Сейфуллин ж. Т., Сейтхамзина г. Ж., Нюсупова г. Н

1. 
   Жерді үйлестіру және есепке алуды жүргізу тәртібін реттейтін және анықтайтын бірінші Кеңес құжаттары.
   
2. 
   Есепке алу дегеніміз не?
   
3. 
   Жерді тіркеудің міндеттері қашан және қай құжатта бірінші рет көрсетілген?
   
4. 
   Жерді бөліп беру жазбасы деген не?
   
5. 
   Жер кадастрының негізгі бірлігі.
   
6. 
   Жерді есепке алу жөнінде есеп беру қашан енгізілген?
   
7. 
   Жер кадастрында қанша және қандай жер санаттары болған?
   

2-тарау. ЖЕР УЧАСКЕЛЕРДІ МЕМЛЕКЕТТІК ТІРКЕУ. ЖЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУ.

Ол - жерге мемлекеттік және жеке меншік құқығы мен жер учаскесін пайдалану құқығын бекіту және қорғауға бағытталған. Жер тіркеу деректері заңды күшке ие. Оның міндетіне жердің құқықтық және шаруашылық жағдайы туралы мәліметтерді жинау,жүйелі сақтау және жаңалау кіреді. Жер пайдалану мен жер иеленуді тіркеу алдында заңды рәсімдеулер: жергілікті жерде учаскелердің белгіленген шекарасын бекіту, жер учаскелері ауданын анықтау және тиісті жоспарларды құру жүргізіледі. Бұл жұмыстар шаруашылықаралық жерге орналастыру тәртібімен орындалады. Жер пайдалану мен жер иеленуді тіркеу жерді есепке алумен тығыз байланысты жүргізіледі.

Жер қорын тиімді және ұтымды пайдаланудың маңызды шарты болып, жер пайдалану мен жер иеленудің олардың нысаналы мақсаттарына сәйкес қатаң қорғау және тұрақтылығын құқықтық қамтамасыз ету жатады. Жер иелену мен жер пайдаланудың тұрақтылығын мемлекет қамтамасыз етеді. Бұл берілетін жер учаскелерінің көпшілігінің тұрақты (мерзімсіз) пайдалану мен жеке меншік болуына мүмкінділік жасайды. Бұл жерлер тек қана мемлекеттік қажеттіліктер үшін, заңды рәсімдерді сақтай отырып, барлық шығындарды, соның ішінде пайдаланылмаған шығындар мен пайданың және учаске құнын қоса төлеу арқылы алынуы мүмкін.

Жер учаскелері, заңға сәйкес, жер пайдаланушылар мен жер иеленушілердің, республика жер заңдарын бұзған жағдайда алып қойылуы мүмкін. Жер пайдалану мен жер иеленуді қорғауды жүзеге асыру үшін кімнің жер пайдаланушы немесе жер иеленуші екендігін және олардың пайдалану немесе иелену құқығы қандай нақты аумаққа тарағандығы туралы мәліметтер бар болуы керек. Жер пайдалану мен жер иеленуді тіркеу, нақты жер учаскелеріне меншіктік құқығы мен пайдалану құқығын рәсімдеу және олар туралы тиісті құжаттарға (жер-кадастірлік кітабына және жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің (ЖКААЖ) магнитті сақтауына) мәліметтерді жазумен байланысты көптеген мәселелерді қамтиды. Ол бәрінен бұрын жер учаскелерінің құқықтық жағдайы туралы мағлұматтарды қамтамасыз етеді.

Дегенмен, енді жерді пайдалану ретінде белгілі территорияға және нақты субъекті құқығымен байланысты мақсатты сипатқа ие, ол жер пайдаланудың шаруашылық міндеті, орналасқан орны мен өлшемі туралы мәліметтерді қамтиды. Жер пайдалануды тіркеу үшін, тиісті мемлекеттік органның шешімі, заңмен қарастырылған қажетті құжаттардың негізінде тиісті мақсаттармен заңды немесе жеке тұлғаға жер учаскесін беру туралы және жерге орналастыру жобасының нақты мәнін шығару мен жергілікті жерде учаске шекарасын бекіту туралы қарастырылған құжаттар негіз болады.

Жер пайдаланушыларды немесе жер иеленушілерді мемлекеттік тіркелу рәсімделгеннен кейін, жер учаскесіне меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын беретін құжат (белгіленген формадағы мемлекеттік акт) пен бірге сол учаскенің жоспары беріледі.Жер учаскесін беру шешімінде оны қандай мақсат үшін бөліп берілетіні және жерді пайдаланудың негізгі шарттары көрсетіледі.Пайдалануға жер бөліп беру барысында ауыл шаруашылық жер пайдаланушылардың басымдылығы қарастырылады.

Жер пайдалану немесе меншік құқығын беретін құжатта учаскенің нысаналы міндет атқаруы, бөлінетіні немесе бөлінбейтіні, сервитуттер мен басқа да ауыртпашылықтар мен шектеулер көрсетіледі.

Азаматтар мен заңды тұлғалардың пайдалануы мен иеленуі болуы мүмкін, жер учаскелері бір немесе бірнеше бөлек орналасқан , бірақ бірыңғай жер пайдаланушылықты береді, бір субъект соншалықты құқыққа ие, барлық бұл жерлерге иелік ету, пайдалану бойынша міндеттерімен белгілі бір құқыққа ие.

Жер пайдалану немесе иелену нақты жер учаскесі түріндегі Мемлекеттік тіркеуде болады, яғни кез келген жылжымайтын мүлік объектісі сияқты тек қана жер-кадастрлық кітабына еңгізіліп қоймай,тиісті органдардың мемелекеттік тіркеуінен өтеді.

"Жер туралы" заңға сәйкес (37-бап 6-тарау) жерді пайдалану құқығы тұрақты және уақытша иеліктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулі немесе өтеусіз алынатын болуы мүмкін. Бұнда жерді пайдалану құқығын қорғауға (37-бап 6-тарау) "Осы заңмен және өзге де заң актлерімен белгіленген негіздерден басқа реттерде ешкімді жер пайдалану құқығынан айыруға болмайды" деп кепілдік беріледі.

Жер пайдаланушылар:

1.Мемлекеттік және мемлекеттік емес;

2.Ұлттық, шетелдік, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар;

3.Жеке және заңды тұлғалар;

4.Тұрақты және уақытша;

5.Бастапқы және кейінгі болып бөлінеді.

Заңда:

- Тұрақты жер пайдаланушылар жер пайдалану құқығы мерзімсіз сипаттағы тұлғалар.

Бастапқы жер пайдаланушылар-жер пайдалану құқығын Осы Заңның 40-бабында көзделген тәртіппен тікелей мемлекеттен немесе бұл құқықты иеліктен шығару тәртібімен басқа бастапқы жер пайдаланушылардан алған тұлғалар.

Кейінгі жер пайдаланушылар - кейінгі жер пайдалану туралы шарттың негізінде бастапқы жер пайдаланушының мәртебесі сақталған бастапқы жер пайдаланушылардан уақытша жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.

Жерді тұрақты пайдалану құқығындағы жер учаскелері:

1/ шаруа (фермер) қожалықтарына;

2/ ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларға;

3/ ерекше қорғалатын табиғат аумақтары жерінде жер пайдалануды жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларға;

4/ заңдарда көзделген өзге жағдайларда беріледі.

Мерзімсіз деп, белгіленген мерзімі шектелген жер пайдалануды айтамыз.Басқаша айтқанда ,бұл тұрақты жер пайдалану. Қазіргі жер пайдалану түріндегі бастапқы жер пайдаланушыларға құқықтық рәсімдеу болып, жер пайдалану құқығын беретін мемлекеттік акт беріледі. Уақытша жер пайдалануда, жақтардың келісімі бойынша немесе жерді бөліп беру барысында белгіленген жер пайдалану мерзімі шектелген болады. Жерді уақытша пайдалану құқығы мерзімді(5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (3 жылдан 99 жылға) дейін болуы мүмкін. Уақытша пайдалануда жерлерді беру және рәсімдеу тәртібі жер заңдарымен белгіленген. "Жер туралы" заңның 5- тарауында иеленудің жерге меншік құқығы негізделген.

Республикамызда мемлекеттік және жеке меншік жер меншіктері заңдармен танылады және қорғалады. Жеке меншіктегі жер учаскелерінен басқа барлық жер мемлекеттік меншік болып табылады,жерге жеке меншік азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігі түрінде болады.

Азаматтардың жеке меншігіндегі жерлерге өзіндік қосалқы шаруашылығын, бақ өсіру және саяжай құрылысын жүргізу үшін берілген жер учаскелері жатады.(“Жер туралы” заңның 34-бабы)

Бұдан басқа азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке меншігіне өзінің мақсатына сәйкес үйлер мен ғимараттарды қамтуға арналған жерлерді қоса алғанда, құрылыс салуға берілген (берілетін) немесе өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үй-жайлар, үйлер, ғимараттар мен олардың кешендері салынған жер учаскелері кіреді. Жеке меншіктегі жер учаскесі жылжымайтын мүлік болып табылады.

Егер заңмен және басқа да заң актлерімен өзгеше көзделмесе, жер учаскесінің меншік иесі, мемлекеттік органдардың қандай да болсын рұқсатынсыз, өз қалауы бойынша жер учаскесін иелену, пайдалану және билік ету құқығын жүзеге асырады. Жер учаскесіне меншік құқығы басқа адамға мәмле жасалған сәттегі барлық ауыртпалықтармен қоса беріледі. Меншік иесі өзінің жер учаскесімен заң актлерінде тыйым салынбаған кез келген мәмілелерді жасауға, атап айтқанда жер учаскесін уағдаластық баға бойынша сатуға,шаруашылық серіктестігінің жарлық капиталына жарна ретінде енгізуге, кепілдікке беруге, сыйлауға және мұра етіп қалдыруға құқылы. Жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесін уақытша пайдалану туралы шарттың негізінде жер учаскесін уақытша пайдалануға беруге құқылы (жалға беру, жалдау шарты немесе өтеусіз пайдалану туралы шарт түрінде).

Жер учаскелерін тіркеу негізгі (алғашқы) және күнделікті (кезекті) болып бөлінеді.

Жер тіркеу құжаттарына тиісті мәліметтерді енгізу және жүйелеу, жаңа жер учаскелерін (жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар) рәсімдеу бойынша жұмыстарды алғашқы тіркеу барысында жүргізеді. Оны жүргізу процесінде жер учаскесі туралы алғашқы жазулар енгізеді.

Жердің құқықтық жағдайына анықтаулар талап етілгенде, жер пайдалану құрамында және көлемінде заңды өзгерістер болғанда ғана жердің шаруашылық пайдалануында кезектегі (келесі) процестер жүргізіледі. Сонымен мемлекеттік қажет үшін жерді алу нәтижесінде пайдаланатын жердің жалпы ауданы өзгеруі мүмкін

Жер пайдаланудағы барлық болып жатқан заңды өзгерістерді рәсімдеу бойынша жұмыстар мен алғашқы тіркеу мәліметтері және құжаттарындағы тиісті анықтауларды енгізу пайдаланатын жерді күнделікті тіркеуде ретімен жүзеге асырылады.

Бұндай жағдай дәрежесінде жер тіркеу мәліметтерін қолдау қамтамасыз етіледі.

Республикада жер учаскелерін мемлекеттік тіркеу белгілі жүйеде қалыптасты және мемлекеттік есепке алумен тығыз байланысты жүзеге асырылды. Бәрінен бұрын тіркеу мәліметтері әрбір жер учаскесі жерінің сапасы мен санын есепке алу барысындағы деректер сапасында қабылданады.

Жалпы ауданды қайта бөлістіргенде, тіркеу барысында көрсетілген, жерді есепке алу барысында анықталған алаптар аудандарымен үйлестіріледі. Бір жағынан, территория бойынша жер-есепке алу мәліметтері әлгі қалыптасқан жер учаскесі, жер пайдалану тіркеу жұмыстарын жүргізу барысында қолданылады.

Тіркеу бірлігі мен жер учаскесінің белгілі бір шамасын қамтамасыз ету және құжаттар тұтастығы болады. Ауданда (қалада) жерді есепке алудың негізгі құжаты мемлекеттік жер кадастр кітабы болып табылады.

Жерді есепке алудан жер учаскелерін тіркеудің айырмашылығы, бірыңғай мемлекеттік жер қорының барлығын емес, тек оның пайдалану мен иеленуге берілген территориясы қамтылады. Бос жатқан мемлекеттік босалқы жерлерде тіркеу жүргізілмейді.

Жер тіркеу мәліметтері топырақты бонитировкалауда (сапасын айыру) және жерді экономикалық бағалауда пайдаланылады.

Бөлімге сұрақтар:

1. 
   Жер учаскелерін тіркеу дегеніміз не?
   
2. 
   Жерді иелену меншік иесі мен жер пайдалану түрлерін атаңыз.
   
3. 
   Мерзімсіз және уақытша пайдалану дегеніміз не?
   
4. 
   Жерді иелену дегеніміз не?
   
5. 
   ”Жер туралы” заңның қай бабында Қазақстан Республикасында жерге жеке меншіктіктің мазмұны ашылады?
   
6. 
   Жер учаскесіне меншік иесінің құқығы қандай?
   
7. 
   Жер учаскелерін тіркеу түрлері.
   
8. 
   Негізгі тіркеу құжаттарын атаңыз.
   

Оны жүргізу әдістерінің өзгешелігі жердің өндіріс құралы және жылжымайтын мүлік объектісі ерекшелігіне байланысты.

Халық шаруашылығы салаларында жерлер әр түрлі мақсаттар үшін пайдаланылады және соған лайықты оның есебі жүргізіледі. Жер тұрғын үй, өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы, транспорт кәсіпорындары, мәдениет мекемелері, денсаулық сақтау, қорғаныс мекемелері мен ұйымдары және т.б. құрылыстар орналасқан орын ретінде есептелінеді.

Өндірістің кейбір салаларында ауыл және орман шаруашылығында операциялық базис ретінде жер есебінен басқа, оларды өндіріс күштері, негізгі өндіріс құралы ретінде есепке алу қажет. Бұл жердің сапалық жағдайы мен пайдалануы туралы арнайы мәліметтерді алуға қажеттілікті туғызады. Бәрінен бұрын бұған ауыл шаруашылық алаптарының құрамы мен сапасы туралы мәліметтер жатады.

Жер учаскесінде жерді сапалы сипаттау және сандық бейнелеу үшін заттық натуралды өлшеуіштер қолданылады. Есепке алу, Республиканың жер қорын тиімді пайдалану мен қорғау үшін қажетті пайдаланатын жердің мөлшері, сапасы мен шаруашылығы туралы мәліметтерді алуға, өңдеуге, талдауға және сақтауға бағытталған.

Жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу барысында жер есебі мемлекеттік шара болып есептелінеді. Соның үшін , оны жүргізудің міндетін, мазмұнын және тәртібін мемлекет анықтайды. Ол жердің есепке алу ақпараттарының мазмұны мен оны алу тәсілдерін, есепке алу және есеп беру құжаттары мазмұнын, есеп беру мерзімін, есеп жүргізетін органдар мен тұлғаларды, жер есебін жүргізуге бақылау тәртібін анықтайды.

Есепке алудың белгіленген тәртібі республиканың барлық жеріне міндетті болады. Мемлекеттік есепке алудың объектісіне Қазақстан Республикасының бірыңғай жер қорының барлығы жатады. Бөлек салаларда мүдделері мен міндеттерін есепке алу мен ведомостволық есепке алуды жүргізуге қажеттілік туады, оның объектісіне нақты ведомоствоның қарауына жататын барлық жерлер жатады.

Жердің ведомостволық есебі мемлекеттік есептің мазмұны мен талаптары бойынша құрылады. Жер есебі мемлекеттік шара ретінде мемлекеттік жер кадастрының құрам бөлігі болады. Мемлекеттік жер есебі белгілі жүйе болып, оған жердің сандық және сапалық есебі кіреді. Оның даму заңдылығына жер категорияларының, жер учаскелерінің және алаптардың аудандарын анықтау дәлдігін жоғарылату, жер сапасы сипаттамасын кеңейту жатады.

Жер есебі сапасы жақсы жоспарлы-картографиялық материалдары негізінде жердің нақты жағдайы мен пайдалануы бойынша жүргізіледі. Жер есебіне барлық жер қоры әкімшілік-территориялық бірлікке бөлінген, жер категориялары мен жерді пайдаланушылар, жер пайдалану мен алаптар жатады. Алаптардың сапасы топырақ қабаты, топырақтың құнарлы заттармен қамтамасыз етілгендігі, жер бедері, жер оты құрамы қалыңдығы, мелиоративтік жағдайы және т.б. бойынша анықталады. Жер есебі біріңғай әдіс бойынша, яғни жер категориялары мен бөлек зоналар мәліметтерін салыстыруды қамтамасыз етіп жүргізіледі. Бұл мақсатта жер есебі ақпараттарын алудың, өңдеудің және топтастырудың бірыңғай жүйесі, бірыңғай жер кластары мен алаптар қолданылады.

Есепке алу мәліметтері жер ресурстарын пайдалануды жоспарлау көрсеткіштеріне қарағанда көбірек дифференцияланған және кеңейтілген болуы керек. Бұл есепке алу тек қана жер жағдайын ол жағы немесе бұл жағын анықтап қоймай, жаңа жер қорларын игеру және олардың өнімділігі мен сапасын жоғарылатуды ашады. Есепке алу мәліметтері жердің жағдайы және нақты өлшемімен, оны жүргізген уақытпен сайма-сай болуы керек, сонда ғана олар пратикалық құнды көрінетін болады. Жерді есепке алу барысында, есептеу классификациясында қарастырылған жергілікті белгілер мен заттарды мүмкіндігінше дәлдікпен, нақтылықпен анықтау қажет.

Мемлекеттік жер қоры мемлекеттік жерді есепке алу объектісі болғандықтан, барлық жерлер,оның құрамына кіретініне, олар кімнің пайдалануы мен және иеленуіне жататынына, оларды қазіргі кезде пайдаланатынына және пайдаланбайтынына қарамастан есепке алынады.

Басқа сөзбен айтқанда, бірыңғай мемлекеттік жер қорының барлық жерін есепке алуды қамту принципін сақтау керек. Бұл оның жер категориялары, жер пайдаланушылар және алаптар бойынша қайта бөлісуі мен құрамын, жалпы ауданын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Жерді есепке алуды дұрыс жүргізудің негізгі шарты – оны өз уақтында және тоқтаусыз жүргізу. Бұның өзі жер есебі мәліметтерін қазіргі кезгі деңгейінде ұстап тұрады. Бұл принцип жердің жер жағдайы мен пайдалануында өтетін сандық және сапалық өзгерістерді жүйелі есепке алу қажеттілігін тудырады. Жер бетінде (натурада) пайда болған өзгерістерді өз уақытында анықтап бегілеп отыру және тиісті есепке алу мәліметтерін алу мен жазудың уақыты бойынша келісім орнату керек.

Жер есебі мәліметтері нақты және жеткілікті толық болғаны дұрыс. Есепке алу материалдары мен құжаттарында жазулар ебедейсіз және қиын оқылатын болмауы керек. Жер есебі мәліметтері тек қана текстік құжаттар болып көрініп қоймастан, жоспарлы картографиялық негізде міндетті түрде кескінделеді, ақпараттарды (цифрлы кестелер, текст, графиктер, диаграммалар, картограммалар және электронды карталар) беретін және сақтауға мүмкіндік беретін компьютер технологияларын пайдалану мен магниттік тасымалдау-шыларда есепті жүргізу айтарлықтай жеңілдетілдірілген. Есепке алу барысында мәліметтерді алу және өңдеуде аз қаражатты қамтамасыз ететін әдістер мен құралдарды қолдану қажет. Есептеуіш компьютерлік техникаларды және тексеру мен түсірістің ең жетілдірілген әдістерін қолдану, республиканың жер қорын өз уақтында және дұрыс есепке алуды жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, ал сонымен қатар мемлекеттік жер кадастрын ойдағыдай жүргізеді.

Жерді түгендеу (инвентаризациялау) жер есебінің құрам бөлігі, бір жолғы есепке алу шарасы болып есептеледі. Оны жергілікті жерде, кадастрлық құжаттарда бар, тиісті мәліметтерді табу мақсат пен қажеттілік туғанда жүргізіледі. Бұл барыста табылған анықтаулар кадастрлық мәліметтерге және бірінші кезекте есеп алуға енгізіледі. Түгендеуді жүргізу барысында өндірісте бар болған жоспарлы-картографиялық және басқа да материалдар қолданылады. Жергілікті жердегі тиісті мәліметтерді табу жерді тексеру барысында жүргізіледі. Жергілікті жерде арнайы түсірістер қағида бойынша жүргізілмейді.

Жерді есепке алу жұмыстары өз міндетіне, мазмұнына және ерекшеліктеріне байланысты жалпы кадастрда негізгі (алғашқы) және күнделікті (келесі) болып бөлінеді. Бұл есепке алу түрлері бір-бірімен өзара байланысты және жерді есепке алудың бірыңғай процесінің белгілі бір кезеңін білдіреді.

Негізгі есеп алу міндеті:

1. Есептелінетін территорияның барлық жоспарлы материалдарын алуды жүйелеу және талдау жасау.

2. Жоспарлы материалдар мен жер-есебі мәліметтерінің қажетті алғашқы деректерін алу мақсатымен тексеру және түсіріс бойынша тиісті далалық жұмыстарды жүргізу.

3. Барлық есептелінетін территорияның пайдаланатын және қайта бөлістірілетін жердің сапалық жағдайын, өлшемін анықтау.

4. Арнайы жер-есептік жоспарлы материалдарды дайындау және жер-есепік текстік құжаттарға алғашқы жазуларды енгізу.

5. Жер қорына жер категориялары, жер пайдаланушылар, алаптар бойынша бөлістірілуін, құрамын анықтау және оларға әкімшілік бірліктер (аудандар,облыстар) бойынша сапалық сипаттама беру.

Алғашқы есепке алуды жүргізуге байланысты кең көлемдегі жұмыстар туралы пікір айту үшін, мысал ретінде бірнеше мәліметтерді келтіреміз. Қазақстан Республикасы жер қорының жалпы ауданы (272.45 млн.га) есептелінді және 14 облыс, 161 әкімшілік аудан, 302 қалалар мен поселкелер және 7164 ауыл елді мекендер бар (01.01.1998 жылғы).

Азаматтардың иелігінде жеке қосалқы шаруашылық жерлері 230,5 мың гектар, 100,2 және 85,0 мың гектар жер бау шаруашылығы мен бақша өсіруге бөлінген.

Бастапқы жер пайдалану саны: шаруа қожалықтары – 63977, ауыл шаруашылық кооперативтер – 3310, шаруашылық серіктестіктер – 133, басқа мемлекеттік емес кәсіпорындар – 1594, мемлекеттік ауыл шаруашылықтар –1669 құрайды.

Ауыл шаруашылық алқаптары олардың түрлері мен түр тармақтары бойынша анықталады; топтар, класстар; топ тармақтары құрамы; механикалық құрамы бойынша топтық сипаттама беріледі, барлық ауыл шаруашылық алқаптарын бағалау жүгізіледі.

Алғашқы есепке алу түсірістер мен тексерулерді жүргізуге, жоспарларды құруға, аудандарды есептеуге байланысты. Анықталатын территория жерінің саны мен сапасы туралы толық және жан-жақты мәліметтерін алу үшін оны жоғары мамандандырылған мамандар жүргізеді. Ол келесі кезең жұмыстарына дайындық, далалық есепке алу бойынша нәтиже жұмыстарын рәсімдеуден тұрады.

Дайындық жұмыстары барысында анықталатын территория жерлерін саны мен сапасы туралы мәліметтерден тұратын барлық материалдар мен құжаттарды жинайды. Жерді пайдалануды тіркеу құжаттарын, топографиялық-картографиялық материалдарды, шаруашылықаралық және ішкі шаруашалықтық жерге орналастыру мәліметтерін, әр түрлі бағыттарды тексеру материалдарын жинайды және зерттейді. Егер материалдар ескерілмеген және натураға көшірілмеген жағдайда, жоспарды түзету бойынша жұмыстары көрсетіледі немесе жаңадан түсірістер, тексерулер жүргізіледі, яғни далалық жұмыс кезінің бағдарламасын анықтайды.

Далалық жұмыстарының жергілікті жердегі жер-есептік мәліметтеріне қажеттілік туғанда арнайы қызметтер жоспарланады. Бұл жұмыстарға түсірулер, тексерулер бұған дейінгі бар жоспарлы материалдарға түзетулер жатады. Далалық жұмыстардан кейін тиісті шаралар - топырақ талдау, жер есептік және мәліметтерді рәсімдеу, аудандарды есептеу мен үйлестіру, арнайы жоспарлық есептік құжаттарды құру орындалады.

Осындай жолмен алынған мәліметтерді белгілі бір тәжірибеде қарап шығады, бұдан кейін сапасы жақсы деректі мәліметтерді қабылдайды және есепке алу құжаттарына еңгізіледі.

Алғашқы есепке алу барысындағы тіркелген және анықталған мәліметтер уақыт өтуге байланысты талапқа сай болмай жарамсыз қалады. Шаруашылық пайдалану процесінде жерді бөлу мен құрамында белгілі бір өзгерістер болады. Сонымен, соңғы жылдары жер учаскелерін нақтылауға, шаруа қожалықтарына, кооперативтер мен серіктестіктерге, ауылдық аудандардағы жерді бөліп беру өзгерді. Бұдан басқа ауыл шаруашылық кәсіпорындарда, шамамен 20%-тен, алқаптарды трансформациялау жүргізіледі, яғны жыл сайын алқаптардың құрамы өзгеріп тұрады. Мелиоративтік шаралардың қысқаруына байланысты, табиғи мал азықтық алқаптар мен егістіктің сапасы өзгерді. Елді мекендер жері құрамында да үлкен өзгерістер болды және басқа жер санаттары жерлерінде құрамы мен құрлысында жыл сайын өзгереді.

Сондықтан алғашқы есепке алу құжаттарына еңгізілген мәліметтер ескіреді, оларды жаңарту күнделікті есепке алуды жүргізуге алып келеді. Күнделікті есепке алу міндетіне жердің саны мен сапасында, бөлінуінде болған өзгерістер туралы мәліметтерді анықтау және жазу, алғашқы есепке алу барысында жіберілген қателерді табу мен тиісті анықтауларды еңгізу кіреді. Құжатта тек заңды өзгерістер белгіленеді, сондықтан күнделікті есепке алу барысында тек қана нақты өзгерістерден басқа мен олардың заңдылығы да анықталады. Күнделікті есепке алуды жүргізуде негізгі есепке алу материалдары қолданылады және тек жердің пайдалану мен жағдайында өзгеріс болған территория бөлігі ғана өзгереді.

Жер балансын толтыру ережелері. Ауыл шаруашылығына арналған жерлердегі ауыл шаруашылық алқаптары аудандарында болған өзгерістер жөніндегі анықтаманы жасау тәртібі.

Ауыл шаруашылығына арналған жерлердегі ауыл шаруашылық алқаптары аудандарында болған өзгерістер жөніндегі анықтама барлық жерлерге және суармалы жерлерге бөлек жасалады. Анықтама – ауыл шаруашылық алқаптарының әр түрі бойынша баланс жасау үшін бастапқы құжат болып табылады.

Анықтама екі бөлімнен тұрады. Біріншісінде – аталған графаларда көрсетілген себептер бойынша, өткен жылдың 1-қаңтарынан келесі жылдың 1-қаңтарына дейінгі уақытта, алқаптардың әр түрінің ұлғаюлары; екінші жартысында – сол кезеңде және сол себептер бойынша кішіреюі көрсетіледі /1, 8/.

Анықтама келесі құжаттар негізінде жасалады:

- жерлерді бөліп беру, алып қою және қайтып беру туралы графалар – жергілікті атқару органдарының шешімімен толтырылады;

- алқаптардың кейбір түрлерінің ұлғаюы немесе кішіреюі туралы графа – пайдаланушылар есебі негізінде, сондай-ақ жаңа түсірістер мен бұрынғы жылдардағы түсірістерге түзетулер енгізу материалдары, тексеру өлшеулері және жерлерді графикалқ есепке алу кезіндегі күнделікті өзгерістер есебінің мәліметтері негізінде;

- 01 және 08-жолдар бойынша 9 және 11-графалар мен 05 және 07-жолдар бойынша 27 және 29-графалар – жақсартылған шабындықтар мен жайылымдарды жырту, бұл аудандарда ауыл шаруашылық дақылдарын егу немесе басқа себептермен олардың кішіреюі туралы акті негізінде;

- түбірімен жақсартылған шабындықтар мен жайылмдар ауданын ұлғайту негізі болып, бұл алқаптарды түбірімен жақсарту бойынша жұмыстарды қабылдау актісі табылады;

- 1-қосымшаға алқаптардың барлық түрі бойынша беру және қайтарып беру туралы графалар 2, 3 және 4-қосымшалар формалары бойынша есеп көрсеткіштерімен сәйкес болуы қажет;

- суарылатын жерлерг 1-қосымшаны толтырудағы 5-тен 11-ге дейінгі және 23 - 29-графаларда мелиорацияланған жерлер шектеріндегі /мысалы, суармалы шабындықтарды жырту есебінен егістік жерлер ұлғайды/ аудандарда болған өзгерістер көрсетіледі;

- егер ұлғаюлар бұрын суармалы емес болған жерлер есебінен болса, онда ол мемлекеттік құрылыс ретінде ескеріледі;

- 1-графадағы көрсеткіштер - өткен жылдың 1-қаңтарына 22 және 22а формалары бойынша жасалған есеп мәліметтерімен , ал 37-графада – келесі жылдың 1-қаңтарына жасалған есеп мәліметтерімен сәйкес болуы қажет.

Азаматтарға және заңды тұлғаларға ауыл шаруашылық емес мақсаттар мен басқа мақсаттар үшін берілген жерлер және бұл жерлерді қайтарып беру /22-формаға 2,3,4-қосымшалар/ туралы есеп жасау.
Бар жерлер және олардың категориялар, жер учаскелері иелері, жер пайдаланулар және алқаптар бойынша бөлінулері /22-форма/ туралы есеппен бірге, келесі құжаттар беріледі:

- азаматтар мен заңды тұлғаларға ауыл шаруашылық емес мақсаттар мен басқа мақсаттар үшін тұрақты пайдалануға берілетін жерлер туралы есеп /22 және 22а-формаға 2-қосымша/;

- азаматтар мен заңды тұлғаларға ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшін уақытша пайдалануға берілетін, сондай-ақ, ауыл шаруашылығын жүргізу және геологиялық-зерттеу, іздеу, геодезиялық және басқа іздестіру жұмыстарын жүргізу үшін берілетін жерлер туралы есеп /22 және 22а-формаға 3-қосымша/;

- ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшін берілген жерлерді азаматтардың және заңды тұлғалардың қайтарып беруі туралы есеп /22 және 22а-формаға 4-қосымша/;

Азаматтар мен заңды тұлғаларға ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшін берілген жерлер және жерлерді қайтарып берулер туралы есептердің барлығы барлық жерлер мен суармалы жерлерге жасалады. Соңғысы «соның ішіндегің бөліміне жазылады /2,4/.

Үкімет қаулысы мен тиісті жергілікті органдар шешімдері – есептерді толтыру үшін негіз болып табылады.

Ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшін, 3-жылға дейінгі қысқа мерзімге бөлінген /3-қосымша/ жерлер туралы есептегі 01-12-жолдарда – азаматтар мен заңды тұлғалардан алынып қойылған және белгіленген тәртіпте басқа азаматтар мен заңды тұлғаларға ауыл шаруашылық емес мақсаттар үшін берілген жерлер көрсетіледі.

13-жолда жергілікті атқару органдар комитетінің шешімі бойынша, ауыл шаруашылығын жүргізу үшін екінші рет қысқа мерзімге берілетін жерлер ескеріледі және бұл жерлер алғашқы жер пайдаланушылардан алынбайды;

14-жолдағы «олардың ішіненң деп көрсетілген орынға жалға беру арқылы ауыл шаруашылығын жүргізу үшін берілген жерлер көрсетіледі.

15-жолда – геологиялық зерттеу, іздеу, геодезиялық және басқа іздестіру жұмыстарын жүргізу үшін белгіленген тәртіпте берілген жерлер ауданы көрсетіледі және және бұл жерлер алғашқы жер пайдаланушылардан алынбайды.

Кейбір азаматтар мен заңды тұлғалар пайдалануға берілген жерлерін өз қызметтері түріне, қажеттіліктің өтуіне немесе басқа да себептерге байланысты, бірнеше уақыттардан кейін басқа азаматтар мен заңды тұлғаларға немесе бұрынғы жер пайдаланушыларға тапсырады. Жерлерді мұндай тапсырулар /қайтарып берулер/ 22 және 22-форманың 4-қосымшасында белгіленеді.