158
ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы Зинол Бисенғали зерттеулерінде
көзқарас, коммунистік идеология ықпалының
Ж. Аймауытовтың «Қартқожасынан» көрініс та-
буы, «Ақбілектегі» кейіпкерлерге саяси сананың
ықпал етуін суреттеуі, Ш.Құдайбердіұлының
«Әділ-Мариясындағы» өзгеше көркемдік тәсіл,
авторлық көзқарас тұрғысынан зерделеуі т.с.с.
мәселелерге айрықша назар аударып, көңіл
бөледі. «Жалпы, Шәкәрім шығармашылығында
рухани түсініктер мен сезім баса көрініс таба-
тын құпияға толы, ондағы образ сопылық поэзия
арқылы жеткізілген» (Soltanayeva, 2015: 12).
Нақтырақ тоқталсақ, әдебиеттанушы ғалым
З.Бисенғали өз зерттеулерінде Шәкәрім Құдай-
бердіұлының «Әділ-Мария» романы XX ға-
сыр басындағы
қазақ романының жанрлық,
стильдік, көркемдік тұрғыдан дамуына айрықша
ықпалы болғанын жан-жақты тоқталып
өтеді. Шәкәрімнің романына Шыңғыстаудың
бөктерінде өткен оқиға арқау болғаны белгілі.
«Шәкәрім – прозадағы маңызды тұлғаның бірі.
Ол шығармаларын роман, очерк, мақалалар,
тарихи-философиялық
трактаттар
сияқты
жанр ларда жазды» (Shortanbayev, 2016: 108).
Шәкәрім поэзиясының, шағын прозалық туын-
дыларының негізгі тіні болып келетін фило-
софиялық пайымдаулардың бұл романда да
айрықша көрінетінін байқаймыз. Өмір құбы-
лыстарын өзінше түйсініп, түйін-тұжырым
жасау Шәкәрімнің шығармашылығына тән
ерекше лік десек, артық айтқандық емес. «Абай
мен Шәкәрімнің
философиялық идеялары
дәстүрліліктің қорғауға тиіс белгісіне айналды»
(Sydykov, 2016: 367). Осы жайттарды профессор
З.-Ғ. Бисенғали роман жанрын игерудегі өзгеше
қадам, соны тәсіл екенін аңғартып, «Шығарма
құрылымында бірін-бірі толықтырып, қатар
өрілетін екі өрім бар. Бірі – трагедияға ұшыраған
жастар өмірі, тағдыр тарихы да. екіншісі – сол
тарихтың әр тұсына үңіле қарап, мәңгі өмір,
табиғат туралы толғаныста отырған автор»
(Бисенғалиев, 1989: 69), – деп тұжырымдайды.
Автордың кейіпкер болмысын танытудағы,
характер психологиясын ашудағы, аадамның
жан әлеміне үңілудегі, өмір құбылыстарының
сан алуан иірімдерін өзгеше танытудағы сурет-
керлік әлеуеті, шеберлік машығы мейлінше
оқшау, дара сипатты болып келетіні де зерттеу
өзегіне айналған.
Зерттеушінің Шәкәрім романының көркем-
дік сипаты,
ғылыми маңызы, әдеби мәні,
философиялық құндылығы тұрғысына қатысты
пайымдаулары оның қазақ әдебиеті тарихындағы
орнын анықтауға да септігін тигізеді.
Әлеуметтік теңсіздіктен туындайтын та-
лайлы тағдырлар трагедиясының ХХ ғасыр
басындағы қазақ романшыларында шебер су-
реттелу сыры, сондай-ақ осы кезең әдебиетін
зерттеуде әлі де болса толық ашылмаған әдеби
бағыттармен олардың әдіс-тәсілдері «Қазақ про-
засында» әдебиеттанудағы нақты мәселе ретінде
көрсетіледі. Алғашқы әлеуметтік теңсіздік сал-
дарынан орын алған тағдырлар трагедиясының
сәтті суреттелуі қаламгерлеріміздің әлемдік
әдебиеттегі
натурализм
әдіс-тәсілдерін
меңгеріп шын мәніндегі романдық ойлау
деңгейіне көтерілгендігімен байланыстырылса,
натуралистік бағыттың
нақты мәселе ретінде
қарастырылуы «қазақ әдебиетінде бұл әдеби
бағыттың ұлттық ерекшеліктерін ескеретін те-
ориясы жасалмауымен» түсіндіріледі. Және
зерттеу нысанына қатысты: «қазақ романдарын-
да, тіпті әдебиетінде де, бұл әдіс, бағыт көркем
жүйе тәрізді қалыптасты ма, оны ашып айту
қиын. Арнайы зерттеулер де жоқ. Қажет екені
көрініп-ақ тұр» деп, әдебиеттанушылардың ал-
дында анықталуы тиіс мәселелерді де нақтылап
өтеді. Осы төркіндес ойды ғалымның романдағы
сентиментализм өрнектеріне қатысты айтылған
«қазақ әдебиетінде сентиментализм ағымының
түрі, бейнелеу әдісі ретіндегі қолданылу аясы,
көріністері зерттелген емес» пікірінен де
аңғарамыз.
Достарыңызбен бөлісу: