Сборник материалов международного научного форума «филологическая наука в ХХІ веке: проблемы и перспективы»

122 
Ғаббас кітабына сын айтқан, пікір білдірген алғашқы ғалымдардың бірі қазақ әдебиеттану 
ғылымының қара нары, әділ төрешісі профессор Бейсенбай Кенжебаев болды. Ол кітаптың 
жетістіктері мен кемшіліктерін санамалап, қысқаша сыни мақала жазыпты. Алдымен, сол мақалаға 
шолу жасап байқайық. Мұнда да тағы бір ескерер жайт бар. Мақала – Ғаббас еңбегіне сын айтушы 
Бейсенбай Кенжебаевтың да жас кезі, албырт шағындағы пікірі еді. 
Б.Кенжебаев алдымен Ғаббас кітабының жарыққа шыққанына, әдебиет сыны тарихында бұрын-
соңды болмаған еңбек екенін баса айтып өтеді. «Ғаббастың бұл кітабы – әдебиет, сын жөнінде үлкен 
олжа, ірі табыс. Ғаббас кітабының маңызын талдап айтсақ: бірінші – Ғаббас кітабында қазақтың 
қазіргі әдебиеті мен ақын-жазушыларының барлығына да қысқаша шын Маркс көзі, партия 
бағытымен сын берілген. Былайғы сыншыларға, сын жазамын деп талаптанып жүрген жастарға 
Маркс жолымен сынаудың нысанасын, әдісін көрсеткен», – дейді. [1] 
Осы тұста шағын болса да бір мәліметті қоса кеткен жөн сияқты. Ол – атақты жазушы, академик 
Ғабит Мүсіреповтің де Ғаббас Тоғжанұлының «Әдебиет және сын мәселелерін» сынаған сөздері. 
1932 жылы 4 тамызда «Еңбекші қазақ» газетіне Ғәбит Махмұтұлы «Әдебиет айтысына» дейтін бір 
мақала жазады. Жазушы Ғабит Мүсірепов мақаласының тағы бірер тұсында Ғаббасқа қарата сын 
сөздерін қадап өтеді. Әсіресе, «Әдебиет және сын мәселелері» деген кітабына қарасты мына айтқаны 
сол кездегі саяси көзқараспен қараған адамға тіптен «ащырақ» болып тиетін секілді. Ол: «Әрине, 
Ғаббас жаңа пікір айтудан аман. Бұл ертеден бергі ұлтшылдардың, Ысмағұлдың «жоғы». Одан кейін 
өзінің жоғы, соны дәлелдеп отыр. Бірақ, бұл пікірмен жиырма тоғызыншы жылы жарыққа шығуы 
Ғаббасқа ерсірек. Егер Ғаббастың кітабын жиырма тоғызыншы жылы ұлтшылдардың бірі жазса, оған 
жарасып тұрар еді. Керек болса, ашықтан ашық айтуға оның тілі де күрмелер еді, ұрлап айтар еді», - 
дейді. [2] Яғни, Ғабит Мүсіреповтің Ғабас Тоғжанұлының «Әдебиет және сын мәселелері» деген 
кітабына қатысты пікірін сиырқұймышақтатып болса да «ұлтшылдықтың сарқыны, солардың ойы» 
деп отырғаны сезіледі 
Бұл кітап өзі 1929 жылы Қызылордада шыққан. Бүгінде Алматы қаласындағы Ұлттық кітап-
хананың «сирек кітаптар және қолжазба қоры» бөлімінде тек бір ғана данасы сақталған екен. Оның 
өзін кітапхана Түркіменстаннан алдыртса керек. Ары-бері ақтарып, беттерін парақтап қараған адам 
еңбектің тиянақты, айтар ойын жеткізе білген, дәлелдерін өз пікірі бойынша жетік меңгере алғанын 
көрер еді. Жалпы, кітап 8 бөлімнен тұрады.
Алғашқы кіріспе орнына жазылған «Екінің бірі ақын бола ма?» деген теориялық анықтамасында 
сыншы «Екеу» мен (Абдолла Байтасов пен Даниял Ысқақов бірігіп жазған мақалаларында әрдайым 
осы бүркеншік есім пайдаланылған – Н.Т.) Сәбит Мұқановтың ақындық өнер жайындағы айтыс-
тарын сынға алады. Онда Ғаббас: ««Екеу» ақынды тұрмысынан бөліп, ақынның қандай ақын болуын, 
ақын сезімінің күресіне байласа, мейлі қиялшыл, мейлі уайымшыл ақын болсын, мейлі нағызшыл 
ақын болсын, жаратылысында осындай болады. Ақылы күшті болса нағызшыл, материалист ақын, 
сезімі күшті болса уайымшыл-қиялшыл ақын болады десе, Сәбит ақындықты үйренуге ғана тірейді. 
Етікші, иші, диқаншылардың ақыннан түк айырмасы жоқ, миындағы ақындық бөлшегін қозғап 
жіберсе, ақын болам деген кісі ақын болады дейді. «Жүсіпбектің сыны, Мағжаның ақындығы 
туралы» деген кітабымызда бұл мәселе туралы өз пікірімізді қысқаша жазған едік. Сол пікірімізді 
тағы айтамыз: «Ақын өлең, әңгіме жазса пернемен (образбен) жазады. Көзі көргенді, көңілі сезгенді 
өзінің сол көрген, сезген түрінде жазады. Ақын қарапайым жазушылардай (публицистердей) сөзін 
дәлелдеп, толғап, ойлап тұрмайды. Нағыз ақындар өзінің айтайын дегенін суретті, әдемі сөзімен 
мұңды күйді, сырлы жырмен айтады. Алдымен оқушының жүрегін, сезімін қозғайды. «Ақынның сөзі 
ақылға, ойға қонбайды. Алдымен адамның сезімін қозғайды. Сезім көңіліне қонады» (Плеханов)».
Екінің бірі ақын бола алмайды. Ақын болу үшін адамда ақындық қуат болуы керек. Ақын өлеңін 
ақылға салып отырса ол өлең болып шықпайды. Көркемдігі өшіп, өлеңнің аяғы ұйқастығы, өлшеуі 
келгендігі ғана жетпейді. Дәлелдеймін деп, құрап, жамап келтірген пернеде әдебиет пернесі 
болмайды. Бұлай жазған ақын ақын емес», – деп, тұжырымдайды Ғаббас. [3, 10 б.]. Бұл сөздерін 
орыстың әйгілі әдебиет сыншылары Белинский, Плеханов сөздерімен нақтылап отырады. Ғаббас 
Тоғжанұлы мұнда «шын ақын ешқашан күшеншектік әрекетке, жоқтан құрап, ұйқас іздеп сандалуға 
бармайды, керісінше төгіліп, бірден жазады» дейтін ойларын анық жеткізе белген. 
Ғаббас кітабының бірінші тарауы «Қалай сынауымыз керек» деп аталады. Осы сұраққа сыншы 
алдымен өзі жауап беріп: «Көркем әдебиетті қалай сынауымыз керек дегенде біз «сынның әліпбиін» 
жазбақшы емеспіз. Бас-аяғын атап, қандай тәртіппен, қандай формамен сынау керек деп сыншыға 
жазу планын жасап беру іске аспайтын жұмыс. Қандай тәртіппен сынайды, қандай жазу түрін 
қолданады – ол сыншының өз еркі», – дейді. [3, 19 б.]. Міне, осы сөздерінен-ақ Ғаббас Тоғжанұлы-
ның әдебиет сыны жайында қасаң қағидамен жүрмегенін, білімінің көптігін тануға болады. Осы 

123 
тарауда сыншы Смағұл Садуақасовтың, Сәбит Мұқановтың сын мақалаларына пікір білдіріп, 
олардың саяси және әлеуметтік тұрғыда жіберген бірер «кемшіліктерін» көрсетеді. 
«Әдебиет және сын мәселелері» сын кітабының «Қандай әдебиет үстем болмақ, қандай әдебиеті-
міз бар» делінген екінші тарауы көлемі жағынан өте шағын жазылыпты. Мұнда Ғаббас көптен бері 
дау болып келе жатқан «пролетариат әдебиеті бар ма, жоқ па» деген әңгімеге байланысты өз ойын 
ортаға салады. Ол «орыс әдебиетіндегі жұмысшы таптың үлесін айта келе Қазақстанда да проле-
тариат әдебиеті үстемдік алып келеді» дейді. Алайда, сыншы «қазақ көменес сыншылары ішінде әлі 
күнге Троцкийдің «пролетариат әдебиеті болмайды» деген пікірін қолдаушылар бар» деп табады.
Ал, еңбектің үшінші тарауы өзге тарауларға қарағанда әлдеқайда кең көлемді жазылған. «Төң-
керісшіл ақындарымыздың кемшіліктері» деп ат қойылғанымен сыншы бұл тарауда коммунист ақын-
жазушылардың 1929 жылға дейінгі жазғандарына шолу жасайды. Ол ақын-жазушылардың жас-
тайынан тым саясатшыл, ұраншыл болып бара жатқанына қынжылып, оларға нағыз жазушы болуы 
үшін тек әдебиетпен шұғылдануы керек екенін ескертеді. «Қанша қақсадық, осы біздің ақындарымыз 
өзінің тиісті ісін істемейді деп. Біздің барлық ақындарымыз тұрмысты тексеріп, бақылап білудің 
орнына, оқып, үйреніп, білім алудың орнына, қалың бұқарамен араласып, байланысты күшейтудің 
орнына, сөйтіп нағыз ақындық дауысын шығарудың орнына шетінен сыншы, саясатшы, ұйымдас-
тырушы болып кетті», – дейді. [3, 47 б.].
«Әдебиет және сын мәселелері» кітабының төртінші бөлімі «Жас жазушыларға» арналыпты. 
Олардың қатарына Ғаббас Асқар Тоқмағамбетов, Қалмақан Әбдіқадыров, Жақан Сыздықов, Ғабит 
Мүсірепов, Шұға, Жұмабай, Елжас Бекенов, Ғалым Малдыбаев, Өтебай Тұрманжановтарды жатқы-
зады. Бұлардың шығармашылық жұмыстарына да ретімен тоқтала келе Ғаббас жас азушыларға 
алдымен білімдерін толықтырсын, сосын шығарманы қалай жазау керектігі жөнінде әдіс-тәсілдерін 
үйренсін дейді. 
Ғаббас кітабындағы ең өзекті тараулардың бірі бесінші тарау. Бұл да өз кезегінде сол жылдары 
өте үлкен айтыс-тартысқа түскен «Жолбике жазушылар» туралы еді. Осыны өз еңбегінде түсіндіруді 
мақсат еткен Ғаббас: «Соңғы кездері таласта жүрген сөздің бірі осы сөз. Көменес емес сыншыларды 
былай қойып, көменес сыншыларымыздың өз арасында осы сөзді түрліше ұғып жүрміз. Бұдан екі 
жыл бұрын Әбдірахман бір мақалаларында «біздің ақын-жазушыларымыздың 98 проценті жобике» 
деп еді. «Мұхтар, Жүсіпбек, Міржақып, Қошкелер қазақ әдебиетінің қол-аяғы, бұларсыз қазақ 
әдебиеті қол-аяғы жоқ адамдай болады. Бұлар біздің дұшпанымыз емес, досымыз. Жаңа жұрт-
шылықтың жазушылары» деп Смағұл жазып отыр. «Жолбикелер тамақ үшін жазатындар. Бұлар 
тамағы тойса Кеңесті жақтайды, қарны ашса боқтайды («Еңбекші қазақ», 19276 №3)» деп Сәбит 
жазып отыр. «Бізде жолбикелер «Алашордашылар» кесірі жұқпаған жаңа жазушылардан, жас 
жазушылардан шығуы тиіс. Әйтпесе, «алашорданың» шәуілдегі, «топбасары» болған адамдар еңбек-
ші топқа еш уақытта шын жолдас болып кетуі қиынырақ болар... Мұнда бір гәп болуы керек» деп көп 
тарқатып Сәкен жазып отыр.
Осыны жазып отырғандардың бәрі де көменестер. Әрқайсысы әр түрлі жазып отыр. Қайсынікі 
дұрыс, қайсынікі бұрыс әлі де екшеп-теңшеп бір пікірге келгеміз жоқ. Біз де осы туралы өз пірімізді 
айтпақпыз», – деп, [3, 126 б.] мәселенің мән-жайын оқушы қауымға ашығырақ түсіндіріп алады. 
Бұдан кейін Ғаббас жоғарыда айтылған пікірлердің ара-салмағын өз ойынша, партия заңдары 
бойынша талдайды да, ең соңында барып өз тұжырымын ұсынады. Мұнда сыншы «менің пікірім ғана 
дұрыс, қалғандарынікі теріс» деген көрсоқырлыққа бармайды.
Алтыншы тарауды Ғаббас тек қана «Байшыл жазушыларға» негіздейді. Олардың ішіне Мұхтар 
Әуезов пен Мағжан Жұмабаевты жатқызады. Шығармаларын талдап, саяси жолдарына көз жүгіртеді. 
Алдымен Мұхтар жайында бірер пікір білдірген Ғаббас Тоғжанұлы оның ұлтшыл бағыттан ауыт-
қымай, коммунистер жолына әлі де дұрыс түспей келе жатқанын айтса да, шығармашылық қуатына, 
дарынына тас лақтырмайды. Ол Мұхтар әңгімелерінің кемшіліг деп кейіпкерлерінің көбі ойдан 
құралатынын алға тартады. Ал, жетістігіне келгенде: «Мұхтар өз тілегінше жасаймын деген типін 
жақсы көрсетеді. Типтеріндегі мінез-құлық өзгерістерін қара басындағы өзгешеліктерін өзге қазақ 
жазушыларына қарағанда Мұхтар анық көрсетеді. Бұл жағынан Мұхтардың өзге жазушылардан 
артықшылығы, жақсылығы бар, – дейді. Сонымен қатар, Мағжанды да «ұлтшылдық жолдан тайқы-
маған ақын, сондықтан, әзірше көменестерге жолбике бола алмайды» дейді. 
«Әдебиет мұрасы, үлгі алу, үйрену, тағы басқалар». Бұл – Ғаббас кітабының жетінші тарауы. 
««Ілгерінікі кейінгіге мұра» деген қазақ мәтелі. Осы сөз тұрмыстағы тәжірибеден айтылған сөз. 
Шынында, ілгерінікі соңғыға мұра болып отырмаса, өткендегіні білуге, өткендегіден үлгі-өнеге алып, 
жақсысын пайдалануға, іске жаратпауға болмайды да ғой. Өткендегіні білу, жақсысын, пайдалысын 
іске жарату қай тапқа болса да керек. Әсіресе, жұмысшы табына, еңбекшілерге керек», – дей отырып, 

124 
[3, 171 б.]. Ғаббас Тоғжанұлы қазақтың бұрынғы ауыз әдебиеті үлгілерін «жерлеуге, көмуге» қарсы 
екенін сездіреді. Ол осы ойларын тағы бірер мәліметтермен толықтыра түседі де: «Қазақтың ауыз 
әждебиетінде өз тұсында қазаққа үлгі болған, оқығандары, батырлары, билері, шешендері де болды. 
Осылардың айтып кеткен өлеңдері, тақпақ сөздері, өз тұсында сілтеп кеткен жолдары бар. Міне, 
осыларды бізге білу, үйрені керек пе? Керек дейміз. Себебі, өткенді білмей жаңаға негіз жасау қиын», 
– деп, қостайды. [3, 174 б.]. Ал, алашордашыларға келгенде: «Біздің қазақ жазушылары да ескі 
әдебиетті, байшыл әдебиетті оқуы керек. Білуі керек. Абай, Ахмет, Омар, Сұлтанмахмұт, Мағжан, 
Жүсіпбек сынды жазушылардың түр жағынан жақсы, әдеби жазғандарынан үлгі алып, солардан 
үйренуі керек. Әдемілік, көркемдік жағынан Абай, Мағжанға жеткен бізде әлі ақын жоқ. Тіл байлығы 
жағынан Жүсіпбекке жекткен жазушы жоқ. Осының бәрі аз-маз қазақ әдебиетімен таныс адамға тіпті 
ап-анық нәрсе», – деп, [3, 179 б.]. нақты шешімін айтады. Яғни, қазақ әдебиетінің келешектегі бет-
бейнесін жасауда коммунист жазушылар ұлтшыл ақын-жазушылардың идеясын қолданбаса да, 
көркемдік тәсілдеріне міндеті түрде жүгіну керектігін меңзейді.
«Әдебиет және сын мәселелері» кітабының қорытынды сегізінші тарауы өте шағын. Тіпті, тарау, 
бөлім деуге де келмейді. Есесіне, еңбекті жазудағы мақсатын түсіндіріп, сынның алдағы міндеттерін 
таразылайды. «Біз әрине, бұл кітапшамызда әдебиет сынындағы бар мәселелерді түгел тексере 
алмадық. Көп мәселелерге тоқталмадық. Көп ақын-жазушыларымыз туралы тіптен ештеңе жазбадық. 
Жоғарыда да айттық. Біздің сыншыларымыздың ендігі бір үлкен міндеті әр ақын-жазушыларды жеке 
алып тексеру керек. Әр ақын-жазушының бар жазғандарын түгел алып сынау керек. Сонда ақынның 
жақсы жағы да, жаман жағы да түгел көрінеді. Біз кітапшамызда мұны істей алмадық. Бұл кітаптағы 
мақсатымыз да әр ақын-жазушыны жеке-жеке тексеру емес еді, біздің мақсатымыз көбінесе қазіргі 
әдебиет сынындағы кемшіліктерді ғана айту еді. Соны түзеу шарасын қарастыру еді. Осы жөнінде 
азды-көпті білгенімізді жаздық». [3, 192 б.]. Бұл – Ғаббас Тоғжанұлының сын кітабындағы 
қорытынды сөзі. Бұдан асып-тасқан, менменсіген ештеңе де сезілмейді. Шағын еңбекті қомақты 
дүние деп жарнамаламағаны да анық көрініп тұр. Демек, әдебиеттегі сын мәселелерінің кейбірінің 
себебін және әдістерін нақтылауды мақсат еткен кітап өз үдесіне шыға білген. Рас, көп тұстарында 
бүгінгі ардақталып жүрген алашордашы ақындарға, жазушыларға байланысты коммунистк 
көзқараспен, таптық тілекпен орынсыз пікірлер жетерлік. Бірақ, мұны біз осы күнгі түсінікпен емес, 
«нағыз, шынайы коммунист көзімен» саралайтын болсақ – Ғаббас ойларынан алыстап кете қоймас 
едік. Демек, Ғаббас сыны қазақ елінің ұлттық мүддесі мен егемендік, тәуелсіздік түсінігіне қайшы 
келер сәттері кездессе де, өз заманының, тілегінің қалауы жөнінен біршама жетістігі бар сын деп 
білеміз.

жүктеу/скачать 2.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: