Сборник статей 20 лет независимости Республики Казахстан в свете формирования гражданского общества

1. Определить сущность и виды ценных бумаг, а также рассмотреть становление и развитие рынка ценных бумаг в Казахстане.

2.Изучить современное состояние рынка ценных бумаг.

3.Исследовать проблемы и перспективы рынка ценных бумаг в Казахстане.

Согласно Гражданскому кодексу Республики Казахстан³³ ценной бумагой является документ, установленной формы и реквизитов, удостоверяющий имущественные права, осуществление или передача которых возможна только при его предъявлении. Данное определение является юридическим.

Ценная бумага представляет собой денежный документ, свидетельствующий о праве собственности его владельца на определенную сумму денег или конкретные имущественные ценности.

Существуют десятки разновидностей ЦБ. Они отличаются закрепленными в них правами и обязательствами инвестора (покупателя ЦБ) и элемента (того, кто выпускает ЦБ). При этом далеко не все из них имеют особенности при отражении в бухгалтерском учете (можно выделить несколько типов ЦБ, имеющих сходные черты).

Давая общую оценку значения ценных бумаг в экономике, можно выделить следующие важнейшие моменты. Во-первых, ценные бумаги выступают гибким инструментом инвестирования свободных денежных средств юридических и физических лиц. Во-вторых, размещение ценных бумаг - эффективный способ мобилизации ресурсов для развития производства и удовлетворения других общественных потребностей. В-третьих, ценные бумаги активно участвуют в обслуживании товарного и денежного обращения. В-четвертых, на рынке ценных бумаг, прежде всего фондовых биржах, складываются курсы ценных бумаг. Эти курсы - барометр любых изменений в экономической и политической жизни той или иной страны. Курсы резко падают в годы кризисов и неблагоприятной конъюнктуры и, наоборот, повышаются в периоды оживления и подъема производства.

Казахстанский рынок ценных бумаг существует около 20 лет. Первые его элементы появились в 1991 году, когда на базе законодательства СССР, стали создаваться акционерные общества, брокерские фирмы, фондовые биржи.

Первой особенностью функционирования рынка ценных бумаг в Республике Казахстан является то, что обычно развитие эффективных рынков государственных ценных бумаг сопровождает рост всей национальной экономики. В Казахстане зарождение и становление фондового рынка, его довольно динамичное развитие происходит на фоне постоянного спада производства. Такая диспропорция в динамиках рынка государственных ценных бумаг и общеэкономических процессов вызывает кризисные явления на этом рынке. С другой стороны, недоразвитость и несовершенство самого фондового рынка препятствуют преодолению тенденции к сужению воспроизводства.

Во-вторых, "непрозрачность" рынка, рискованность операций на нем, преобладание долговых обязательств государства для покрытия бюджетного дефицита вызывают доминирование краткосрочных ценных бумаг. А это, в свою очередь, отвлекает свободные средства от долгосрочного инвестирования, которое всегда является важнейшим фактором экономического роста.

В-третьих, дестабилизирующее влияние на казахстанский рынок государственных ценных бумаг оказывают инфляция и инфляционные ожидания. Это характерно для всех стран в переходный период. Риск обесценения денег сдерживает инвесторов от долгосрочных вложений стратегического характера.

Зарубежный опыт свидетельствует, что негативное воздействие инфляции в определенной мере преодолевается путем выпуска индексируемых ценных бумаг. Доход по таким бумагам индексируется с поправкой на темп инфляции. В Казахстане рынок индексируемых фондовых инструментов пока не создан, что усугубляет пагубное воздействие инфляции на рынок ценных бумаг.

В-четвертых, серьезным препятствием на пути создания эффективно функционирующего фондового рынка в Казахстане является несовершенство законодательства и норм регулирования по ценным бумагам, и некачественная коммуникационная инфраструктура.

Формирование фондового рынка в Казахстане повлекло за собой возникновение, связанных с этим процессом, многочисленных проблем, преодоление которых необходимо для дальнейшего успешного развития и функционирования рынка ценных бумаг.

Таким образом необходимо заметить что казахстанский рынок государственных ценных бумаг, несмотря на существующие сложности, постепенно развивается и принимает более цивилизованный облик чем первоначальное хаотическое состояние.

Несмотря на все проблемы и диспропорции, фондовый рынок Казахстана, как важнейшая часть формирующегося финансового рынка имеет большой потенциал и серьезные перспективы быстрого развития.

В последние годы анализируя фондовый рынок РК можно проследить тенденцию развития рынка ценных бумаг . Так, в 2010 г. по сравнению с прошлым годом произошло увеличение активности в секторе иностранных валют и рынка РЕПО. Общий объем торгов по всем секторам Казахстанской фондовой биржи (далее – KASE) за октябрь-декабрь 2010 года увеличился на 42,4% (на 44,4% в долларовом эквиваленте) по сравнению с соответствующим периодом 2009 года и составил Т8,526 трлн. ($57,807 млрд.). В абсолютном выражении произошло увеличение на сумму более чем Т2,537 трлн. ($17,772 млрд.). Основную долю в общем объеме торгов занимают сектор РЕПО по государственным и негосударственным ценным бумагам – 38% и сектор иностранных валют – 55,1%. На долю корпоративных ценных бумаг приходиться 3,5%, на долю государственных ценных бумаг – 3,4% .

Стабильный валютный курс и политика Национального банка РК по недопущению его резкого колебания на фоне наличия явных факторов, влияющих на укрепление тенге, способствовали снижению активности на своп-рынке. Только за январь 2011 года объем операций купли-продажи на рынке акций по сравнению с аналогичным периодом прошлого года вырос в тенговом эквиваленте на 323,6%, в долларовом эквиваленте на 326,9%. Сумма торгов акциями составила Т8,5 млрд. ($58,1 млн.). В абсолютном выражении прирост составил Т6,5 млрд., в то время как в долларовом эквиваленте увеличение составило $44,5 млн.

Рост котировок на международных товарно-сырьевых рынках, снижение напряженности по проблемам суверенных долгов Еврозоны, повышение деловой активности в крупнейших мировых экономиках, а также некоторая стабилизация в банковском секторе Казахстана способствовали росту спроса на акции.

Ожидается, что в текущем году положительные тенденции, наблюдаемые на фондовом рынке, благоприятно скажутся на рынке ПИФов. Рост стоимости активов повлечет рост доходности по паям. Это приведет к повышению интереса к ним, как альтернативному инвестиционному инструменту. Вместе с тем, ожидается, что рост будет умеренным, так как в последние годы инвесторы стали более разборчиво смотреть на выбор паевых инвестиционных фондов.

Небольшое снижение активности на рынке государственных ценных бумаг, что связано с сокращением предложения государственных ценных бумаг, а также ростом спроса на более рискованные активы (акции, корпоративные облигации и иностранные валюты). Объем первичного рынка ГЦБ сократился на 68%, вторичной купли-продажи на 56,7%. Сокращение объемов внутреннего заимствования Правительством РК связано с задачей снижения бюджетного дефицита до уровня 1,5% к ВВП.

Одной из основных проблем, тормозящих развитие рынка цен­ных бумаг в Казахстане, является неразвитая законодательная база. Действующее законодательство не полностью раскрывает такие воп­росы функционирования рынка ценных бумаг, как обеспечение защиты прав и интересов инвес­торов, создание и деятельность уп­равляющих инвестиционными фондами, эмиссия и обращение производных ценных бумаг и др. Основной причиной, негатив­но повлиявшей на развитие казахстанского рынка ценных бумаг, стал глобальный финансовый кризис развивающихся рынков, в результате которого иностранные инвесторы начали ускоренный вывод из Казахстана своих капи­талов. В настоящее время, когда кризис позади, необходимо вернуть доверие иностранных инвесторов.

Развитие рынка ценных бумаг вовсе не ведет к исчезновению других рынков капиталов, проис­ходит процесс их взаимопроник­новения и взаимостимулирования.

Казахстанский фондовый рынок пока не перешел к стадии ак­тивного роста, что выражается в низкой эмиссионной активности организаций – эмитентов негосударственных ценных бумаг. Можно сделать вывод о подтверждении сделанных ранее Национальной комиссией прогнозов относительно постепенного увеличения объемов сделок с наиболее популярными акциями и цен на них вследствие повышения инвестиционной активности КУПА. Положительный опыт в выпуске принципиально нового инструмента – облигаций местных исполнительных органов – будет способствовать тому, что в будущем финансовый рынок получит дополнительные инструменты, а казахстанская экономика - дополнительные финансовые ресурсы.

Рынок ценных бумаг всегда был и будет индикатором финансово-экономического здо­ровья государства: резкое паде­ние биржевых курсов служит грозным предзнаменованием об­щей финансовой катастрофы в стране, всякое же оживление экономики немедленно сказывается на объемах финансовых операций.

Для полноценного функцио­нирования рынка ценных бумаг необходимо создание механизма государственного регулирования фондового рынка, сочетающего в себе учет интересов инвесторов и государства, с максимально воз­можным его невмешательством в практику фондовой торговли. Следует постоянно изучать опыт других стран, чтобы в процессе развития рынка ценных бумаг из­бежать многих ошибок. Значи­тельный импульс придаст участие иностранных инвесторов, помощь компетентных международных организаций.

Госу­дарство также должно поддержи­вать иностранных портфельных инвесторов, ориентированных на долгосрочное присутствие на ка­захстанском рынке ценных бумаг. Необходимо защитить внутренний финансовый рынок с помощью контроля притока иностранных инвестиций в те или иные секто­ры экономики, а также их пере­распределение, исходя из приоритетов государства.

Отечественный рынок ценных бумаг должен предоставить граж­данам республики возможность беспрепятственного участия в процессе становления рынка и ис­пользования ценных бумаг как альтернативного варианта инвес­тирования свободных финансовых ресурсов. Именно эти возможно­сти позволят реализовать предла­гаемую Национальной комисси­ей Республики Казахстан по цен­ным бумагам модель развития рынка ценных бумаг.

Из всего вышеизложенного можно сделать однозначный вывод, что огромное место среди инстру­ментов фондового рынка занима­ют ценные бу­маги. Во всем мире госу­дарства и их учреждения явля­ются крупнейшими заемщиками капитала. С помощью рынка государ­ственных ценных бумаг осуще­ствляется заимствование госу­дарством временно свободных денежных средств у коммерчес­ких банков, финансовых компа­ний и населения, и полученные таким образом денежные ресур­сы используются для неинфля­ционного финансирования де­фицита республиканского и ме­стных бюджетов. Кроме того, данный сектор фондового рын­ка имеет особо важное значение для экономики страны как инст­румент денежно-кредитной по­литики, как ключевой показатель состояния финансовой системы государства, а также ориентир для зарубежных инвесторов.

1. 
   Ценные бумаги. Учебник / Под ред. В И. Колесникова, B.C. Торкановского. М.: Финансы и статистика, 1998. С. 69.
   
2. 
   Сейткасимов Г.С., Ильясов Л.А. Ценные бумаги и фондовый рынок. А..- Эконо­мика, 1998. С. 4-40, 166.
   
3. 
   Омаров Ж.Ж. Регулирование рынка ценных бумаг // Саясат. №1, 2000. с. 4-8.
   
4. 
   Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана /Под ред.– Алматы: Бiлiм, с. 11-112.
   
5. 
   Галанов В. А., Басова А. И. Рынок ценных бумаг, Алматы, Данкер, 1996.
   
6. 
   Бексултанова А.Ж. Рынок ценных бумаг Казахстана, Алматы: Атамура, 2000, с.41-53.
   
7. 
   Сейткасимов Г.С., Ильясов Л.А. Ценные бумаги и фондовый рынок. А..- Эконо­мика, 1998. С. 4-40, 166.
   
8. 
   Аналитическая информация о состоя­нии
   

9. 
   Гражданский Кодекс Республики Казахстан от 27 декабря 1994 года (по состоянию на 25 марта 2011 года).
   
10. 
    http://www.rfca.gov.kz/4519
    
11. 
    www. investfunds.kz
    

Ғылыми жетекші: Учкампирова А.Б.

Мемлекет пен оған тәуелді субъектілердің арасындағы қарым–қатынасты орнату қағидалары түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай мемлекет - жұмыс беруші ретінде, өзінің барлық тұрғындарын жұмыс орындарымен қамсыздандыру және оларға мемлекеттік қазынадан жалақы төлеу міндеттерін өзінің мойнына алмайтын болды. Әрбір еңбекке жарамды азамат, қазіргі жеке талаптар мен кәсіпкерлікті қолдау жағдайларында, табысты заңды жолдармен табуға шақырылды. Сонымен қатар, азаматтар қоғамдық мүдделерге байланысты жұмсалатын мемлекеттік шығындардың орнын толтыруға қатысуға міндетті болды.

Дәл осы уақытта, азаматтардың өзінің мемлекетімен арадағы негізгі конституциялық құқықтар мен міндеттердің мазмұнын қайта қарау мен түбегейлі өзгерістерге ұшырату қажеттігі туындады. Осындай қайта қараудың нәтижесінде, салықтарды төлеу міндеттемесі Қазақстан Республикасының құқығында жаңаша дамуы мен іске асырылуына ие болып, өзінің Конституциялық бекітілуін тапты.

1993 жылдың 28–қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында, біздің мемлекет үшін осыған дейін беймәлім болған жаңа нормалар пайда болды. Олардың қатарында азаматтардың заңи түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті деп жариялануы.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Салық заңдамасы тез дамып келеді. Қазіргі салықтар – бұл мемлекеттік кірістердің негізгі бөлігінің тұрақты, ұдайы қалыптасуының эффективті және жан–жақты құралы. Сонымен бірге, кірістердің осылайша қалыптасуы:

- біріншіден, өзінің түп негізінде саяси және конституциялық – құқықтық дәйектемеге ие;

- екіншіден, мемлекетте болып жатқан өз бетінше реттелетін экономикалық үрдістердің динамикасына тәуелді;

- үшіншіден, мемлекетті табыс табу қайнар көздерін іздеуден босатады, мемлекет енді өзінің капиталының тәуекелді салымдарын жасамайды, ол тек қана минималды шығындармен салықтардың тұрақты келіп отыруын қамтамасыз етеді.

Осы уақытта, мемлекет алдында салық жүйесінің эффективті қызмет етуін құқықтық қамтамасыз етілуінің механизмін құру мәселесі орын алады. Құқық –салық жүйесінің экономикалық құрылысы мен салықтарды жинау кезінде пайда болуы мүмкін барлық қатынастарды нормативті регламентациялау мәселелерін шешуге арналған [1].

Бүгінге, салықтар мен олардың қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету, қазіргі қоғамдағы ең кең тараған әрі өте жиі талқылауға түсетін тақырып. Және бұлай болуы әбден түсінікті. Салықтар, барлық әлеуметтік топтарды қоса алғанда және әрбір азаматты жеке қарастырған уақыттағы мүдделердің жиынтығымен сипатталады. Салықтар қазіргі мемлекеттің өмір сүруі мен қызмет етуінің материалдық негізін құрудың құралы болып табылады. Әлеуметтік бағдардағы мемлекет үшін салық – бұл барлық қоғам мүддесін біріктіретін әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырудың қайнар көзі.

Бүгінгі күнде, салықтарды орнату және оларды жинаумен байланысты мемлекеттің қызметін құқықтық қамтамасыз ету мәселесіне көптеген теоретикалық ізденістер арналған. Салық міндеттемесі түсінігі қазақстандық салық құқығының жаңашылдығы болып табылады. Алғашқы қадам А.И.Худяковпен жасалды, кейіннен осы мәселеге арналған Республикамыздағы салық құқығы аясындағы жетекші маманның – Е.В.Пороховтың монографиясында орын алды. Қазіргі уақытта аталған монография Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ішіндегі ең ірі әрі қызық ізденіс болып табылады.

Халықаралық экономикалық интеграциялық үрдістердің нығаюуы, халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа негізделген салықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың маңызының артуына алып келді. Халықаралық салықтық ынтымақтастық мәселелеріне көбірек көңіл бөлінуде. Осының барлығы халықаралық бұқара құқықтың жеке саласы - халықаралық салық құқығының пайда болуына алып келді, ол екі немесе одан да артық мемлекеттің салықтық юрисдикцияларының өзара әрекеттесуіне негізделген, салықтарды өндіріп алу қатынастарын реттеуге арналған құқықтық нормалардың жиынтығын құрайды.

Халықаралық салықтық қатынастар мәселелері Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда мен даму бойынша конференциясы (ЮНКТАД), Транс ұлттық корпорациялар бойынша комиссиясы, Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы, Еуропалық қауымдастық аясында қаралуда. Біздің аумақта бұл Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің бастамасымен іске асырылуда.

Халықаралық саудамен айналысуда, бұл үрдіске қатысушы мемлекеттердің барлығы осы саудадан алынатын табыстарға салық салуға тырысады. Осы жағдайда, салық салудың объектісі мен субъектісінің анықталған шеңберіне қатысты мемлекеттің құқығын орнататын критерий, яғни мемлекеттің салықтық юрисдикциясы шешуші маңызға ие. Осы арада, салық заңдамасының негізгі мәселесі, бір жағынан салық төлеушінің, ал екінші жақтан мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерінің балансын қолдап отыру мәселесі болып отыр [4].

Салықтардан жалтарудың саяси себептері, салықтың реттеуші функциясымен тығыз байланысты: берілген функция арқылы мемлекет өзінің әлеуметтік және экономикалық саясатын атқарады. Осындай саясаттың әсеріне ұшырайтын тұлғалар, салықтардан жалтару арқылы, мемлекеттің ниеттеріне белгілі–бір қарсылық көрсетеді.

Салық салудан жалтарудың экономикалық белгілері – анықтаушы белгілер болып табылады. Салық төлеуші салықтарды төлеудің экономикалық салдары мен санкцияларының қолданылуынын салыстырады. Әрине, салық көрсеткіші қаншалықты жоғары болса және санкция көлемі қаншалықты аз болса, жалтарудың нәтижесінде болатын экономикалық эффект соншалықты дәрежеде жоғары болады.

Бұл мәселенің екінші жағы мынада, салық төлеушінің экономикалық жағдайы қаншалықты қиын болып табылса, жалтаруға итермелейтін күштер соншалықты жоғары болады.

Біріншіден, барлық салық міндеттемелерін орындау, төлеушінің экономикалық жағдайын одан сайын күрделендіре түсуі мүмкін, сондықтан да осы арада салық төлеуден жалтару тірі қалудың жалғыз ғана амалы деп қаралуы ықтимал.

Екіншіден, экономикалық жағынан әлсіз субъектілерге қатысты санкцияларды қолдану оны кедейділендіріп жіберуі мүмкін болса да, барлық нәрседен айрылу қаупі, барлық болашағынан айырылуына алып келуі мүмкін динамикалық түрде дамып отырған субъектіге санкция қолдану қаупіне қарағанда маңыздырақ болуы мүмкін [3].

Салықтарды төлеуден жалтарудың техникалық себептері, бәрінен бұрын, бақылау әдістері мен нысандарының толық жетілмеуімен байланысты. Салық органдары әрбір шаруашылық операциясын немесе бухгалтерлік құжаттың дұрыстығын тексеруі мүмкін емес.

Салықтарды төлеуден жалтаруды құрайтын – салық заңдамасының бұзылуы ретінде, салық төлеушімен алдын–ала ойластырылып жасалған салықтық құқық бұзушылықтар жатады. Мысал ретінде, табысты немесе басқа да салық салу объектілерін жасыруды келтіруге болады. Ал, салық соммасын дұрыс есептемеу, салықтық жеңілдіктердің қателікпен қолданылуы, және басқа да алдын–ала ойластырылу белгілеріне ие емес салық заңдамасының бұзылуына алып келетін әрекеттер, салық төлеуден жалтаруға бағытталған деп таныла алмайды. Сәйкесінше, салық төлеушінің осындай әрекеттері үшін жауапкершілігі де, алдын–ала ойластырылған салық заңдамасын бұзушылықтармен салыстырғанда төмен болуы қажет. Салықтарды төлеуден жалтару және салықтық жоспарлау түсініктерінің арасында, оларды бір–бірінен айыратын нақтыланған қағидалардың болмауы, бір түсініктің екінші түсінікке ауысып кетуіне алып келуі мүмкін, яғни салық салдары ретінде қаржылық санкцияларының негізсіз қолданылуы болады.

Салықтардан жалтару іс жүзінде былайша асырылады: кәсіпорын немесе жеке тұлға, заң бойынша салық салынуға жатпайтын қызметті іске асырса, немесе салық салынбайтын табыстарды алатын болса, не салық органдарында тіркеуде болмауына орай салық төлеуші болып табылмайтын болса.

Дегенмен, заң шеңберінде салық міндеттемесін азайтуға бағытталған барлық әрекеттерді – салықтық жоспарлау деп айта алмаймыз. Егер де, салық төлеуші шаруашылық мақсаттарымен емес, тек қана салықтық жеңілдіктер мен басқа да салықтық артықшылықтарды алу үшін ғана әрекеттер мен мәмілелерді жасаса, мұндай әрекеттер немесе мәмілелер заңсыз деп танылуы мүмкін.

Әртүрлі елдердің салықтық режимдеріндегі айырмашылықтар шектелмеген салық міндеттемесі (резиденттік) негізіндегі салық салудан кетуге де мүмкіндікті жасай алуы мүмкін. Мысалы, егер Ұлыбритания заңдары бойынша компания ашып, олардың заңдамасы негізінде осы елде факті жүзіндегі басқару орталығына ие компаниялар резидент болып табылады, және де осы компанияға АҚШ-нан басқару жасаса, ал АҚШ заңдары бойынша резиденттік критерий болып пайда болатын орны (компанияның инкорпорациясы) саналады, онда мұндай компания АҚШ-та да Ұлыбританияда да резидент болып саналмайды. Сәйкесінше осы екі елдің әрқайсысында шектелмеген салық міндеттемесі режимі астына түспейді. Әр елдің ішінде резидент емес статусына ие болып, ол компания тек қана осы елдердегі қайнар көздердің табыстары бойынша салыққа салынады. Егер де осы компания, салықтары жоғары емес елдердің бірінде өздерінің кәсіпкерлік қызметін іске асырса десек, және де бұл елдерден қаражаттарды аудару – табысты репатриациялау салықсыз түрде болса, онда осы арада халықаралық масштабтардағы салықтық жоспарлау мысалы пайда болады, бұл ірі фирмалар үшін өте пайдалы.

Одан тыс, өзінің территориясында алынған табыстармен ғана өзінің салықтық юрисдикциясын шектейтін елдер де бар, және де олар өздерінің резиденттерімен шетелде алынған табыстарына салық салудан бас тартады. Мысал ретінде Франция, Швейцария және Латын америкасының кейбір елдерін айтуға болады.

Салықты тексеруі кезінде анықталатын салық міндеттемесінің көлемін асыру орын алғанда, салық органы салық сомасын қайта есептелуін орындауға міндетті, яғни оны төмендетуге бағытталған салық міндеттемесінің түзетуін жасау керек. Қалай болған жағдайда да, салық органының өзімен немесе салық төлеушімен салық сомасын асырып кетуіне алып келген қателікті анықтауда, берілген орган бұл туралы ресми түрде салық төлеушіге хабарлауға міндетті. Бұл арада, салық органы тек мемлекет мүдделерін ғана емес, салық төлеушінің де мүдделерін қорғау керек екендігін еске алу қажет [5].

Мемлекеттің өз салық төлеушілерімен қарым–қатынастарының айқын міндеттемелік сипаты толық сеніммен, салық төлеумен байланысты міндеттеменің пайда болу мезетін, міндеттеме көлемін және салық міндеттемесінің орындалу тәртібін бекітуге рұқсат береді. Мемлекетпен салық төлеушіден талап етіп отырған барлық әрекеттерді нысандату, біріншіден, мемлекетпен салық төлеуші алдына қоятын талаптардың көлемін анықтауға, оларды салық төлеуші үшін неғұрлым түсінікті әрі қол жетерліктей жасауға; екіншіден, мемлекетпен, салық міндеттемесінің орындалуын нақтырақ бақылауға жағдай жасайтындығын анықтап отырмыз. Жалпы, салық міндеттемесі институты өзінің кең дамуын Қазақстан республикасының салық заңдамасында алды, келешекте бұл институт басқа елдерде танылып, халықаралық салық құқығында да өзінің орнын табады деп ойлаймын. Белгілі–бір пайда алу мақсатымен салық салуға жататын қатынастарға түсу не түспеу, әрқашан да салық төлеушінің өзімен таңдалу қажет. Осы арада, салық төлеушінің өзінің салық қызметін салықтық жоспарлау құқығы міндетті түрде танылу керек екендігін айтып өту керек. Қазіргі уақытта шамамен барлық мемлекеттермен заң шегінде жасалған салықтық жоспарлауға әрдайым жол беріліп отыр.

Қазақстан Республикасының халықаралық байланыстарының географиясының құлашы, шамамен барлық континенттерді алады. Басқа елдермен жүйеге келтірілген және жан–жақты экономикалық саясатының арқасында, арадағы қарым–қатынас үлкен жетістіктермен дамып келеді. Осының арқасында қазақстандық кәсіпкерлеріміз үшін халықаралық деңгейге шығуға және елімізге шетел инвесторларын тартуға үлкен мүмкіндіктер туындап отыр. Осы жағдайлар, Қазақстанда шетелдік тәжірибеде кең тараған заңды салықтық жоспарлау институтын дамытуды қажет етеді. Салықтық жоспарлау институтының Республикамыздың салық заңдамасында өз орнын табуы, салықтық жоспарлауға мүмкіндік беретін заңи нормаларды, халықаралық келісім–шарттар нормаларын түзетуге, жоспарлаудың заңсыз жолдарын болдырмауға мүмкіндік береді [2].

Қазіргі таңда шамамен барлық елдерде шетелде жұмыс істеп жүрген өз резиденттері мен резидент емес азаматтары және де осы елдердің ішінде қызмет атқарып жатқан шетелдік салық төлеушілерге арналған салық режимдерін реттейтін салықтық ережелер, заңдар бар. Халықаралық салық жүйелері бірдей бола қоймағанымен, олардың арасында қағидалы ұқсастықтар, және де өзара түсіністіктер бар. Бір жағдайда, осындай өзара түсіністік екіжақты немесе көпжақты халықаралық келісім–шарттармен, ал басқа жағдайларда тиісті салық режимі мемлекеттің ішкі заңдамасымен орнатылады. Ғылыми жұмысымды қорытындылай келе төмендегідей ой түйініне келуге болады: қалай болған жағдайда да, ішкі ұлттық, сондай–ақ халықаралық салықтық құқық–қатынастарының негізгі мазмұнын – салық төлеушімен өзінің біржақты міндеттемесін орындау арқылы, мемлекеттік бюджетке анықталған ақшалай соманы төлеу құрап отыр. Және де, салық саясатының мемлекеттік–ұлттық шектері халықаралық байланыстар астында қалып қойғанымен, салық салу бойынша мемлекеттік бақылау факторы әлі де басым болып келеді.

Салық төлеушінің өзінің салық міндеттемесін заңды түрде азайтуға бағытталған шараларды қолдану құқықығын енгізу, барлық құқық субъектілерінің кез–келген заңмен тыйым салынбаған әдістермен өздерінің заңмен қорғалатын құқықтарын қорғау құқығына негізделген.