Зерттеу материалы және әдістері

153
Ш.А.
Шортанбаев, А. Мамыров
бойындағы адами қасиет, әдебиетке адалдық 
аяулы ұстаздары Бейсенбай Кенжебаев, Зей-
нолла Қабдоловтардан жұғысты болған тәрізді. 
Ұстаздарының ұлылығы, кісілігі Зекеңнің де 
бойына сіңісті болғандығы мінезінен, ісінен, 
әңгімесінен сезіліп тұрады. «Ұстазы мықтының 
ұстамы мықты» деген сөздің жаны бар. 
Қырық жылға жуықтаған қазақ әдебиетіндегі 
шығармашылық жұмысында қалпынан айныма-
ған Зекең бір ғасырдың бүлінген рухани бастау 
бұлағын тұндыруға, бүтіндеуге бар ғұмырын 
арнап келе жатқандығын ғалымның «ХХ 
ғасыр басындағы қазақ прозасы», «ХХ ғасыр 
басындағы қазақ романы», «Казахский роман 
начала ХХ века», «Қазақ романы», «1940-1960 
жылдардағы қазақ әдебиеті» т.б. монографиялар 
мен оқу құралдарынан көруімізге болады. 
Қазақ әдебиеттану ғылымында өзіндік 
орны бар ғалымдардың бірі, ұстазы Бейсен-
бай Кенжебаевтың ұсынысымен ХХ ғасыр 
басындағы қазақ прозасының зерттелуін тақы-
рып етіп алған Зинол-Ғабден Бисенғалидың 
алғашқы зерттеу еңбегі тәуелсіздікке дейінгі 
кезеңде жазылып, жарияланды. Әдебиет та-
рихын зерттеу мен дәуірлеудің кеңестік 
кезеңдегі қағидатына сәйкес, үлкен бес дәуірге 
бөлгенін білеміз. Соның ішінде ХХ ғасыр 
басындағы әдебиет (1900-1917 жж.) деп ар-
найы қарастырылатын болғандықтан да жас 
ғалым Ұлттық проза жанрының жаңа ғасыр 
бастауындағы қалыптасу тарихын, өзіне тән даму 
ерекшеліктерін айқындауға белсене кірісіп, осы 
кезеңдегі көркем әдебиет тынысын зерделеген 
еңбек жазып шықты. Мұның ішінде көзіқарақты 
оқырманға, ғылыми-әдеби қауымға бұрыннан 
таныс туындылармен қатар, әлі де болса әдеби-
ғылыми айналымға толық түсіп үлгермеген, 
тіпті, авторы да, шығармасының аты-жөні де 
бимәлім болып келген әдеби жәдігерлерімізді 
анықтап, айқындап, түрлі себептермен жете 
көңіл аударылмай келген көркем прозаның 
үлгілерін елеп-екшеп, соның ішінде, «Айқап» 
журналының 
сандарынан 
хронологиялық 
тәртіпті сақтай отырып, қазақ қаламгерлерінің 
осы саладағы өзіндік ізденістерінің ерекшелігін, 
жетістігі мен кемшілігін саралап, көкейтесті 
мәселелердің басын ашып беруге атсалысты.
Кәсіби прозаның қалыптасып, дамуының 
алғышарттары, ізашарлары секілді бұл дүние-
лердің де өзіне тән көркемдігі, жүріп өткен жолы, 
қоғамдық өмірімен байланыстылығы, дәуір 
шындығын көркемдік тұрғыдан игерудегі әр 
қалам иесінің өзіне ғана тән тәмсіл-тәсілі, мәнер-
машығы бары анық. «ХХ ғасырдың басындағы 
қазақ әдеби үдерісі –бастапқы бағыт, кезеңдер 
бойынша түрлі бағыттағы көрнекі техника және 
проза арқылы молайған кезеңі» (Zhanuzakova, 
2016: 479). Зерттеушінің әлі жазу-сызу тәжірибесі 
қалыптасып үлгермеген, көркемдік тәжірибесі 
кемшін, көркемдік деңгейі әрқилы прозалық 
туындылардың ара-жігін, жанрлық-идеялық, 
тақы рыптың ерекшелігін, ізденістері мен 
іркілістерін айқындап, өзара салыстыру, ғылыми 
жүйеге түсіру, мәні мен маңызын тұжырымдау 
бағытындағы ізденісінің нәтижелі болуы ғалым 
үшін – үлкен абырой болса, ғылым үшін – зор та-
быс болмақ. Зинол-Ғабден Бисенғалидың осынау 
ғылыми маңызы зор, жауапты, қиын да күрделі 
істі мейлінше ғылымға тән тиянақтылықпен, 
ыждаһаттылықпен атқарғанын, әлі де атсалысып 
келе жатқанын білеміз.
«ХХ ғасырдың басындағы қазақ проза-
сы» жарық көрген уақытта (1989) кеңестік 
идеологияның тегеуріні бәсеңдемей, ықпалы 
өз дегенін жүргізіп тұрған шақ болатын. Сол 
себепті ағартушылық-демократиялық бағыт 
ұстанғандардың үні болып есептелетін «Айқап» 
журналының бетінде жарияланған жазба 
прозаның алғашқы үлгілері зерттеу нысанына 
алынған, сол арқылы өткен ғасыр басындағы 
көркем прозаның туу, қалыптасу тарихы, әдеби-
ғылыми сипаты талданғанын баса айтар едік, 
байқар едік...
Әсілінде, зерттеуші-ғалымның бір «Айқап-
тың» өзінен, айналасынан, төңірегінен өткен 
ғасыр басындағы қоғамдық санадағы, руха-
ни саладағы, әдебиет майданындағы үлкен-
ді-кішілі өзгерістерді, қоғамдағы ілгері леу-
шілікті, соның ішінде, қаламгерлік ізде ніс терді 
бір арнаға сыйғызып, көркемдік ойлау дү-
ниетанымымыздың дәреже-деңгейін айқындауға 
қосқан үлесі қомақты-ақ.
Алдымен «Айқаптың» әдебиетті дамытудағы 
айрықша маңызына тоқталып, дәуір тынысын 
сездіруге қолдан келер көмегін аямай-ақ кіріскен 
қаламгерлердің ерен еңбегін атап өтеді. «Айқап» 
«Кітаптар жайынан» деген арнаулы бөлім 
ашып, қазақ тілінде жарық көрген кітаптармен 
жұртшылықты үздіксіз хабардар етіп отырған» 
(Смағұлов, 2017: 92).
Одан әрі журнал бетінде жарияланған про-
за жанрындағы әдеби-көркем дүниелерді 
хронологиялық тәртіппен жүйелеп, әр туындыға 
арнайы тоқталып, идеялық-көркемдік, тақы-
рып тық-мазмұндық, жанрлық-стильдік ерекше-
ліктеріне көңіл бөліп, жеке-жеке талдайды.
Көркем прозаның әлі жетілмеген, балаң 
үлгілері қатарынан көрінген туындыларды елеп-

154
ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы Зинол Бисенғали зерттеулерінде
екшеп, көркемдік талап деңгейінен шыға алатын 
шығармаларды іріктеп, оларды әңгімелер, жол-
жазба очерктер және аудармалар деп үш топқа 
бөліп қарастырады.
Ғалымның әңгіме деп айдар тағып, топтас-
тырған дүниелерінің бәрі бірдей көркем проза 
табиғатына, талабына жауап бере алмасы анық. 
«Көңілдегі көрікті ойдың, ауыздан шыққанда 
сүреңі қашар» деп Абай айтқандай, ойдағыны, 
санадағыны қағазға түсіруге келгенде өзіндік 
машақаты мен мехнаты барын сезінгенмен, 
түсінгенмен, оны шеберлікпен, көркемдікпен 
игеруге келгенде қаламның қиналысы, автордың 
тәжірибесіздігі анық байқалады. Ұлттық жаз-
ба әдебиеттің бастауына көз жіберсек, үйрену, 
шыңдалу мектебі, уақытпен келетін тәжірибе 
жоғын ескерсек, туындаған мәселенің мәнісін 
түсінетініміз аян. Зерттеуші әңгіме жанрындағы 
көтерілген басты тақырыптарды, оны жеткізудегі 
автор ұстанымын, идеясын саралап, қандай да бір 
көркемдік әдістерді, баяндау стилі мен суреттеу 
барысындағы ілкі ізденістерді қалт жібермей, 
оралымды ойды аңғаруға тырысады, келісті 
сюжеттің құрылымына ден қояды. Диалог пен 
монологті қолданудағы ерекшеліктерін, табиғат 
көріністерін суреттеудегі сәтті ізденісін, шымыр 
құрылған композициясын ғылыми тұрғыда зер-
делеп, ғылыми-әдеби айналымға түсірудің, алып 
келудің мәселелерін күн тәртібіне қояды.
«Айқаптағы» әңгімелердің басты арнасын, 
тақырыбын, идеясын жүйелеп, көркемдік, ше-
берлік тұрғысынан кемшін тұстарын айқындап, 
оның себептерін ғылыми негізде тұжырымдайды.
Көркемдігі солғын, идеясы бұлыңғыр, 
кезең дік сипаты басым шығармалармен қатар, 
сол кездің өзінде-ақ шығармашылық қарым-
қабілетімен ерекшеленген С. Торайғыровтың 
«Ауырмай есімнен жаңылдым», Б. Майлиннің 
«Болған іс» секілді алғашқы, тырнақалды туын-
ды ларындағы тілге ұсталығы, кейіпкер пси-
хологиясын берудегі, сюжетті дамытудағы 
өзіндік ізденістерді зерттеуші тарапынан тыс 
қал майды. Бір жағынан аталмыш авторлардың 
кәсіби прозадағы алғашқы ізденістеріне ғы-
лыми тұрғыда баға берілсе, екінші жағынан 
«Айқаптың» көркем әдебиетті, әңгіме жан-
рын жолға қоюда, насихаттауда, жариялау-
да өзінен кейінгі басылымдарға жолбасшы, 
ізашар болғандығын аңғартады. Шеберлік үрдіс, 
көркемдік әдіс тұрғысынан да кейінгі қалам-
герлерге үйрену мектебі, үлгі-өнеге алаңы бол-
ғаны да жасырын емес. Журналда жарияланған 
жолжазба очерктердің, аудармалардың да өсер 
әдебиетке өріс, үлгі тұтам деушілерге үйрену 
мектебі болғаны анық. Сапасы сан алуан, стилі 
әр қилы очерктердің көркем белгілерімен қатар, 
танымдық, деректік, елшілдік сипатының да 
маңызы зор екенін ескертеді. Баяндау стилінің 
жатық, көрген-білгендерінен ой түюге, пай-
ым жасауға келгенде айтары анық, жазу стилі, 
құрылымы-құрылысы, ой жүйесі, сөз сапта-
уы жүйелі жазбалардан заман тынысын, дәуір 
үнін, кейіпкерлерінің сана-сезімін, дүниетаным 
көкжиегін де аңғартатын тұстары баршылық.
Мәселен, «Айқап» журналының 1913 жылғы 
5-санында жарияланған М.Кәшімовтің «Әулие 
ата мен Шымкент арасы» очеркіндегі жазу-
шы стилі, баяндау тәсілі көркемдік үдесінен 
көрінетінін аңғарып, автор шеберлігінен хабар-
дар ету үшін шығармадан үзінді келтіріп, назар 
аудартуы да бей-жай қалдырмайды.
«... Жолға шыққан екі адам болып, көрмеген 
жердің ой, шұңқыры көп дегендей өз еліміздің 
алыс қалғандығы, оның үстіне таныстардан да 
айрылғанға көңіл жұқарып келе жатқанда елде 
жүргенде, Алатау, Қаратау деп естігенде, жердің 
шеті ме деп таң қалатұғын Алатау һәм Қаратауды 
көреміз, һәм Алатаудың басы аппақ қар, етегі 
қоңыр ала болып көрінеді. Қаратаудың басының 
мұнарланып мұңайып тұруы біздің көңілімізді 
тағы жұқарта түссе де, күмістей жарқырап, 
сарқырап аққан арықтың сулары шуақ болып 
тұрған күннің көзі бізді жұбатып аяңдап келе 
жаттық» (Бисенғалиев, 1989: 55).
Зерттеу еңбекте сондай-ақ, Қ. Ғабдол-
рах манұлының «Омскіден Алтайға саяхат»,
М. Кәшімовтің «Әулие Ата шаһарында русско-
киргизский школ», «Шабдан батырдың асы», 
«Қытай қазақтарының жайынан» очерктеріне 
арнайы тоқталып, ұлттық прозаның даму 
үдерісіне үн қоса алғандығын саралап, 
көркемдік, танымдық, тәрбиелік қырларын зер-
делеу арқылы аңғартады. 

жүктеу/скачать 352.22 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: