ресей 
сыртқы істер коллегиясына жасаған ресми хабарламасында: “Бұл қырғыз-
қайсақта қалыптасқан салт бойынша ежелгі хан-сұлтан әулетінің өкілдері 
мұрагерлік жолымен емес, халықтың сайлауы бойынша ғана хандыққа жете 
алады”, - дейді. 
Қазақ тарихында Жәнібек-Керей хандардан Абылай ханға дейінгі 
аралықта бізге аттары мағлұм көптеген хандар өтті. Солардың барлығы да 
ашық сайлау жолымен, халықтың қалауы бойынша ақ киізге көтеріп хан 
сайланған. 
Қазақ жеріндегі меритократиялық демократияның көптеген ұстанымдары 
қазақ даласында кейінде де кең өріс алған. Бұл жөнінде көптеген мәліметтер 
Әбіш Кекілбаевтың "Үркер" атты романында кеңінен баяндалған. Онда билер 
бір аймақтың халқымен бірге жиналып, шиеленісті мәселелерді көпшіліктің 
пікірін есепке ала отырып шешкен. 
Бұл процестің маңыздылығы – халықтың пікірімен санасушылық 
болғандығында.
Шығыс елдерімен, соның ішінде ежелгі Қазақ елімен қатар демократия 
Еуропа елдерінде де кеңінен дамиды. Демократияның әртүрлі құрамдары, 
жүйелері, сайланған орындары, жалпы мемлекеттік биліктің демократиялық 
түрі алғаш рет Ежелгі Грекия мен Ежелгі Римде пайда болды. 
Демократиялық мемлекеттің ең бірінші түріне Афины полисы жатады. 
Полис - өз алдына мемлекет, біздің заманға дейінгі V ғасырда өмір сүрді. Онда 
жоғарғы билік ұдайы шақырылып тұратын халық кеңесінің қолында болды. 
Азаматтарға қатысты барлық әлеуметтік мәселелерді, ең аяғы, сыртқы саясатқа 
дейін осы халық кеңесінде шешілді. 
Полис халқы бірігіп әртүрлі демократиялық органдарды сайлау арқылы 
қалыптастырып тұрды. Әділеттілік ұстанымдарын өте жоғары ұстанған орган –
ол халық соты. Халық соты он бөлімнен тұратын орган болды. Істің қандай 
бөлімде қаралатындығы сот болатын күні жеребе салу арқылы құпия түрде 
шешілетін. Бұл заңсыздыққа жол бермей, сотты әділ жүргізуге кепілдік 
болатын. 
Афинылық демократия әсіресе Периклдің басшылық еткен дәуірінде 
(б.з.д. 490-429 жж.) гүлденіп өркендеді. Бұл кез афинылық демократияның 
«алтын ғасыры» деп саналды. Периклдің басшылығымен билік жағынан 

30
зорлық-зомбылыққа тыйым салынды, азаматтар қызмет орындарына тек сайлау
арқылы тағайындалатын болды, мүлік цензісінің қолдануы тоқтатылды. 
Афиныдағы сияқты демократиялық мемлекет Ежелгі Римде де пайда 
болды. Билікке төменгі таптың өкілдерін қатыстыру үшін халық трибунаты 
қалыптасты. Бұл халық билігін білдіретін жаңа мемлекеттік орган болып 
есептелді. 
Бірақ Ежелгі Грекиядағы, Ежелгі Римдегі демократияға қазіргі 
көзқараспен қарайтын болсақ, бұл елдердегі демократия ешқашан толық болған 
жоқ. Себебі сайлауға дауыс беруге, шешім қабылдауға қатысатын адамдар тек 
толық құқықты азаматтар ғана болды. Ал мыңдаған құлдар, кедейлер, тіпті, 
қолөнершілер, әйелдер – толық азаматтар санатына қосылған жоқ. Кейін саяси 
ғылымда демократияның бұл түрі «аристократия» деп аталатын болды. (aristo –
таңдаулы, kratos - билік). 

жүктеу/скачать 1.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: