Елдердің экономикалық-экологиялық типтері

Осы уақытқа дейін табиғи байлықты өте ысырапсыз пайдаланудың салдарынан табиғаттың тепе-теңдігі бұзылады. Әсіресе біздің республикамыз экологиялық аптатты аймақ болып табылатындықтан ғаламдық тұрғыдағы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, табиғаттың тепе-теңдігін сақтау мақсатымен бағдарлама жасау керек.

Жалпы, дүниежүзілік шаруашылықтың қоршаған ортаға тікелей әсер етуінен болатын шығын әлемдік ЖІӨ нің 5-8 ⁰/₀ құраса, табиғатты қорғау мен қалпына келтіруге бөлінетін қаржы әлемдік ЖІӨ нің бар болғаны 1⁰/₀ ғана құрйды. Әрине бұл көрсеткіш елдер бойынша алшақтық жасайды. Бұл Б.Н.Зимин ұсынған елдердің

экономикалық-экологиялық топтамасынан айқын:

1. 
   экономикалық дамуы өте төмен деңгейдегі мешеу елдер; мұнда «экологияландыру» ұғымын елде жұмыс істейтін шетелдік кәсіпкерлер есебінен жүргізілетін табиғат қорғау шараларымен ғана байланыстыруға болады. Экологиялық талаптарды орындауға шақыру жергілікті тұрғындар тарапынан қарсылық табуда;
   
2. 
   даму деңгейі төмен елдер; мұнда табиғат қорғау шаралары шетелдіктер көмегімен ғана жүзеге асады. Экологияға қарсылық ресми тұрғыда емес, жекелеген аудандардағы наразылық түрінде көрінеді. Бұл топтағы елдер экологиялық шараларға, әдетте ЖҰӨ-нің 0,4⁰/₀ ғана жұмсайды;
   
3. 
   экономикалық даму деңгейі орташа елдер табиғатты қорғау мен ресурстар байлығын сақтауға қатысты әрекетті қаржыландыруға ЖҰӨ-нің 0,5-1,3⁰/₀ –ын бөледі.Экологиякалықшаралар қоршаған ортаға аса қауіпті өндіріс салаларына қатысты ғана жүзеге асырылады;
   
4. 
   Экономикалық даму деңгейі жоғары елдер;ЖҰӨ-нің жан басына шаққандағы көрсеткіші орташа 6000 АҚШ долларына тең болатын бұл елдерде экологиялық шарларды қаржыландыру жүргізіледі, бірақ ластану ластану көздерін мүлде жою қымбатқа түсетіндіктен экологиялық проблемалар толығымен шешілмеген;
   
5. 
   экономикалық даму деңгейі өте жоғары елдердің өндірісті түгелдей дерлік экологиялық тиімді жаңа технологияларға көшіруге, ластану көздерін залалсыздандыру қаржысы жетеді. Бұл топтағы елдер зиянды кәсіпорындарды дамушы елдер аумағына көшіруде, мұның өзі дүние жүзіндегі экологиялық жағдайы одан әрі нашарлатуда;
   
6. 
   табиғатты қорғау мен ресурс байлықтарын сақтаушы технологияларды енгізудің озық тәжірибесі бар елдер қалдықсыз технолгияға толығымен көшкен. Швейцария тәрізді кішігірім елде мүмкін болған бұл тәжірибе шаруашылық құрылымы өте күрделі елдерде қолданыс таба алмайды.
   

Ресурс сақтаушы және қалдықсыз технологияларды дамушы елдерде жаппай енгізу шаруашылықтың салалық және аумақтық құрылымын түбегейлі өзгертпейінше мүмкін емес. Бұл ақыр соңында еңбек өнімділігінің артуына, өндірістің экологиялық қауіптілігін азайтуға себепші болар еді.

Шаруашылық құрылымын қайта құру байырғы өнеркәсіптік аудандардың мамандану бағыты мен жаңа аудандардың игерілу сипатын өзгертіп, еркін экономикалық аудандардың қалыптасуына, технополистер мен басқа да ғылыми-өндірістік бірлестіктердің пайда болуына апарып соқты. Индустриялық кезеңде басым болған жаппай өндірістің орнын ендігі жерді әр түрлі және сапалы өнімдер жасауға бағдарланған өндіріс алмастыра бастады. Бұл өз кезегінде, алдыңғы қатарлы құрал-жабдық пен өндірісті ұйымдастырудың жаңа үлгілерін пайдалануды қажет етеді. Соның нәтижесінде жаңа индустриялы елдер жетекші дамушы елдерге «экспорттық өндіріс зоналары»қалыптасып дамуда.

Шаруашылықтың құрылымыың түбегейлі өзгеруі қызмет көрсету саласының үлесінің күрт артуына жағдай жасады. Бұл салада жұмыс істейтіндер саны жылдан жылға өндірістен қысқарған жұмыс күші есебінен де өсуде.Әсіресе халықаралық туризмнің бірқатар елдерде жедел қарқынмен дамуы халықтың әлеуметтік жағдайларының жақсаруына, жергілікті жердегі көлік қатынасы мен туристерге қызмет көрсету сапасының артуына алып келді.

6.Тұрақты даму консепциясы.Адамзат өркениеті дамуының материалдық

негізі болып табылатын дүниежүзілік шарушылық қоршаған ортаға зиянды ықпалының ауқымы, ең алдымен, экономикалық даму деңгейімен анықталады.Соңғы онжылдықтырда дамушы елдердің басым көпшілігі қарқынды даму үстінде, бұл өз кезегінде адамзаттың табиғи ортаға әсерін күшейте түсуде. Қазіргі дүние жүзі қауымдастығы қоршаған ортаны қорғау мәселелерін бірлесе шешу қажеттілігін түсінді деуге болады.

БҰҰ-ның 1992 ж Рио-де-Жанейро қаласында өткен қоршаған орта және даму жөніндегі Дүниежүзіндегі конференциясынды тұрақты даму концепциясы қабылдаған болатын. Бұл тұжырымдама табиғат пен қоғамның өзара үйлесім кездейді, мұндай жағдайда адамзаттың қазіргі сұраныстарын өтеу болашақ ұрпақтардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін шектемейтіндей

болуы қажет. Тұрақты даму концепциясының негізгі тұжырымдары мынадай:

1)адамдар табиғатпен үйлесімді түрде, экологиялық сауаттылық пен салауатты өмір сүру құқығына ие болуы керек;

2)қоршаған ортаны қорғау қоғамның даму үрдісінің ажырамас бөлігіне айналуы қажет, сондықтан оны жеке қарастыру мүмкін емес;

3) қоршаған ортаны жақсарту мен сақтау қажеттілігін қазіргі ғана емес, болашақ ұрпақтың алдына қойылатын мақсаты ретінде қарастыру керек;

4)елдердің даму деңгейлері арасындағы алшақтықты азайту және кедейлік пен қайыршылыықты жою;

5)елдер тұрақты дамуға қол жеткізу үшін өндіріс пен тұтынудың осы мақсатқа кедергі келтіретін мәселелерін мүлде пайдаланбауы немесе шектеуі қажет.

Сонымен тұрақты даму концепциясы өзара тығыз байланысқан 3 құрамдас бөліктің: экожүйелерді пайдалану, тиімді экономика, әділетті қоғамның басын біріктіреді. Ал тұрақтылық принциптері табиғат, экономика және әлеуметтік элементтерді біртұтас жүйе ретінде қарастырад. Географияны тұрақты даму концепциясына қатысты аталған бөліктердің кеңістік таралу заңдылықтарын зерттеумен анықталады. Олардың кеңістік ұйымдасу сипаты өзіндік заңдылықтары және аумақтық айырмашылықтары бар табиғи-аумақтық кешендер түрінде болады. Сондықтан тұрақты даму концепциясын елдердің экология саласында ғана емес, халықаралық қарым-қатынастар жүйесіндегі бағыт-бағдарын да анықтайтын құжат деуге болады.

1.Ғаламдық экологиялық проблемалар деген не?Неге олар ғаламдық сипат алда?

2.Қоршаған ортаның ластануы қандай экологиялық апаттарға себеп болуы мүмкін?

3.Озон қабатының жұқаруы әсерінен адам денсаулығына қандай зиян келеді?

4.Жоғары дамыған елдердегі экологиялық проблемалардың басты белгілері қандай, неге олар бұл проблемаларды дер кезінде шеше алмайды ?

5.Экономикалық деңгейі төмен елдерде қандай экологиялық проблемалар белең алуы мүмкін?

6.Қазақстанда шешімін таппаған қандай экологиялық проблемалар бар?

7.Ша.руашылықтың аумақтық және салалық құрылымына экологияландыру қалай ықпал етеді?

8.Қазақстанда экологиялық зиянды өндірістер қатарына қандай салалардың кәсіпорындарын жатқызуға болады?

9.Дүние жүзі елдерін қандай экологиялық-экономикалық топтарға бөледі?

10.Қазақстан қай экологиялық-экономикалық топқа жатады?

11.Жаңа геоэкологиялық стратегияның мәнін түсіндір.

12.Тұрақты даму концепциясының мәнісі неде ?
№ 248 -сабақ

Тақырыбы:Энергетика және шикізат проблемалары

Жоспар:

1. Шикізат қорының шектеулігі

2.Энергетикалық проблема

3.Шикізат тапшылығын жою

Қазірде аса маңызды энергетикалық және минералды шикізат түрлерінің қоры шектеулі екендігі белгілі.

2.Энергетикалық проблема.Энергетикалық ресурстар өндірісінің монополялануы, тұтыну салаларының қарқында дамуы энергетикалық шикізаттың тапшылығына және олардың бағасының күрт артуына себепші болуда. Шикізат түрлерін өндіру және тасымалдау барысында экологиялық талаптарды орындау қажеттілігі энергетикалық проблеманы ушықтырды. Бастапқы энергетикалық ресурстар қатарына жататын мұнай , табиғи газ, көмір, жанғыш тақтатастар, шымтезек, ағаш, су ресурстары қорының шектеулі болуы қалпына келетін не сарқылмайтын балама ресурс түрлерін пайдалануды жеделдетті.

Қазірде дүние жүзінің 40 елінде АЭС бар немесе салынып жатыр, олардағы блоктардың саны 445-ке жетеді.Олардың үлесіне дүние жүзінде өндірілетін электр энергиясының 17⁰/₀тиесілі. Кей елдерде АЭС-тердің электр энергиясы өндірісіндегі үлесі басқа энергия көздерімен салыстырғанда басым болды.Мысалы,Францияда 77⁰/₀-ға, Литвада 83⁰/₀ тең.Осыған қарамастан көп елдерде АЭС салуға қарсы қоғамдық қозғалыстар жұмыс істейді.Олар атом электр станцияларындағы ақаулардың жойқын экологиялық апатқа соқтыру жағын және радиоактивті қалдықтарды қоршаған ортаға зиян келмейтіндей жағдайда жүздеген жылдар бойы сақтауға мүмкіндік беретін қоймалардың жоқтығын алға тартуда.

Балама энергетикалық ресурстарды пйдаланып жұмыс істейтін станциялардың болашағы зор.Бұл олардың қорының қалпыга келу мүмкіндігімен немесе мүлде сарқылмауымен, қоршаған ортаға зиянды әсерінің аздығымен түсіндіріледі. Бірақ мұндай құрылыстарды салу салыстырмалы түрде қымбатқа түсетіндік тен онша кең тарламаған.

3.Шикізат тапшылығын жою.Өнеркәсібі жоғары деңгейде дамыған елдердің шикізат түрлеріне сұранысы дамушы елдер есебінен қамтамамыз етіледі.Маңызды шикізат түрлерінің барлығын дерлік сырттан әкелетін Жапонияны былай қойғанда, салыстырмалы түрде энергетикалық және минералды шикізат түрлеріне бай АҚШ-тың өзі темір кенінің 1/3-ін, бокситтің 90⁰/₀ сырттан алады.

Шикізат қорының азаюы геологиялық барлау жұмыстарының кең ауқымда жүргізіле бастауына себепші болды.Соның нәтижесінде Дүниежүзілік мұхит түбінен темірдің , марганец пен мыстың,кобальттың ірі кен орындары табылған.Ал көптеген елдер мұнай мен газды теңіз қайраңдарынан 5-6 км тереңдікте өндіруді үйренді.Соған қарамастан дамушы елдердің жер қойнуында әлі анықталмағаг шикізат түрлері болуы мүмкін.

Шикізат тапшылығы проблемасын шешу үшін қазірде жаңа кен орындарын игерумен қатар, шикізат түрлерін жасанды жаңа материалдармен алмастыру, метал сынықтарын қайта қорытып, пайдалану, қағаз қиқымдарын екінші рет өңдеу сияқты шаралар пайдаланылуда.Мысалы, қазірде өндірісте пайдаланылатын металдардың 30⁰/₀ аса қайта қорытылған металл сынықтары болып табылады.

Сонымен шикізат қорының шектеулілігіне, неғұрлым арзан пайдалы қазбалардың болашақта сарқылатындығына байланысты шикізат пен энергияны үнемдеу, ресурс сақтаушы технологияларды көп пайдалану қажеттігі туады.

Бақылау сұрақтары:

1.Шикізат проблемасының пайда болуына қандай факторлар әсер етеді?

2.Неге кей елдерде энергетикалық және шикізат проблемасы болса да, ол ғаламдық сипат алып отыр?

3.Қазақстанда шикізат тапшылығы бар ма?

4.Біздің елімізде балама энергетика қорларын игеру жүзеге асырылды ма?

5. Қосымша деректер пайдаланып, ҚР-ны энергетикалық және шикізат проблемасын шешу жолдарын қарастыр.