Семей мемлекеттік педагогикалық институты

1.Д.Омаров «Абайтану курсы»-Алматы 1998 жыл

2.М.Мырзахметов «Абайтану»- Алматы 1994 жыл

3.\\ «Қазақ тілі мен әдебиет» №12 2005 жыл

4.Шәкәрім шығармалар жинағы

5. «Абай» энциклопедиясы.

6.\\ Абай журналы - № 7-9

7.\\ Қазақ тілі мен әдебиеті журналы «Абайдың поэмалары»№ 12 -2001жыл.

1.Абай аудармалары

2. Абайдың аударма саласын дамыту жөніндегі еңбектері
90 – шы жылдардың аяқ кезінде Абай Крылов мысалдарын көбірек аударумен шұғылданған.Ол «Емен мен шілік», «Қазаға ұшыраған қара шекпен», «Жарлы бай», «Есек пен бұлбұл», «Бүркіт пен қарға», «Шегіртке мен құмырсқа», «Әншілер», «Алақойлар», «Түлкі мен қарға», «Есек », «Бақа мен өгіз», «Піл мен қанден» мысалдарын аударған.

Крыловқа қол созуына Абайдың өз айналасына сыншылдықпен қарауы зор себеп болған. Ол өз шығармаларында аяусыз әшкерелеген ұнамсыз құбылыстарды енді мысалдың үлгісімен сынап көруге бел байлайды.Сол үлгімен адам бойындағы қулық – сұмдықты, тойымсыздықты, жауыздық пен зорлық – зомбылықты , ашқарақтықты, әлін білмегеннің әлегін аяусыз шенейді.Крылов суреттеген бұл тәрізді мінез – құлық , іс - әрекеттер орыс қауымына ғана емес, қазақ шындығына да тән еді. Абай осыны көре білді. Осы жерде орыс – қазақ ақындарының ойлары түйісті. Екеуі бірігіп жалпы адам баласына ортақ әр алуан сұрқиялықтарға соққы береді.

«Түлкі мен қарға» мысалында мақтан сүйгіш даңғойлардың түлкі мінездес қуларға мазақ болуын көрсетсе, «Шырылдауық шегірткеде» ертеңгісін ойламайтын жалқауларды күлккі етеді. Шегірткені әкеліп, онан әлде қайда кіші жәндік , бірақ еңбекшіл құмырсқаға бас игізеді. Мұның бәрінде адамдық намыс, әділдік үшін күрес идеясы көрінеді.

Сондықтан Абай Крылов мысалдарын өз оқушысына оңай, ұғымды боларлық өлең үлгісінде аударған.

90- жылдардың басынан бастап Абай өмірінде көңіл құлазытар бірқатар келеңсіз оқиғалар болды.Көп жылдар айтысып- тартысып, бір жақындап , бір алыстап жүрген ескі достары (Жиренше, Оразбай т.б.) біржолата ат құйрығын кесісіп кетті. Және жай кетпейді, жауласып кетеді.Құнанбай заманынан қалған ескі кектерін еске түсіріп, ақынға қарсы айбат көссетушілер тобы өсе түседі. 1891 жылы жақсы көретін інісі Оспан, 1895 жылы сүйікті ұлы Әбдірахман қайтыс болады.Осылардың бәрі ақынды өмірден түңілдіріп, жалғыздық азабына салды.Осындай тұстарда ол Лермонтовпен көбірек сырласты.Бұрын ара-кідік бірер шығармасын («Бородино») ғана аударған Абайдың 90- жылдар ішінде Лермонтов өлеңдерін көп аудаурының да себебі осында еді.

Абай Лермонтовтан жалпы саны 27 шығарма аударған.Олардың ішінде «Демоннан», «Боярин Оршадан», «Измаил - Бейден», «Вадимнен» үзінділер бар.Ал, лирикаларынан ол «Теректің сыйы», «Қарасам, қайғырар жұрт бұл заманғы», «Тұтқындағы батыр», «Жолға шықтым жым – жырт түнде жалғыз», «Жалғыз жалау», «Жартас», «Дұға», «Альбомнан», «Менің сырым, жігіттер , емес оңай», «Босқа әуре боп келдің бе тағы мұнда», «Қараңғы түнде тау қалғып». (Лермонтов оны Гетеден аударған), т.б. аударған.Бірқатар өлеңдерін ( «Өзіңе сенбе, жас ойшыл», «Ауру жүрек ақырын соғады жай», «Әм жабықтым, әм жалықтым» т.б.) Абай Лермонтовтан бастап, өз күйін айтуға ауысып кетеді.

Мұның бәрі 90- жылдың ішінде Абайдың Лермонтовпен тіпті мұндас болып, қазақ ортасының ұнамсыз жақтарын сынауда, өз басының көңіл – күйін танытуда көп тереңдегенін аңғартады. Оның сыншылдығы өткірленіп, күшейе түседі.

№14 тәжірибелік сабақ. Абай қарасөздерінің жанры мен көркемдік ерекшелігі

3. 
   Абай сөздерінің жіктелуі
   
4. 
   Тақырыптық жүйесі, оның ақын өлеңімен үндестігі.
   

90 – жылдар ішінде Абай өзінің бір алуан шығармаларын қара сөзбен жазған. Оның қара сөздері көркем шығарма түрінде емес, ақынның өзі көрген өмір сабақтары туралы ойларын, содан туындайтын даналық, философиялық түйіндерді жинақтаған публицистикалық үлгіде жазылған. Оның сөйлем құрылымы, сөз саптау өзгешеліктері де осы мақсаттан туады.Көлемі шағын, мазмұны, мағынасы мол , терең болып келеді. Кейбіреулері сұрау – жауап түрінде , өзімен өзі сырласу, оқырманмен кеңесу түрінде беріледі.

«Ақыры , ойладым, осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде – кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған бел байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ».

«Бірінші сөзде» абай қароа сөз жазудағы өз мақсатын осылай түсіндіреді.Ол осы «ойына келген нәрселер» туралы жазуды соңғы өмірінің мақсат – мұраты тұтады.Сол арқылы кейінгі ұрпаққа ақыл - өнеге, өсиет, ғибрат қалдыруды көздейді.

Абайдың қара сөздерінің жалпы саны 45 .Олардың қайсысы болса да, сол дәуірдегі әлеуметтік өмірдің күрделі мәселелерін сөз етуге арналады. Кейбір сөздері тақырыбы, мазмұны жағынан бірін – бірі толықтырып отырады.

Абайдың оқырманға ой тастап, тереңнен толғаған мәселесінің бірі – адамның адам болуға үйренуі, естілекке ұмтылуы, кәсіпке мойынсұнуы, дағдыны дамыту жайлары.

«Адам , - дейді ол «Он тоғызыншы сөзде» , - ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе , дүниедегі жақсы, жаманды таниды- дағы, сондайдан білгені , көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады.Әрбір есеілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман нәрселерден сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады».

Адамның естіген, көрген нәрселерін есінде сақтап, өзіне өмір серігі ете білуінің жолдарын ақын «Отыз бірінші» сөзінде айтады: «Естілген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі көкірегі байлаулы, берік болмақ керек.Екінші , сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибратлану керек, көңілденіп, тұшынып ынтамен ұғу керек.Үшінші – сол нәрсені, ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек. Төртінші – ой кеселді нәрселерден аулақ болу керек. Егер бір кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері : уайымсыз салғырттық, ойыншы – күлкішілдік , я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер ».

Абайдың қара сөздерінде қазақтың мақал – мәтелдерін мазмұны мен шығуы жағынан сынай талдауға да орын беріледі. Өмір сабағының түйіні есебінде мақал – мәтелдердің жастарға тәрбиелік, өнегелік мәні барын түсінген ақын оның жас ұрпақты теріс тәрбиелейтін үлгілерін ашып көрсетеді.Ол : «Мал – адамның бауыр еті», «Түстік өмірің болса, күндік мал жи», «Малдының беті жарық, малсыздың беті шарық», «Ердің малы елде, еріккенде қолда», «Өзіңде жоқ болса, әкең де жат» , тағы басқа мақал – мәтелдерді мысалға алады да, олар жайлы ойын былай түйеді:

«Бұл мақалдардан не шықты?Мәлімболды : қазақ тыныштық үшін, ғылым үшін, білім үшін, әділет үшін қам жемейді екен, мал үшін қам ейді екен; бірақ ол малды қалайша табуды білмейді екен, бар білгені малшыларды алдап алмақ, яки мақтап алмақ екен, бермесе, оныменен жауласпақ екен . Малды болса, әкесін жаулауды да ұят көрмейді екен. Әйтеуір ұрлық, қулық, сұмдық , тіленшілік , соған ұқсаған қылықтың қайсысын болса да қылып жүріп , мал тапса, жазалы демесек керек » ( «Бесінші сөз»)

Осы ойын «Жиырма тоғызыншы» сөзде жалғастырады. «Жарлы болсаң , арлы болма» дейді. Ардан кеткен соң , тірі болып жүргені құрсын. «Қалауын тапса қар жанады» , «Сұрауын тапса , адам баласының бермейтіні жоқ» деген , - ең барып тұрған құдай ұрған сөз осы.Сұрауын табамын, қалауын табамын деп жүріп, қорлықпенен өмір өткізгенше , малды не жерден сұрау керек, не терден сұрау керек қой...

«Атың шықпаса, жер өрте» дейді.Жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат? ... «Ата-анадан мал тәтті, алтын үйден жан тәтті » дейді.Ата-анасынан мал тәтті көрінетұғын антұрғанның тәтті дерлік не жаны бар. Бұлардың бәрінен де қымбат ата- анасын малға сатпақ – ең арсыздың ісі емес пе ? , - дейді ол.

Ақын «қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығын» да көрсеткен. Өзі де өлеңдерінде, қара сөздерінде көп мақал – мәтелдер жасаған. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей»,«Азат басың болсын құл – қолдан келмес іске ұмтыл» деген сияқты Абай сөздері халық арасына мақал боп сіңіп кеткен. Олар арқылы ақын елді еңбек етуге, кәсіпке үйренуге шақырды. Елді көтерудің , өзіңнің де қатарға қосылуыңның жолы еңбекте деп түсінді.Оның :«Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың.Адамдықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың », - деген сөзі де осындай ғибрат ұсынады.Абайдың өзі шығарған нақылдарының көбі оның Отыз жетінші сөзінде жинақталған. Онда:

Бақпен асқан патшадан

Мимен асқан қара артық

Сақалын сатқан кәріден

Еңбегін сатқан бала артық .

...Жаман дос – көлеңке.

Басыңды күн шалса,

Қашып құтыла алмайсың.

Басыңды бұлт алса,

Іздеп таба алмайсың.

Адамның баласы – бауырың,-

. Абай Құнанбаев: Библиографиялық көрсеткіш (екі тілде). - Алматы: ҚР-ның Ұлттық кітапханасы, 1995. - 302 б.

№15 тәжірибелік сабақ. Абайдың ақындық мектебі. Ақынның 100 жылдық, 150 жылдық мерекелер тұсындағы абайтану ғылымына қосқан үлестері

Сабақтың жоспары:

1. 
   Абайдың ақындық мектебі.
   

1951 жылғы Абай мұрасын талқылауға арналған ғылыми айтыстан кейін буржуазиялық - объективтік концепция делініп, енді ғана қанатын кең жайып келе жатқан кезде тоқырауға түскен Абайдың әдебиет мектебі қаншама жылдардан кейін қайта шаңырағын көтеруде. Ұлы Абайдың ақындық мектебінің талантты шәкірттері де өздерінің әділ бағаларын алып, халықпен қайта табысты.

Абайдың ақындық тәрбиесін көрген шәкірттердің ішінде ұлы ақынның қасында ширек ғасырдай жүріп, іні-досы болған Көкбайдың алар тұғыры өте жоғары. ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында, төңкерістерге толы заманда өмір кешкен, ұлы Абайдай қазақ поэзиясының асқар шыңының ақындық тәлімін алған, артына мол әдеби мұралар қалдырған, ел ортасынан медресе, мешіт ашып, ұстаздық қылып, молда атанған, қажы Көкбай Жанатайұлының әдебиет тарихындағы алар тұғыры биік болғанымен, күні бүгінге дейін шығармалар жинағы жарық көрген жоқ еді. Соның сәті бүгін түскендей. Бұл күнді аңсап өткен жандар қаншама. Солардың ішінен Көкбай шығармаларын тірнектей жинаған Сейітқали Қарамендинді айрықша атап өткіміз келеді. Осы жинақты алғаш құрастырушылардың бірі де - С.Қарамендин. Оның болашақ Көкбай мұраларын жинап, зерттеушілерге айтып кеткен Аманаты бүгін орындалды деп білеміз.

Өз халқымыздың хандары туралы айту ұлтшылдық, "өзімдікі" деп таныған "өзгенің" хан-патшасын марапаттау ұлы достық болып табылған, соған лайықты стандартты коммунистік идеология кезінде Абылай хан, Кенесары мен Наурызбай ерліктеріне ыстық ықыласын білдіре отырып жырға қосқан Көкбай Жанатайұлының эпикалық шығармалары жарық көру, зерттелу түгіл, тар қапасқа қамалды. Ақынның жеке өмірі де саяси кінәлаулардан құр қалған жоқ. Сол заманда Көкбайдың діни бағыттағы өлеңдері ақын мұрасының зерттелуіне кедергі болды десек те, Ленин жөнінде жазған өлеңі ақынға еш көмегін тигізе алмады. Ақынның бай әдеби мұрасы: өлеңдері мен айтыстары, дастан-жырлары қаншама уақыт бойы зерттелусіз қала берді. Көкбайдың бай мұрасының өз алдына жеке жинақ болып жарыққа шықпауының өзі, ақын мұрасының зерттелу, жариялануының, халыққа кең тарамауының мөлшерін танытады.

Көкбай Жанатайұлының қолжазбалары қазіргі таңға толық жеткен жоқ. Ақын шығармалары шәкірттерінің, ағайындарының, жекелеген жинаушылардың орасан зор еңбегінің нәтижесінде сақталды. Көкбай ақын туралы алғашқы там-тұмдаған пікірлер 1933 жылдан бастап көріне бастады. К.Жанатайұлының Абай тәлімін алған талантты шәкірті екендігіне, ұлы ақынның дәстүрін жалғастырушы болғандығына тұңғыш ғылыми тұрғыда анықтама берген М.О.Әуезов еді. М.Әуезов 1934 жылғы "Абай ақындығының айналасы" мақаласында Абайдың төрт ақын шәкіртінің бірі деп Көкбайды атайды.

Мұхтар Әуезовтің 1933 жылдан бастап Көкбайға жанашырлықпен қарауы, ақын мұрасын зерттеп, жақсы баға беруі басқа әдебиетшілерге үлкен әсерін, ықпалын тигізеді. Отызыншы жылдардың аяғы мен қырқыншы жылдардың басынан бастап Көкбайдың өлеңдері мен поэмалары жинала бастайды. Ертелі - кеш ел аузынан жиналған ақын шығармаларының қолжазба нұсқалары Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Орталық Ғылыми кітапхана қорында және Әдебиет және өнер институтының қолжазба бөлімінде сақтаулы. Көкбай шығармаларын осы кезден бастап жинаушылар деп Садық Қасиманов, Ермұхамбет Жексембаев, Есентай Бердин, Кенжебаев Қасен, Күсембек Байғұттыұлы, Абдулғафар Шайх әл-Рази сияқты адамдарды атаймыз.

М.О.Әуезовтің К.Жанатайұлының өмірі мен әдеби мұрасына арналған Абай монографиясының жеке бөлімі "Көкбайдың ақындығы" атты мақаласы алғаш рет 1988 жылы шыққан "Абайтанудан жарияланбаған материалдар" кітабында жарық көрді. "Көкбайдың ақындығы" деп аталатын бұл қолжазба К.Жанатайұлының ғұмырнамасы мен әдеби мұрасына қысқаша ғана тұжырымдама жасаған мақала болғанымен, Көкбай ақын турасында жазылған ең алғашқы толық еңбек. Елуінші жылдардағы Көкбайтанудағы қомақты еңбек деп Қ.Мұхамедханұлының "Абайдың әдебиет мектебі" атты кандидаттық диссертациясын атаймыз. Ғалым Көкбайды Абайдың ақындық дәстүрін жалғастырушылар, дамытушылар, артына әдеби мұра қалдырған ақын шәкірттер қатарында қарастырады.

Қазақ әдебиетінде Қайым Мұхамедханұлының "Абайдың әдебиет мектебі" атты кандидаттық диссертациясының қорғалуымен қатар, осы тақырыпта айтыс өршіп кетеді. 1951 жылдың маусымның он бесінен бастап ҚазССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты мен Қазақстан Жазушылар Одағы бірлесіп өткізген "Абайдың әдеби мұрасы" мәселесін талқылауға арналған ғылыми айтыс дейтін үш күнге созылған үлкен жиналыс болды. Оның қорытындысы былай болып шығады: "Абай мұрасын зерттеу" жөніндегі жақында өткізілген айтыста "Абайдың ақындық мектебі" деген концепцияның ғылымға қарсы екендігі және саяси зияндылығы әшкереленді. Айтыстың материалдарын зерттеп және қорыта келіп, ҚазССР Ғылым Академиясының Президиумы былай деп табады: "Абай мектебі" дейтін концепция тарихи шындыққа ешбір қатысы жоқ және буржуазиялық-объективтік жалған концепция болып айыпталады. Сонымен Көкбай сияқты Абай дәстүрін жалғастырушы ақын шығармаларының аузына қара құлып қойылды.

Сол бір қуғындау, қудалау заманында "саяси беті теріс, кертартпа ақын" атанса да Көкбай ел есінде жақсы сақталған. Сексенінші жылдардың басынан бастау алатын Көкбай жөнінде жаңаша ойлаудың майда қоңыр, самал желі ескен кезде, бұл жайлылыққа ақынды сүйер қауым бірден ықыластарын танытып жатты. Көкбай мұрасымен оқушылар қауымы алғаш "ХIХ ғасырдағы қазақ поэзиясы", "Бес ғасыр жырлайды" сияқты жинақтар арқылы таныса бастады.

К.Жанатайұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеуде ғалым Болатжан Абылқасымовтың алар орны ерекше. Көкбай ғұмырнамасы мен әдеби мұрасын жаңа көзқараспен тыңғылықты түрде қарап шыққан ғалымның "Көкбай Жанатайұлы" атты мақаласы 1988 жылы жарық көрді. 1990 жылдардың ішіндегі Абайтанудағы, Көкбайтануда ең үлкен жеңіс - Қ.Мұхамедхановтың 1951 жылдары қуғындауға ұшыраған, енді кітап болып шыққалы тұрғанда қатты сынға алынып, жарық көрмей қалған еңбегінің қайта жарық көруі. Араға 43 жыл салып қайта оралған Абайтанудың білгір маманы Қ.Мұхамедханұлының "Абайдың ақын шәкірттері" атты ғылыми еңбегі Көкбай мұрасын тағы бір белеске көтерді. 1999 жылы "Көкбай Жанатайұлының әдеби мұрасы" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғалды. Диссертация Көкбай мұрасын алғаш монографиялық дәрежеде қарастырып шықты.

Жасым кіші болса да, сөзім кексе.

Жанатай - әкем аты, атым - Көкбай

Сеңгірдей тасқа шыққан еп-ерекше,- дейді.

Көкбай 1901 жылы Мұқыр болысына молда болып сайланады. "Семей облысы. Бұйрық N81.1901.10 сентябрь. Семей уезі Мұқыр болысына Көкбай Жанатайұлының молда сайлануы туралы бұйрық". Сонымен, Көкбай ұстазы Абайдың ақыл-кеңесімен, рұқсатымен 40 жасынан бастап Тақыр өзенінің бойындағы қорасының қасынан медресе салып, бала оқытуға кіріседі. Көкбай Жанатайұлы ел ортасында медресе ашып, ағартушылық іспен айналысуымен қатар, мұсылманға үлкен сауап болатын құдайдың үйі-мешіт салдырады. Мешіт 1908 жылы Абай қайтыс болғанына төрт жыл болған кезде толық салынып бітеді.

Көкбай ақын 1913 жылы Мекке, Мәдинеге барып өзінің мұсылмандық парызын өтеп қайтады. К.Жанатайұлы Тақырдағы медресесінде әрі ұстаз бола жүріп, сол кезде құрылып жатқан уездік земствоның мүшесі болған. 1920 жылдардан ауырып-сырқай бастаған Көкбай замана талабы сол болғандықтан, кеңес өкіметінің саясатымен өзге жолмен оқытатын оқу әдісіне, жүйесіне қарсылығын білдірмей, өзінің қаншама жыл ұстаздық еткен, маңдай тері, адал еңбегімен салынған медресесін жаңаша дәріс беретін мұғалімдерге босатып береді. Көкбай медресесі 1901 жылдан 1921 жылға дейін ескіше жұмыс істеген. 1921 жылы оны жаңа оқу жүйесімен оқытатын мұғалімге босатып береді. Онда 1928 жылға дейін мектеп болады.

К.Жанатайұлының денсаулығы жиырмасыншы жылдардың басынан бастап бұзыла бастайды. Көкбай дертінің бет алысынан секем алып, қорқып, жақсы дәрігерлерге қаралғанды жөн көреді. Сондықтан да ол 1922 жылы Омбы қаласына, 1923 жылы Мәскеуге барып емделіп қайтады. Ленинградта болады.Алайда К.Жанатайұлы меңдеп алған ауруынан оңала қоймайды. Сонда да ол ауруға мойымай, емделуді, мықты мамандарға барып қарала беруді жөн көреді. Ақырында К.Жанатайұлы ел-жұртымен қоштасып, бақұлдасып, 1925 жылдың қазан айының басында Мәскеуге бармақ болып жолға шығады. Бірақ бұл ақынның соңғы сапары болды. 1925 жылы Күшікбай кезеңінде ақын дүниеден қайтады.

Көкбай, біріншіден, импровизатор ақын. Ақынның "Оспанға" , "Мұсажанға", "Молдабайға", "Төребайға", "Сараңбайға", "Зағипаға" сияқты өлеңдерінің көпшілігі табан астында дүниеге келген. Ал, олардың көпшілігі бірқақпайлар болып келеді. Олар табан астында шығарылған бір, не болмаса екі шумақ көлеміндегі өлеңдер тобы. Бірқақпайлар көбінесе адам мінез-құлқындағы, не кереғар ісіндегі кемшіліктерді әжуалауға, яки болмаса әзіл-оспақпен келемеждеуге арналған. Көкбай өзі ұнатқан адамы болса пір тұтып, асқақтата, мақтауын асыра жырлаған.

Абайдың өз тәрбиесінде болған және оның ақылы мен сыны бойынша тақырыптар таңдап, көлемді шығармалар жазған "анық шәкірт ақындар" ішінде ұлы ұстазының өлеңдеріне аты кірген де жалғыз ақын Көкбай болатын. "Ал, кейін Көкбай шығарған өлеңдерді алсақ, бұл жағынан да Абайды үнемі өзіне ұстаз, аға тұтқан Көкбай барын айқын танып отырамыз" ,- деп М.Әуезов айтқандай, Көкбай өлеңдерінен Абай бейнесін үнемі кездестіріп отырамыз. "Семейге Абай келсе, бізге думан", "Абайдан сабақ алдым бала жастан" деп басталатын өлеңдерімен қатар, көптеген шығармаларында Абай ұлылығын жыр етуден таймаған.
Абайдан сабақ алдым бала жастан,

Тең бар ма ойға терең онан асқан.

Алды бейіш, артына ырыс болсын,

Мен оның шәкірті едім ізін басқан,

Шешімін әр жұмбақтың ақылдастым.

Мұра етіп өсиетін, ләззаттанып

Жолына білім,өнер қалыптастым,- дейді.

Жаныңда бос жүріппін шатып-бұтып.

Осындай ен дарияны жайлағанда,

Тым болмаса қалмаппын қана жұтып,-деп өлең шығарады.

Ал, көптеген өлеңдерінде елге зияны тимейтін, әркімнің өз мінезінің ерекшелігі болып көрінетін одағайлықты жеңілдеу әзіл-қалжыңмен мысқылдап мысал етеді. Көкбай шығармаларына зер салсақ, түрлі адамдар мінезін-құлқын көрсетуге өте шебер екенін, ойын шындыққа, парасатқа сүйеніп айтқандығын байқаймыз. Ақын өз заманындағы әділетсіздіктерді,өсімқор, мейірімсіз байларды ащы сынға алады. Бірде ол елге сараңдығымен әйгілі болған Алдырахметті ("Сараң байға"), билік үшін ырылдасқан шен құмарлықты ("Күлембай мен Дүтбайға" ), үй ішіне қарамай таң атқаннан ел кезіп жүретін қыдырымпаздықты, еңбексіз ат мініп, ас ішкіш, пәлеқұмар, ашқарақ, қомағай, мешкейлікті ("Тоғыз көк"), сауда үшін ар-иманын сатып күн көретін алыпсатарлықты ("Ұсақ байларға" ) сынаса, енді бірде өсек десе ішкен асын жерге қоятын, кесел іздеп жүретін ұрыншақтықты ("Мұсажанға"), оқу мен өнер-білімде жұмысы жоқ, сергелдең серілікті ("Салдарға") тілге тиек етеді. Осы өлеңдердің барлығында да Көкбай аузынан шыққан сөздің қай-қайсысы да нысанаға дәл тиетін шындығымен, тиген жерін осып түсетін өткірлігімен әсерлі естіледі. Көкбай өзінің маңайында, қасында жүрген ауылдастарының бойындағы өзге адамдар байқай бермейтін, суреткер көзімен өзі ғана көре алған оқшау мінез ұшқындарынан жанды бейнелер жасайды. Көкбай өлеңдерін оқи отырып оның ру басы жуандарды, ел ұйтқысын бұзар кейбір болыс-билерді, тілі мен жағына сүйенген теріс пиғылды арамзаларды дәл ұстазынша өткір тілмен әйгілеп, әшкерелеп қайыра өлеңге қосқандығын байқаймыз. "Мұсажанға", "Дүтбайға", "Ағыбайға" сияқты өлеңдерінен Абайдан көп мазмұн, идеялық үлгі алған және оларды өзіне мұрат тұтқан талантты ақын екендігі көрінеді. Көкбай ақын көтерген мәселелер сан алуан. Олар-елдің береке-бірлігі, заман, елді, жерді қорғау, халыққа қызмет ететін ерлерді дәріптеу, адам мінез-құлқындағы жарамсыз қасиет, дағдыны сынау. Сондай үлкен тақырыптың бірі-елдің өзара бірлігі. Ел арасындағы береке-бірлікті,татулықты көздеген Көкбай ақын оны ең алдымен өз туыстарынан, руластарынан, ауылдастарынан бастап жолға қоюды көздейді. Ел ішінде болатын алауыздықты, көре алмаушылық қасиетті, қызғаншақтықты жоюды көксеген ақын, ең алдымен, өз руластарын ынтымаққа шақырады: Байғұс-ау, Мұсабаймен тұрқың бірдей, Олар жұлдыз болғанда, біз үркердей. Аспанда алты жұлдыз бас қосып тұр Жүрсеңші біреуіңді бірің ілмей.

Айналасындағы толып жатқан ұрлық-қарлық, қулық-сұмдық, алаяқтық пен айуандылық ақынды толғандырмай қоймайды. Әділ, тура биліктің құны кетіп, шындық пен адалдықтың аяқ асты болуы, жуанның момынға істеген зорлығы,өктемдігі ақын өлеңдерінде кең көрініс тапқан. "Жақсылыққа", "Арбалы Сарытау", "Хафиз Қабылбековқа" деген өлеңдері осы бағытта туындаған. К.Жанатайұлының "Ұмсындыққа" деген өлеңі әйел бостандығы, қалың мал мәселесіне, "Жаз болса жалқау қазақ жатушы едің" деп басталатын өлеңі еңбек тақырыбына арналған.

Көкбай тек өз ауылдастарының, замандастарының, халқының өміріндегі кездесетін келеңсіздіктерді құр сынаушы ғана емес, оларды бұндай қасиеттерден, әдеттерден арылуға, адамгершілікке, парасаттылыққа шақырушы. Ақын адамгершілік қасиеттерді әрі уағыздаушы, әрі оны бағыт ретінде көрсете білуші. Яғни, ақынның басты мақсаты-кереғарлықты түзету, кемшілікті жою. Көкбай өлеңдерінің түп-төркінінде, негізінде осы мақсат жатыр. Бұл ақынның Абайдан үйренген ізгі қасиеті.

Көкбай Жанатайұлының қағысулары дегенде ең алдымен аузымызға жастайынан Сыбанның жас перісі атанған ақын Әріп Тәңірбергенов түседі. Екі ақынның шығармашылық жолдары бір бастаудан нәр алып, қайта тоғысып кетіп отыратын арналар сияқты әрдайым байланысқа толы. Туыстық жағынан нағашылы-жиенді болып келетін екі ақын бала кездерінен бастап араласып, өнер жолына бірге қанат қағады. Ғұмыр бойы әзіл-қалжыңмен бір-бірін зілсіз сынап өткен ақындардың өмірі кейінгі буынға, ұрпаққа үлгі-өнеге. Көкбай мен Әріптің ең алғашқы айтысы жас кезінде болса, ең соңғы айтысы жиенінің қатты науқастанып, өлім аузында, ауырып жатқанда болады. Осы уақыт аралығында екі ақын бір-біріне қалжың айтудан бір танбай, тату-тәтті құрдастай әзілдесіп өткен. Әріптің жасы Көкбайдан үш-төрт жыл үлкен болғанымен, тең құрбыдай қалжыңдасып, сыйластықтарын жоғары орынға қойған.

Көкбайдың айтыс-қағыстарында ақын аузынан маржандай тізіліп шығып жатқан әрбір түйінді ой әділдігімен, қисындылығымен, көркемдігімен ерекшеленеді. Әлеуметтік тақырыпқа, яки әзіл-қалжыңға құрылған айтыстарының қайсысында да болмасын, Көкбай қашан да шындықты бетке ұстар парасатты жауаптың, әділ әзіл-қалжыңның бел ортасында. Ақын аз сөзбен алғыр ой айтуға шебер екендігін көптеген қағысуларында көрсете алған. Ақын қағысулары айтыс төрінен орын алары сөзсіз.
х х х
К.Жанатайұлы шығармашылығының көлемді бір саласы - қисса-дастандары, поэмалары. Көкбай - ұзақ оқиғалы үлкен шығармалар жазған эпик ақын. Оның эпикалық туындыларынан Абайдың ақындық дәстүрінің жалғастығы, Абай ықпалы айқын аңғарылады. Абай әңгімелі, оқиғалы жыр-дастандарға өрістеп бармаған. Есесіне талантты шәкірттері тудырған жыр-дастандар қазақ поэзиясындағы жаңа үлгідегі поэмалар шоғыры болды. К.Жанатайұлының қаламынан "Сабалақ" , "Қандыжап", "Құлынды даласы" атты жыр - дастандар, "Ғаділ патша", "һарун Рашид" қиссалары сияқты эпикалық сипаттағы шығармалар туды. Ақын көлемді шығармалары арқылы қазақтың өткен тарихына қалам тербейді. Есімдері тек қана құрметпен аталуға тиіс қазақтың ерлерін жырға қосады. Ал, қиссаларында қызықты оқиғалар арқылы оқырмандарын ертегі әлемге жетелеп, оқиға ішіне енгізе отырып, адамгершілік, имандылықты құлақтарына құяды. Өткен тарихты да білдіру, ұлтын сүюге шақырып, дін жолдарын, адамшылық қасиеттерді уағыздау - ақынның басты мақсаты.

Оның көлемді туындыларының ішіндегі көрнектісі –"Сабалақ" . Жыр қазақ халқының ел болып бірігуіне, халық болып қайраттануына елеулі және басты үлес қосқан, қазақ тарихындағы ірі тұлға Абылай ханның ерлік істеріне арналған.Басты қаһарман да- хан Абылай атанған жетім бала Әбілмансұр. Жырдың басында оның жетім қалып, Төле би аулына келген кездегі "Сабалақ" бейнесін ақын төмендегідей шеберлікпен суреттейді:

Күрсініп дем алады анда-санда.

Жылтыр көз тікірейген, сұрғылт сары

Жаратқан ерекше ғып алла тағала.

Қой жүні, жыртық күпі, сеңсең тымақ,

Көзіне шашы түсіп кеткен тым - ақ.

Сұңқардың отырысы баласындай

Нәсілі Төле биге кетті ұнап.

Кенесары мен Наурызбай, олардың төңірегіндегі батыр туыстары жөнінде жазылған шығармасы- "Төрт төре" атты тарихи дастан. "Сабалақ" жырының заңды жалғасы болып табылатын бұл шығарма Абылайдың бір топ ұрпақтарына арналған. "Бекташ нұсқасында Абылай туралы әңгіменің жалғасы түрінде берілген, ал басқа бір қолжазбаларда дербес жыр ретінде ұсынылған "Ер Наурызбайдан" Кенесары қозғалысы туралы, ол қозғалыстың себеп-салдары, тірек-күші, бағыт-бағдары, мақсат-мұраты туралы ешқандай дерек ала алмаймын", - деп М.Мағауин айтқандай, Көкбай жырында Кенесары бастаған көтеріліс кеңінен суреттелмейді. Жырдың негізгі бағыты қазақ жерінің, халқының бостандығы, еркіндігі үшін жанын салып жүрген ерлердің күресін, қысылған шақтағы амалсыз әрекеттерін көрсету болған. Ақынның елдің еркіндігіне осы мұнарадан қарағандығын оқиғалар жүйесінен аңғару қиын емес. Бірінен кейін бірі туындап отыратын оқиғалардың әлеуметтік астарына ақын аса мән берген. Соны негізгі нысана етіп алған. Қазақ жеріне жан-жағынан көз алартып қызыға қараған, басып алуды ойлаған үлкен державалар, шұрайлы жерлерін тартып алып, бекіністер сала бастаған отаршылдар, бір мұсылманбыз, қиянат жасамас дегенде алдап соққан сарт, түрікпендер әрекеттерінің, ойларының түпкі тамырына ақын терең үңілген. К.Жанатайұлы Абылай, Кенесары, Наурызбайларды қоршаған әлеуметтік орта, сол кездегі қоғамдық-саяси жағдай, солардың заманының шындығын шерте отырып, тарихи тақырыптың бүгінгілік мәнін, актуалдық маңызын басты назарға ұстаған. Көкбай Жанатайұлының Абылай хан, оның қайсар ұрпағы хақында жазған " Сабалақ" жырының заңды жалғасы - " Наурызбай-Фатима" дастаны.

" Наурызбай-Фатима" - ғашықтық дастан. Сондықтан да онда махаббат, ерлік, ел арасындағы татулық басты орын алған. Фатиманың Науанға деген сүйіспеншілігі де осы идеяға бағынған. Жеке жыр ретінде тануға болатын " Наурызбай - Фатима" ғашықтық дастаны " Сабалақ" жырының көрнекті де, көлемді бөлігі. К.Жанатайұлы осы жырды:
Сабалақ деген атпен өзін жырлап,

Әулетін өлең қылдым Абылайдың.

Шәкірті-Абай ақын, атым- Көкбай

Еркесі ем Тобықтыда Жанатайдың,- деп аяқтайды.

Дастанның идеялық мазмұндағы бір құндылық - қаншама жылдарға созылған қазақ-қалмақ соғысының Абылай хан арқасында бітім табуын, осы жолдағы қазақ хандары мен ерліктерін суреттеу. К. Жанатайұлының рухани нәр салған алтын бастауларының бірі-шығыс әдебиеті. Оның шығыс мәдениетін тереңдеп оқып үйренуіне орасан зор ықпал еткен адамның бірі, өзінің ұстазы - Абай Құнанбайұлы. Шығыстық қисса-дастандардың, оқиғалы әңгімелердің көпшілігі Абай айтуы бойынша, сол ортада кеңірек таралып, мол өріс жаяды.

Көкбай Жанатайұлы "Мың бір түн" ертегісінің негізінде екі қисса жазады. Оның алғашқысы "Ғаділ патша қиссасы" болса, екіншісі - "һарун Рашид қиссасың деп аталады. Екі қиссаны да С.Қарамендин ел ортасынан тауып, 1927 жылы хатқа түсірген. Олар архив қорларында сақталғанымен күні бүгінге дейін жарық көрген жоқ. Қиссаларды жазудағы ақынның басты нысанасы - адам баласын адамшылыққа, адалдыққа, шынайы махаббат пен алғырлыққа, тапқырлық пен әділеттілікке шақыру. Екі қиссаның да тәрбиелік маңызы аса жоғары.
х х х
Қазақ әдебиеттану ғылымының туу, ояну, даму кезеңдеріне көз жүгірткенде, ұлттық ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық ой-пікірдің басты нысанында болып, классикалық мұраны игеруде жан-жақты, ғылыми тұрғыда зерттеле бастаған ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы екендігін байқаймыз. Абайды тану-халқымыздың тарихын тану деп білсек, осы жолда үлкен жұмыстар атқарылып келеді. 1924 жылы Абайдың дүниеден өткеніне 20 жыл толуына орай Семей қаласында әдеби кеш өтеді. Көкбай осы кеште Абайдың мінез ерекшеліктерін, өзі білген ұстазы жайлы әңгімелерді, Абайдың ақындық тұлғасын сипаттап шығады. Көкбайдың осы пікірлері Абай мұрасы мен ақындық ерекшеліктерін танып бағалауға үлкен көмегін тигізген. Көкбай әңгімесінің аса құндылығына М.Әуезов жоғары баға берген.

Абайдың ерекше мырзалығы, жомарттығы, дүниеқор еместігі, малшысына адалдығы, ақшаға да сараң болмағандығы, қонақшылдығы мен тоғызқұмалақты қызығып ойнайтындығы, жас кезіндегі аңшылығы- барлығы- Көкбай естелігінде көрініс тапқан. К.Жанатайұлының Абайдың мінез көріністері туралы айтқан естелік-әңгімесі Абайтануға қосылған құнды деректің бірі деп білеміз. Мұхтар жазған Абай өмірбаянына бұл еңбектің тигізген үлесі ерекше мол. "Онан соң Абайдың өмірбаянын толық етіп жазуда да Көкбай айтып берген материалдар аса көп еді. Олар құнды деректер болатын. Тек Көкбайдың Абай тұсында айтқан естелігі толық жазылмады. Бірақ 1933 жылы біз құрастырып жазатын алғашқы толық өмірбаянның көп фактылары Көкбайдың аузынан алынған",-дейді М.Әуезов. Абай шығармаларының жинағы толық болып шығуына да Көкбайдың еңбегі зор болғанын атап айтуымыз керек. Яғни Көкбайдың қазақ әдебиетіне қосқан үлкен үлесі - Абайдың асыл мұрасын аман сақтап, оны кейінгі ұрпаққа жеткізу. Бұл бағыттағы Көкбай еңбегі туралы М.Әуезов былай деп жазады: "1924 жылдан бастап Абайдың өмірбаянын жазушыларға және барлық толық жинағын құрастыруға Көкбай барынша зор көмек еткен еді. Абайдан қалған мұраның қазақ оқушыларына толық жинақ боп құралып шығуына анық еңбек сіңірген кісінің бірі - Көкбай. ...1909 жылы Кәкітай бастырып шыққан жинақ Абай еңбектерінің жарым көлеміндей ғана еді. Көкбай қолжазбада сақталған шығармалар ғана емес, өзінің жадында жүрген, біршама жоғалып кетуге мүмкін болған Абай өлеңдері мен кейбір шумақтар, жолдарды хатқа түсіртіп, ұлы ақынның өзге мұраларының қатарына қостық.

М.Әуезов жоғары бағалағандай Абай мұрасының толыққанды түрде сақталуына, ғұмырнамалық дәлді деректердің бізге жетуіне Көкбай теңдессіз еңбек сіңірген. Ұстазы алдындағы, келешектің алдындағы парызын ұға біліп, борышынан құтылды. Дана ақынның дара шәкіртінің кемеңгерлігі де осында.

Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық мұражайы–ақынның туғанына 95 жыл толуы қарсаңында Халық Комиссарлар Кеңесінің 1940 жылғы 1-сәуірдегі қаулысы бойынша ұйымдастырылды.