Семинар сабағы Сарсембаев Р. М. , дәрістер. Мәдениет ұғымы және құрылымы с. Жоспар
Дәріс № 3-4 Мәдениет анатомиясы. Мәдениет тілі
жүктеу/скачать 137.05 Kb.
|
| Дәріс № 3-4 Мәдениет анатомиясы. Мәдениет тілі.
Жоспар 1 «Шығыс – Батыс» мәдениеті өркениеттілік дихотомиясының үлгісі ретінде. 2 Мәдениеттір типологиясы және мәдениеттің тарихи өлшемдері. Мәдениет үғымын тереңірек түсіну үшін, оған ма-ғыналық жақыңдығы бар кейбір басқа ұғымдармен арақатына-сын қарастырып өтейік. Осы сипатта біздің зердемізге бірінші түсетін үғым — өркениет. Өркениет (цивилизация) семантика-лық жағынан алғанда (латын тілінің — «сміізң сөзі) азаматтық дегеңді білдіреді. Римдіктер бүл үғымды «варварлықтарң деп оздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашы-лықтарын көрсету мақсатында қолданған. Яғни, «өркениетң олардың түсініктері бойынша азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империя-сының даму дәрежесін білдіреді. Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұгымның мағыналарын төмендегідей топтастыруға мүмкіндік бар: •1. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э.Б. Тайлор). •2. Өркениет — мәдениеттің ақыры, оның көрілік шағы, ру-ханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер). •3. Өркениет — мәдениетгің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Ф. Вольтер, Д. Белл). •4. Өркениет — тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (Л. Морган). •5. Өркениет — этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский және т.б.). •6. Өркениет мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның ма-териалдық жағы. Бүдан көретініміз, мәдениет пен өркениет бір-бірімен бай-ланысты үғымдар екен. Мәдениеттанушы Г. Чайлдтың пікірінше, өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қалалардың пайда болуы, жазбаша мәдениеттің дамуы, қол-өнер мен сауданың өркеңдеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады. Мәдениетті түлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіңдегі маңыздыла-ры: мөдени әрекет, мәдени орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени үйымдар мен үжымдар. Бүлардың арасыңда ең түбегейлісі — мәдени әрекет. Әрекеттену — жалпы адам мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени өрекет деп, әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, түты-нуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нөтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді. Осы әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күші ретіңде ғылым адамның талап-мүқтаждарын, мөдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынандай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағынасын іздеу, өмірден өз орнын табуға үмтылу, шығармашылыққа талпыныс, альтруизм, гумандылық және тағы баскалары. Мәдени орта үғымы мәдениеттің коммуникациялық (қаты-настық) табиғатымен тығыз байланысты. Мәдени орта заттық-материалдық, әлеуметтік үйымдар мен үжымдардан, рухани қызмет орындарынан түрады. Оларға техника мен қүрал-жаб-дықтардың даму деңгейі, түрмыстық мәдени дәрежесі, адамдар-дың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани мәдениетті сақтау және насихаттау үйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханалар, клубтар және тағы басқалар) жатады. Қайсыбір үлттық мәдениетті алсак та, ондағы салт-дөстүр-лер жүйесіне бірден назарымыз ауады. «Салт-дәстүр, — дейді белгілі философ Гердер, — тіл мен мәдениет бастауларының анасың (Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. — М., 1977. — С. 252). Медениет өзінің кең мағынасында бір үрпақ-тың келесі үрпаққа жоддаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мүрагерлікті жүзеге асыратын салт-дөстүр-лер жүйесі мәдениет озегін қүрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ал салт-дәстүрлерге Ғұзыхан Ақпанбет мынандай баға береді: «Олар — терен философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған тұжырымы, негізгі нәрі, қысқа да көркем бейнесің. (Қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1993, 36-бет). Ғасырлар бойы күңделікті іс-тәжірибе негізіңде сұрыптал-ған жазу-сызу мен азаматтық қоғам әлі жоқ кезде қалыптасқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғүрыптар мәдени мирасқорлықтың жалғыз мүмкіндігі болды. Ескі ырымдар мен әдет-ғұрыптардан надандык, анайылықты емес, қазіргі ұлттық мәдениеттердің архетипін аңғарған жөн. Кез келген ұлттық мәдениеттің негізі мен ділін, ондағы адамгершілік қасиеттер мен дүниетанымды ұғыну үшін мәдениеттің тағы бір түп-тамыры дінге жүгіну қажет. Тотали-тарлық жүйе ұлттық мәдениеттерді қүрту мақсатында, дінді «апиынң деген марксизм қағидасын басшылыққа алып, ешқан-дай қасиетті тірліктері жоқ, шолақ белсенді мәңгүрттерді тәрбие-леуге тырысты. Ал шындығыңда діни Ренессанс («ренессансң — француз сөзі — қайта жаңғыру) мәдени дамуда орасан зор роль атқарды. Дінге дейінгі дүниетаным ретіндегі мифте табиғат касиетті күштерге баланса, үлттық немесе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғам-ның құдіреттілігіне басты назар аударылады. Осының нәтижесінде өркениет қалыптасады. Жалпы алғаңда, дінтанусыз мәдениеттану жоқ. Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоның мәңгілік туыңдыларымен жалғасқан, халық-тың шығармашылық рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер өлемінсіз, қандай мөдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шыныңда да, өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлы-лығын білдіретін ғажап көріністердің бірі — оның әсемдікке, сүлулыққа үмтылуы. Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйіңді ой айтуға болады: мәдениет — адам әлемі. Мөдениет көріністерінде адамдық парасат, оқыл-ой, ізгілік пен өдемілік заттаңдырылып, игіліктер дүниесі қүралған. Сонымен бірге мөдениет адамды түлға деңгейіне көтеретін негізгі қүрал. Әл-Фараби айтқандай, адам — «хайуани маданиң, яғни, мәдениетті жан. Адам — табиғат туыңдысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып қалады. Мәдениет адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет айтылса да, адамның табиғи і ғармашылықтың ең жоғары үлгісі екендігіне күмән ң И. Гердердің тілімен айтқаңда, адам — табиғаттың бірінші а тық алған пендесі. Ғасырлар — адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ і алға қарай жылжу Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола берм Адам қоршаған ортаны озіне ыңғайлы түраққа айналдыр тырысты, алайда осы белсенділік көп жағдайда табиғаг күйзелтіп, құлдыратып жіберді. Мәдениет пен табиғатты қарама-қарсы қоюдын бір түрі ад: ның табиғи антимәдениеттілігі жөніндегі ілімдер еді (киника Ницше). Контрмәдениет атты XX ғасыр туындысы бұқарал мөдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қаг. қозғалыс сипатыңда болды. Мәдениет пен табиғатты ұштасі руға тырысатын ілім — мәдени антропология. Онын негізін лушылардың бірі — Э. Уилсон. Әрине аталған ілімдер табиғи-биологиялық заңдылықтар тым әсірелеп жібереді, әйткенмен оның қисыны бар сияқі Өйткені, XX ғасыр мәдениет пен табиғат дилеммасының ад тағдыры үшін қауіпті екендігін көрсетіп, заман талабына сәй* экологиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизд тежейтін бұл ілімнің негізі есебінде мынадай идеяларды ат откен жөн: •а) академик В.И. Вернадскийдің Ноосфера (парасатты орі туралы ілімі; •ә) Рим клубының экологиялық түжырымдары; •б) Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі гуманистік эволі циялық теориясы; •в) Л.Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т.б. д мытқан гуманистік этика т.б. Тағы айта кететін жайт, осы экология мәселелеріне байл; нысты Шығыс пен Батыстың арасындағы айырмашылық тур; лы. Интровертивтік Шығыс мәдениеті табиғатқа жақын, с үстемдік етуге шақырған жоқ. Сонымен, мәдениет адам мен табиғатты бөліп түрған «қыта қорғаның емес, керісінше, олардың арасындағы нөзік үндесті және рухани қыл-кепір. Осы үндестікті (гармонияны) одан ә] жетілдіру — адамзаттың алдындағы келелі міндет. Адам және мәдениет мәселесін тереңдете түсетін тағы бі жайт адамның қабілеттілігіне, жан-жақтылығына, шексіздігін байланысты. Американ ғалымы К. Поппер айтқандай, адаі бірдей үш дүниеге: физикалық, ментальдык (психологиялық) және идеалдыққа жатады. Сонда мәдениет осылардың қайсысымен көбірек анықталады деген занды сұрақ туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық және рухани бөліктерге бөлудің қарадүрсін шеңберінен шыға алсақ, онда мәдениеттің өзінің ішкі мағына-сында идеалды екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды қор-шаған заттар, дүние — бүл мәдениеттің сыртқы көрінісі ғана, оның мәні — руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде зат-тандыруда жатыр. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамдағы өмір сүріп жатқан адамдардың өзіңдік санасында, парасаттылық сезімде-рінде, рухани ізденістерінде айқындалады. Ж. П. Сартрлық көсемсөзді қайталасақ, адам өлемге еркін жіберілген, ол еріктілік жазасына кесілген. Осы сипатта мәдениеттің қүпиясы — адамдағы «Меңдікң. Одан сыртқа ерек-ше бір нүр — азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сәулесі нүр шашып түр. Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мәдениет дегеніміз менің өмірім, менен бөлінген, мен өлген-нен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым. Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқы-лайық. Алдымен қоғам және мәдениет үғымдарында қаншама үқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасыңдағы мағына-лық, айырмашылықты естен шығармаған жөн. Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (түлғалар-дың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс ны-сандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның үйымдасу нысандары, бүл ретте қоғамды зерттейтін бас-ты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы түрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмүнында қолданылады. Біз осыған дейін мәдениетгі үғымдық жағынан қарас-тырып келдік. Ал мәдениет болмысы — тарихи-мәдени про-цесс. Оны әлеуметтік қозғалыстың ақпараттық түрі деп атауға болады. Мәдениеттің заттық пішіңдерінде ақпараттық беріліс адам әрекеті нәтижесіңде «жасаңды табиғаттаң ұяланса, ал ру-хани мәдениетте ол текстер мен тілде жүзеге асады. Тарихи-мәдени қозғалысты мәдениеттану дүниежүзілік та-рихтан басқаша қисынмен зерттейді. Оның алдыңда оқиғалар мен тарихи деректердің тізбесін жасау мақсаты түрған жоқ. Ол осы тарихи-мәдени процестің қисындық модельдерін бейнелеу-ге тырысады. Егер біз дүниежүзілік тарихқа осы сипатта назар аударсақ, онда адамзат дамуында екі бағыт бар екендігін бай-қаймыз. Біріншісі, табиғатты меңгеру арқылы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды өркендетумен, білім мен техника-ның дамуы нәтижесінде қалыптасатын өркениетпен байланыс-ты. Өркениет заманы адам өміріне машинаның жан-жақты енуімен, тіпті адамның руханилығының қүңдылығы кеміп, оның осы машинаның тетігіне айналған көріністерімен айқындалып тұр. Н.А. Бердяев бұл туралы былай деген: «Өмір органикалық сипатын жоғалтып, табиғи тербелістермен байланысынан айы-рылады. Адам мен табиғаттың ортасына, адамның табиғатты бағындырғысы келген құралдары қойылған... Өркениеттің негізі енді табиғилық та, руханилық та болмай қалды, оның негізі — машиналықң (Бердяев Н.А. Воля к жизни и воля к культуре. На переломе. - М., 1990. - С. 78). Әрине өркениет адам өмірін қазіргі кезде түтынудың жоғары деңгейіне көтерді. Дамыған елдерде «не жеймін, не киемінң іқты мөселелер түбегейлі шешілген. Бірақ адамзат үшін бүлар-і басқа маңызды талап-тілектер бар. Екінші багытты — адам танилығының дамуы (мәдениет) деп атауға болады. Ол адам-ң ішкі дүниесіне, оның терең сезім қатпарларына, ой-өрісіне эылған. Осы екі бағыттың айырмашылығын Шығыс пен Ба-сты салыстыру арқылы да байқауға болады. Егер Шығыс дениетке көбірек көңіл бөлсе, Батыс өркениетті дамытуда талай жетістіктерге жетті. «Батыс адамы Дүниемен, табиғат-^, өзі сияқты басқалармен күресуде. Шығыс адамындағы кү-; пафосы — керісінше: ол өзімен-өзі, өзіңдегі толымсызбен реседің (Хамидов А. Шығыс және Батыс: дүниелік қатынас не дүниетаным//«Шаһарң. — 1993. — № 1). Егер тарихи-мәдени қозғалыстың динамикасын алып қарас-рсақ, онда тарихи түрғыдан төмендегідей сатыларды бөліп эсетуге болады. І. Льюис Генри Морганның ілімі бойынша: 1. Тағылық. Варварлық. 3. Өркениет. ІІ. Маргарет Мидтің ілімі бойынша: 1. Постфигуративтік ютүрлік) мәдениет. 2. Кофигуративтік (замандастық) мәде-гт. 3. Предфигуративтік (жас үрпақтық) мәдениет. ІІІ. Даниелл Беллдің пікірі бойынша: 1. Индустриалдыққа іінгі қоғам. 2. Иңдустриаддық қоғам. 3. Индустриалдықтан іінгі қоғам. Марксизм бес қоғамдық-экономикалық формацияға (алғаш-қауымдық, қүлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, ►імунистік) тән мәдениеттің бес түрін көрсетеді. Бүған дейін мәдениет өзінің түтастық және жалпылық ігілері бойынша бүкіладамдық қасиет ретінде сипаттал-. Алайда, нақтылы тарихта әртүрлі мәдени жүйелер өмірге ііп жатады, олар кейін орнын басқаларға береді. Ал этнос-к, (үлттық) мәдениеттерді алсақ, олар тіпті бір ғасырдың нде талай өзгерістерді басынан өткізген. Мысалы, XX ға-рдағы қазақ мәдениеті туралы сөз болғанда көшпен-ерден бастап кеңестік тоталитарлық мәдениетпен қоса, ;ір қайта жаңғырып жатқан қазақтың төл мәдениеті туралы •у қажет. Сонда, өр мәдениеттің озіндік ерекшеліктерін жоғалтпай, ірды белгілі бір жүйеге, топқа келтіруге бола ма? Бүл мөде-:ттер типологиясы туралы және мәдениеттанудағы ең келелі ;елелердің бірі болып табылады. Гипология (грек тілінен «типосң — пішін, үлгі, із және «ло-ң — ілім, соз деп аударылады) деп қазіргі ғылыми әдебиетте зерттеу объектілерін жалпылама үлгі комегімен талдау, сүрып-тау және жинақтау әдістері мен тәсілдерін айтады. Типоло-гия, әсіресе, бір-біріне үқсамайтын, коп түрлі қүбылыстар-мен істес болатын ілімдерде реттеу және түсіндіру мақсатын-да жиі қолданылады. Осы сипатта типологияның XX ғасырда жан-жақты дамыған структурализм, жалпы жүйелік ілім мен мәдениеттану сияқты ілімдерде кеңінен қолданылатынын баса айту қажет. Бүл ілімдерде типология әр түрлі қүрылымдык заңдылық-тарды ашу, олардың негізіндегі архетиптерді айқындау, осының нөтижесінде идеалды типтерді қүрастыру және оларды салыс-тырмалы тәсілдермен түсіндіру сияқты ғылыми негізгі әдістерге жатады. Сонымен, адамзатқа тән сан алуан мөдениетті зерттеу үшін типология ауадай қажет. Қазіргі мөдениеттануда типологияның бірнеше баламасы қабылданған. Бүл жерде шешуді қажет ететін мәселе — меде-ни типтердің өзара байланысы. Дүниежүзілік түтас мәдени-еттер эволюциясы бар ма, әлде әрбір мәдениет оқшау, бір-бірімен алшақтап кете ме? Осы мәдени типтердің тарихтағы салмағы, оның қосқан үлесі қандай? Неліктен адамзат да-муында белгілі бір мәдени тип алға озып шығады? Ал бүрын гүлденгені, неге кейін солып қалады? Осындай сүрақтарды жалғастыра беруге болады. Енді соларға түсіндірмелерді іздестіріп көрейік. Осы мәселе бойынша мәдениеттануда негізінен үш бағытты бөліп алуға болады. XІX ғасыр тарих түрғысынан мәдениет типтерін негізінен біртүтас дүниежүзілік өркениеттің қалып-тастыру заңдылықтарына сәйкестендіре шешті. Дарвинистік эво-люциялық ілім ықпалымен пайда болған бір бағыттық прогрессивтік мәдени даму түжырымдамасы бойынша әртүрлі өркениет жоқ. Тек бір оркениет бар және де барлық дамыған елдер мөдениеттің үқсас сатыларынан отеді. Бүлай ойлау, өсіресе, марксизм ілімінде анық айтылған (қоғамдық-экономи-калық формациялар, спираль түрінде даму идеялары). Гегель философиясындағы жалпыламалықтың жекелерден жоғары түрып, оларға үстемдік ету принципі мәдениет типтеріндегі өзіндік ерекшеліктерді елемеуге әкеліп соқты. XІX ғасырдың екінші жартысынан басталған бетбүрыс осы мәселеге де оз әсерін тигізді. Мәдениеттегі ортақ даму заңды-лықтарын логикалық түрғыдан талдаудың орнына әрбір "өркениеттіңң көркем өмірбаянын суреттеу алдынғы қатарға шықты. Ресейде де бүл идея XІX ғасырда терең тамыр жайған. Осы ретте орыстың белгілі мәдениет тарихын зерттеушісі Н.Я. Дани-левскийдің тарихи-мәдени тип іліміне қысқаша тоқталып өтейік. Ол өзінің «Ресей және Еуропаң атты шығармасында та-рихта 13 мәдени типтің болғанын атап өтеді. Осы тарихи-мәде-ни типтердің арасынан біз түрік халықтарын таба алмаймыз. О. Шпенглер сияқты Н. Данилевский де «Орталық Азия ха-лықтары варварлық сатыдан шыға алмадың деген еуроорталық-тық көзқарас шеңберінде қалып қойған. Әрбір мәдени-тарихи тип окшау организм тәрізді болған-дықтан, олардың бір-біріне қарым-қатынасы шектелген, ара-ларында шынайы сүхбаттасу (диалог) мүмкін емес. Н. Дани-левскийдің пікірінше, үлттық мәдениеттер шығармашылық (творчестволық) және қатып-семіп қалғандар (реликтілік) бо-лып бөлінеді. Тарихи қозғалыс нөтижесінде кейбір мөдениет алға озып шығады да, басқалары оларға этнографиялық мате-риал болудан озгеге жарамайды. Жалпы қалыптасқан мәдениет шамамен 1500 жылдай омір сүреді. Оның 1000 жылын қалып-тасу, нәр жинау, басқалардан оқшаулануды қамтитын этно-графиялық кезеңі алса, 400 жыл мемлекеттік кезеңге жатады. Тек соңғы 50—100 жыл ішінде тарихи-мәдени тип өзін көрсетеді, тарихта із қалдырады. Бүл кезеңді Н. Данилевский оркениет деп атайды. Бірақ өркениет түбінде этностық мәде-ниетке орны толмайтын нүқсан келтіреді, оның архетиптік озегін жегідей жейді. Әрине, Н. Данилевский тарихи-мәдени типтердің арасында-ғы байланысты мүлдем жоққа шығара алмайды. Оның пікірінше, мәдениеттердің арақатынасының 3 түрі бар: • а) жою, тазарту (мысалы, еуропалықтардың Америкадағы үндістер өркениеттерін мүлдем қүртып жіберуі); • ө) будандастыру (І Петрдің еуропалық мәдениетті орыс жеріне енгізуі); • б) тыңайту (мәдениет өзінің негізін сақтап, басқалардың нәрімен толығады). Жалпы алғанда кәптеген тың пікір айтқа-нымен, Н. Данилевский мәдениеттер түтастығын жеткілікті ескермейді. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап адамзат ғасырлар 5ойы қалыптасқан, алайда жаугершілік пен алапат соғыстардың саддарынан жиі-жиі үзіліп қалған өзінің бірыңғай мәдеі бірлігін қалпына келтіре бастайды. Бүкілпланеталық түтасть: идеясы гуманист ойшылдарды тарихтың ішкі мәнісін замаңдг сабақтастығынан іздеуге үмтылдырды. Мәдени оқшаулық тес риялары өз орнын адамзат оркениеті дамуының біртүтастығ: жайындағы ілімдерге бере бастады. Осылардың ішінде белгу философ-экзистенциалист Карл Ясперстің (1883—1969 белдеулік (осьтік) уақыт ілімі ерекше орын алады. К. Ясперстін пікірінше, адамзат біртүтас күйде пайда бол ган, негізгі даму бағыты ортақ және тағдыры мен болашағы үқсас Жалпыадамдық мәдениет пен еркениеттің қалыптасуыш шешуші әсер еткен фактор — тарихтағы рухани даму, қүдай-лық сенімнің адамдарды баурап алуы. Бірақ өрбір дүниежүзілік немесе үлттық дін ©зара таластың салдарынан жалпыадамдық наным мен сананы қалыптастыра алмады. Оны тек қана «дүниежүзілік тарихтың белдеулік уақытындаң пайда болған философиялық сенім түжырымдады. Бүл — шамамен б.э.б. 800 және 200 жылдарды қамтитын уақыт. Осы кезде планетамыз-дың әр жерінде (Қытайда, Үндістанда, Персия мен Палестина-да, Ежелгі Грекияда) рухани қопарылыс болып, казіргі адам типі қалыптасты. «Бүл уақытта, — дейді К. Ясперс одан әрі, — кере-мет қүбылыстар болып жатты. Қытайда Конфуций мен Лао-цзы омір сүрді. Мо-цзы, Чжун-цзы, Ле-цзы және тағы да копте-ген философтар өз ойларын дамытты. Үндістанда Упанишадтар пайда болып, Будда омір сүрді. Осы екі елде де адамзаттың бар-лық тағдырлық мәселелері пайымдалып, бабына жетті; Ираңда Заратуштра жақсылық пен зүлымдықтың арасында толассыз күрес жүретін әлем туралы оз ілімін уағыздады; Палестинадан Илия, Исайя, Иеремия және Екінші Исайя пайғамбарлар шық-ты; ал Грекия — бүл Гомер мен Парменид, Гераклит, Платон тәрізді философтардың, Фукидид пен Архимед сияқты трагиктердің уақытың (Смысл и назначение истории. — М., 1971. — С. 32-33). К. Ясперс ертедегі үлы мөдениеттердің пайда болуын адам-ның озінің әлсіздігін сезініп, осы жағдайдан қүтылу үшін руха-ни күреске шығуы арқылы түсіндіреді. Адамзаттың рухани бірлігі идеясын К. Ясперс мәдениеттер типологиясын талдауға негіз етіп алған. Оны нақтылы көрсету мақсатымен төмендегідей кестені «Тарихтың түп-тамырлары және оның мақсатың шы-гармасында үсынады. Шығыс Ренессансының талай елдерді камтыған және 500 жылдан артық өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-Киңди, әл-Фараби, ибн-Сина, Фирдауси, Ж. Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын меңгермей, қазір мәдениетті адам деп есептелу қиын. Бұл жерде осы ұлы құбылыстың мүсыл-мандықпен қатыеы қанша деген сұрақ заңды туады. Оның негізі Арабтар Орта Азия жерін 712 жылдан бастап жаулап алды. Осының нәтижесінде бүкіл афро-еуразиялық даланы біріктірген ортақ мәдениет қалыптасуына мүмкіндік туды. Бүл жағынан алғанда ислам діні осы елдердегі мәдениеттерді араластырып қорытып жаңа үлгі шығаруға себепкер болды. Арабтар жаулап алған көптеген елдерде (әсіресе, Иран, Үндістан, Египет, Си-рия) бүрынғы эллинистік өркениеттің рухы жоғалмап едд. / Бүрыннан Орта Азиямен тығыз байланысты Қазақстан жеріне де ислам өз өсерін тигізді. Еліміздегі коптеген түрік тайпалары-ның мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдама-ған. Қарахандар мемлекетінде мүсылман дінін алғашқы қабыл-даған қаған Сатук, ал оның баласы Мұса 955 жылы исламды Қарахандар мемлекетінің ресми діні деп жариялады. X ғасырда оғыздар мен кыпшақтардың да бірталай болігі мұсылмандыққа отті. Жалпы алғанда, исламды қабылдау Қазақстан жеріндегі тайпалардың сол кездегі озық мәдениеттерге қосылуына мүмкіндік берді. Осы кезден басталған мәдени өркендеуге мүсылманның ру-хани оміріндегі екі бағыттың бір-бірімен тайталасы Қазақстан жерінде де озінің терең әсерін қалдырды. Бірінші бағыт Пла-тон, Аристотель сияқты грек философтарына сүйенген Шығыс перипатетикасымен байланысты. Оның негізін салушы — дүниежүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші үстазы, ежелгі Отырар қаласында туған Әбунасыр Мұхам-мед ибн Мүхаммед ибн Тархан ибн әл-Фараби ат-Түрки. Әл-Фарабидің рухани мүрасы қазақстандық және басқа ғалымдар тарапынан ойдағыдай зерттелген. Ал әл-Фарабидің озі зерттеу жүргізбеген ғылым мен мәдениет саласы жоқ, Б. Ғафуровтың есебі бойынша, ол 200-ден астам трактат жазған. Әл-Фараби өзінің трактаттарын сол замаңдағы рухани-ғылыми кұрал са-налған араб тілінде жазғанымен, өз отанының ғасырлар бойы қалыптасқан мөдениетінен әрқашан нәр алып отырған. Әл-Фарабидің ұлылығы оның өз отанының мәдени көңіл-қалпына ирандық, үнділік жөне антикалық мәдениеттерді үштастыра білуі. Әл-Фарабидің мәдениет туралы пікірлері негізінен араб мәдениетінің мына 4 тармағына байланысты: 1. Хақиқат (бір Алланың ақиқаттығын дәлелдеу). 2. Шариғат (мүсылмандық түрмыс-салт заңдары). 3. Тарихат (Аллаға қызмет өткен әулие-лер өмірі). 4. Маарифат (білімділік, парасаттылық идеялары). Мыңжылдар тарихы бар Иран өркениетін бүл елді жаулап алған арабтар, осы мәдениеттегі өте терең парсылық әдебиетті меңгеру жолын әдеп деп түсінді. Әдепке жататын шығармалар өзінің қарапайымдылығымен, түсініктілігімен, ой үшқырлығы-мен адамды баурап алады. Әдепті адам ілімін әл-Фараби өзіне тән гуманистік түрғыдан қарастырады және осыңдай адамдағы бірінші қасиет деп оның парасаттылығын көрсетеді. Оның шы-ғармаларында кездесетін адамды «хайуани ақлиң (ақылды жан) деп анықтау кейінгі еуропалық ағартушылықтағы Ното заріеш-ке сабақтас. Ақылды жанмен қатар әл-Фараби еңбектерінде адамды «Хайуани маданиң (мәдениетті жан) деп анықтаудың да терең сыры бар. Осыңдай түлғалық деңгейге ең алдымен ел басшысы көтерілуі керек. Ол өзінің аңдағыш қасиеті арқасында дана, философ, ке-меңгер, парасат иесі болып шығады, ал оның қиялдау қабілетіне қасиет дарыған адам пайғамбар, сәуегей және өмірдегі оқиғалар-ды түсінгіш, білгір болып көрінеді, — міне, осының бәрі оның тәңірілікті танып білетін болмысының шарапаты. Мәдениетті адам тәрбиелеу мәселелерін әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала түрғындарының көзқарастары туралың, «Бақыт жолын сілтеуң, «Ақыддың мәні туралың, «Данышпандықтың інжу-маржаның, «Бақытқа жету жайындаң ж.т.б. трактаттарында жан-жақты тал-даған. Оның жиі қолданатын үғымы — «қалаң. Қаланы әл-Фара-би жай ғана қоныс, түрғын жер деп түсінбей, оны адамдардың мәдени топтары, мемлекет мағынасында қолданады. Бүрын ай-тып кеткеніміздей, тіліміздегі медениет үғымының арабшасы «маданиятң, мадина, яғни қала сөздерімен түбірлес. Ізгілер қала-сының түрғындары, ұлы үстаздың ойынша, өздерінің инабатты-лығымен, әділеттілігімен, білімділігімен, өнер сүйгіштігімен көзге түседі. Әл-Фарабидің адамзат мәдениетіне қосқан үлесін, оның төмеңдегі өлең жолдарынан жақсы байқаймыз. Бауырым, сен теріс жолға түскен жандарға ерме, Олардан аулақ жүр, кашанда әділдік жағыңца бол. Бүл дүние — біз моңгі түратын мекен-жай емес, Әлемде ешкім өлімді жеңе алмайды. Адамдар олде күмға түскен із бе екен? Біз соншалыкты дорменсіз болғанымыз ба? Бір рет самал соқса-ақ, бәріміз Мына өмірден үшты-күйлі жоғалып кетеміз бе? Адамға бір сөттік кыска ғүмыр берілген. жүктеу/скачать 137.05 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|