Шамиль Алядин мердивен «Сиз мени унутмадынъыз, мени аля севесинъиз, ойлеми?»

Кунеш шавлелери зийнетли сарайнынъ диварларыны айдынлаткъан, багъчанынъ ортасындаки къадифе чечеклерини шенълендирген. Эрылгъанларнынъ гоньджелери ачылгъан, къайсы тереклери чечекленген, отлар-оленлер ешергенлер. Гурьдели далларнынъ узеринде бульбуллер севимли нагъмелерини тёке, орталыкъны шенъликлер ичине гъаркъ эте эдилер.

Абибулла Сулейманович чокъ вакъыт сусып тургъан сонъ, башыны котерди, чевре-четине козь ташлады.

«Багъчаны зиярет эткенлер чокъ ола экенлер», — деп тюшюнди.

Халкънынъ юзюнде азаматлы хызметтен сонъ бир хошнутлыкъ сезиле, эр кес байрамдакиси киби шенъ эди. Кунештен янгъан, кокреклери ачыкъ, сагълам яшлар къызгъын лакъырдылар этип, сыра-сыра олып кезине, арттан кулер юзьлю къызлар адымлайлар. Къаршыдаки скемлелерде отургъанлар сарайнынъ юксек минарелерини сейир этип, онынъ тарихына ве архитектурасына терен къыймет кесе эдилер... шеэрнинъ эски омрюне алышкъан Абибулла Сулейманович ичюн бу янъылыкълар худжур олып корюне эди.

Пайнына отурып безерек, энди скемленинъ дигер уджуна чекилип, сарайнынъ итальян орьнеклерини сейир эткен Абибулла Сулейманович апансыздан, узакъта, къая устюнде чапкъалагъан балаларнынъ давушыны эшитти. Олар тёпеде, елемлик ерде сазагъан учура эдилер.

«Балалыкъ не къадар гузель шей, — деп тюшюнди. — Мен энъ татлы куньлеримни балалыгъымда кечирген эдим. Къошугъа чапкъан бир джуйрюк киби кельди-кечтилер. Эбет, джуйрюк киби келип-кечтилер. Шимди олардан эсер къалмады. Энъ саф тюшюнджелеримни гонълюмнинъ теренликлерине комдим, оларны эбедиен унуттым. Бабамнынъ къаралтысында саде омюр кечирген эдим; мен эйбетли эдим. Балаларнен «Долду» ойнагъанда, элимнен якъаланылмагъан кимсе къалмай, джемиетлерге барсам, Девлетовнынъ огълу деп, мени эллери узеринде кезиндире тургъанлар. Мен гъурурлы эдим. Гъурур... къудретли ве метинли сёз... Гъарип Абибулла! Унут! Эписини унут. Чюнки бабанъ, Сулейман Девлетов шимдиден сонъ ич бир вакъыт эвельки дереджесини тапалмайджакъ. Сен исе, Къачы боюнынъ ешиль багъчаларында сербест, бир бульбуль киби кезинмейджексинъ. Район кооператив бирлигинде ишлеген дайым ярдымгъа кельмеген олса, биз гъайып эдик. Бабамнынъ джаныны о къуртарды. Шимди сагъ-эсенми, бильмейим...»

Абибулла Сулеймановичнинъ козьлери алдында, бутюн аят ёлу джанланды, бир тюш киби кельди. Сонъра, кокюс кечирди.

Алтын шавлелерини сачып тургъан кунеш исар талдасындан чыкъып, кестане тереги пытакъларындан къуртуларакъ, Абибулланынъ джелькесине тёкюльди, терлетти.

О, ёргъун башыны котерип, буллюр киби ачыкъ кок юзюне бакъты да:

— Не къадар джан сыкъысы, — деди. — Аджеба мында меним омрюм бойле кечеджекми? Мен даянып оламам. Кетерим. Узакъ, эски бир койге кетерим.

Скемледен котерилип, элиндеки айва фышкъыныны сагъгъа-солгъа саллай-саллай, зорнен эшиттирип сызгъыра-сызгъыра къапыдан чыкъты. Сарай алдындаки копюрден кечти, сол тарафтаки къалдырымгъа аякъ басайым дегенде, огюнде эки къадын пейда олды.

Оларнынъ бириси, Усние эди. Къомшусынен берабер почтагъа кете эди. Тюшюнджеге далып келеяткъан Абибулла Сулеймановични корьгенинен, юзю азачыкъ къызарды, бирден адымларыны чабиклештирди.

— Джанынъыз сыкъылса керек, ойлеми? — деп сёз къатты ве ёлуна девам этти.

Эеджан ичинде, Усниенинъ сёзлерини зорнен эшиткен Абибулла Сулейманович:

— Эбет, джан сыкъысы, — деп джевап берди.

Яш къальпке атеш ташлагъан къадын, Ханджами аралыгъында козьден джоюлды.
IV
Шеэрнинъ узерине акъшам къаранлыгъы чёкти. Кучюк эвлернинъ пенджерелеринде ве ачыкъ софаларда ярыкълар корюндилер.

Бу вакъытта Усние акъшамлыкъ емекни чокътан пиширген, азбардаки дут терегининъ тюбюндеки тапшан устюнде отурып, Мансурны беклей эди. Сары балчыкънен сылангъан оджакънынъ устюнде гугюмнинъ суву къайнай, дут терекнинъ устюнде чыр-чыр мазинлер сёйлене, софанынъ огюнде елькъанатлар учуша эдилер.

Мансур, Девлетовнынъ эвинден бугунь уйле авгъанда къайтып келерек, бираз отургъан сонъ, баш аврусыны чезейим деп сокъакъкъа чыкъкъан, дёрт сааттан берли даа корюльмей эди. Усние алевленип янгъан оджакъ ичиндеки атеш башында оны беклей эди. Одунлар янып биткен сонъ, къорлары къызарып турды, хайли вакъыттан сонъ, олар да когерди, акъибети сёнип башладылар.

Усниенинъ юрегинде азап уянды:

«Инсаннынъ омрю тыпкъы бу атеш киби, — деп тюшюнди. — Къальбинъ бир арслан юреги киби ура, омрюнъ перишан алгъа кельген сонъ, яна-куль ола. Мен яш эдим, эр кульген юзьге кульдим, куськюн черени аджыдым. Инсан-инсангъа садыкъ деп бильдим. Бунъа къаршылыкъ алгъан мукяфатларым не олды?

Ракъы давасы... устюме джекирювлер... Башкъа шей корьмедим.»

Явлугъынен козьлерини силип алды, лякин юзюнде текрар окюнч корюнди.

Саат докъуз къарарларында Мансур такъаттан тюшкен бир алда, кучюк къапыдан ичериге сокъулды, адымларыны низамсыз суретте аларакъ азбар бою эвге догърулды. Мердивенден акъырын-акъырын софагъа тырмашаяткъанда, дут тереги астында сесини чыкъармай отургъан Усниени эследи:

— Сен мындасынъмы? — деп сорады. — Озь башынъа отургъанынъ не?

Усние козьяшларыны гизлеерек:

— Я не япайым? Кимнен отурайым? — деп джевап берди ве еринден къалкъып, оджакъ устюндеки гугюмден чайникке сув тёкмеге башлады.

Мердивеннинъ ярысына чыкъкъан Мансур, энтир-тентир текрар ашагъы энди, тапшаннынъ узерине чёкерек:

— Акъшамлыкъ не пиширдинъ? — деп сорады. Бу арада эки элинен башына япышты. — Уфф... Башым фена агъыра — деди, рафчыкъ устюнде дюнден къалма ярым шише оладжакъ, кетирсе!..

Усние, Мансурнынъ юзюне бакъкъанынен, кене ичип кельгенини фаркълады, лякин индемеди. Тавагъа къойгъан татарашны алдына ерлештирди.

— Иште акъшамлыкъ емек, — деди. — Бу вакъыткъа къадар бир шей ашамайып, шимди ракъы къыдыргъанынъа шашам. Эвни-баркъны унутып кеттинъ. Мансур, тюшюнип бакъ, мен де сенинъ киби инсаным. Мени чекиштирмекте не тапасынъ? Шеэрде меним де танышларым-билишлерим, ве ниает, меним де достларым барлар. Къапыдан пайныма чыкъсам, дарыласынъ. Я, озюнъ... озюнъ буны ничюн унутасынъ?..

Таванынъ ичиндеки ашларны къарыштырып, маддесиз тарзда зорнен ашап башлагъан Мансур, бутюн омрюнде къарысынынъ арзуларыны анъламагъаны киби, шимди де сёйлегенлерини анъламай, оны алдында булутлар ичинде киби коре эди.

— Мен азачыкъ... азачыкъ ичмек истейим, — деди. — Бармы? Олса, бер ичейим. Олмай экен, кетем — ятам. Уфф... Башым не фена агъыра.

Къач дакъкъалар эвель дут тереги тюбюнде, кельсе берабер ашармыз, деп, тельмирип, Мансурны беклеп тургъан Усниенинъ маддеси энди къапалды. Баврына бир окъ саплангъан киби олды.

Акъырындан турды, шишени къыдырмакъ ичюн магъазгъа кирди.

Къайтып чыкъкъанда, дут тереги тюбюнде энди Мансур ёкъ эди.

«Кене ичмеге кетсе керек, — деп тюшюнди. — Джаным, бу не демек?»

Юкъары эвге кирди. Мансур, урбаларыны ташламай, миндер узерине созулгъан, джансыз киби ята эди. Усние кедерленип, софагъа чыкъты, башыны дирекке таяндырды, авлакъта кок юзюне узангъан Хан Джами минарелерине бакъаракъ, сусып къалды.

Козюнинъ алдына, Хансарай азбарындан тюшюнджели-тюшюнджели къайтаяткъан Абибулла Сулейманович кельди. Тюневин акъшам мусафирликте экенде, онынъ муляйим ве сыджакъ бакъышларыны, незакетли сёзлерини хатырлады.

— Ёкъ, ёкъ. Аятым илериде бойле девам эталмаз, — деп кокюс кечирди. — Гуль киби яшлыгъым бу диварлар арасында орьселенди; гъарип Усние, санъа языкъ олды. Лякин сен даа гъайып дегильсинъ. Яшлыгъынъны къайтарып элинъе береджек кишилер бельки, тапылырлар. Ёкъ, сен даа гъайып дегильсинъ. Козьлеринъни ачып, уфукъкъа догъру гузель бакъ. Даа кеч олмады.

Усниенинъ къафасыны бу тюшюнджелер чокъ вакъыт бошамадылар. Вазгечейим, бу фикирлерни терк этейим деп бакъты, лякин оларгъа текрар келип къапылгъаныны дуймай къалды.

Маалленинъ ярыкълары яваш-яваш сёнип башладылар. Узакътан сийрек-серпек копек давушлары кельди. Шеэрнинъ кет-кете терен юкъугъа тедарик корьгени дуюлды.

Орталыкъны баскъан тынчлыкъ ичинде апансыздан азбарнынъ къапысы сесленди, Усниени бирден къоркъуларгъа далдырды:

«Бу насыл сес ола билир? — деп тюшюнди. — Геджелейин бекли къапыны ачкъан ким?»

Юзюм асмаларынынъ тюбюнден эгилип азбаргъа козь ташлады. Саллана-саллана кельген кишининъ мердивенге якълашкъаныны эследи.

— Ким о? Не истейсинъ? — деп къычырды.

Бельгисиз адамнынъ:

— Меним... мен, — деген индже сеси эшитильди. — Мансур яттымы?

— Ятты... кене керек олдымы?

— Меним риджам бар эди. Тьфу!.. Агъызыма акъ-балчыкъ тийген. Тьфу!.. Тьфу!..

— Насыл риджа?

— Бизим апай къапыны килитлеген, мени ичке алмады. Тьфу!.. Бу да къайдан тийген я... Сизде геджелейджек эдим.

Кеч маальде азбаргъа сокъулгъан киши — Дарбали эди. Онынъ лакъырдысы, къаарьленип тургъан Усниенинъ иддетини алевлендирди:

— Эвнинъ къапысыны ачыкъ корьмек ичюн вакътында къайтмакъ керексинъ, — деп джевап берди. — Бу хан азбары дегиль де...

Дарбали джевап бермеди. Акъырындан кери айланды, абына-сюрюне, индемей, къапыдан чыкъып кетти. Якъын ерде, юзь сюрмеге базнасы отькендай досту-эши ёкъ эди. Кене эвге догъру ёл тутты. Къапыгъа якълашкъанда, текрар джесаретсизленди:

— Апайнен анълашылмаз. Акъибети, котек ашап токътарым, — деп ынъырданды. — Кетмели, геджени елемликте кечирмели.

О, шеэрнинъ куньбатысындаки юксек къыргъа тырмашкъан тар сокъакъ бою чёльге джонельди.

Дарбалининъ кольгеси азбардан ёкъ олгъаны киби Усние кене дут терегининъ янына кельди, бир вакъытта Акъмесджит мектебинде кечирген омрюни ве озюне садыкъ достларыны хатырлады, окюнди.

Кеч маальде Топ Къая беттен ай догъды, нурларыны эвлернинъ сачакъларына сачты, ер юзюни айдынлатты.

Маалледе эр кестен кеч ята тургъан Назиме къартананынъ пенджересинде ярыкъ сёнди. Усние юкъламагъа кетмек ичюн еринден къалкъты, мердивенден юкъары котерильген вакъытта, токъталаракъ, кок юзюне бакъып турды:

— Не къадар дюльбер гедже.
V
Хан азбарынынъ огюнде, эки тору ат екили, линейка токътады. Линейканынъ узеринде, ешиль шалгъа бурюнген эсли бир къадын, йипек галстуклы, узунджа бойлу, къырмызы, узун бетли бир яш ве бир де, чал мыйыкълы, семиз айдавджы булуна эдилер.

Яш ерге тюшти, айдавджыгъа эгилерек, сокъакънынъ айланмасындаки тахта араба къапыгъа догъру элини узатып:

— Коресинъизми? — деп сорады.

Айдавджы, яшнынъ эли узангъан тарафкъа бакъты:

— Сары къапымы? Корем, — деди.

— Иште мен анда киреджегим.

Бу сёзлерни айткъан сонъ, яш, линейкадан айырылды, акъырын-акъырын тахта къапыгъа келип, къакъмагъа башлады. Эвеля джевап берген олмады. Бираз оттюрген сонъ, теренден:

— Ким бар анда? — деген къадын давушы кельди.

Яш, ёргъун сесинен:

— Сание апте, ачынъыз! — деп къычырды.

Мердивен узеринде аякъ давушлары эшитильди. Чокъкъа бармай, кучюк къапынынъ зембелеги къыбырдады, къапы яваштан аралыкъланды, Саниенинъ кулюмсиреген, хош юзю корюнди. Алдындаки адамгъа бакъкъанынен, эресленмек истеди, лякин дерал таныды:

— Бекир, сенсинъми? Буюр! Насыл олып тюштинъ? Хайыр ола... Буюр! Ёкъ, ёкъ. Бу якъкъа. Биз шимди магъазда отурмаймыз. Тёпедемиз. Я, ананъ ничюн кельмеди?

Бекир, Саниенен ян-янаша мердивен бою юкъары котерилеяткъанда:

— Пек авес этти, лякин не чаре? — деп джевапланды. — Яз кельдими, тарладан якъаны къуртармакънынъ имкяны олмай.

Сание:

— Фидеге къатнаймы? — деп сорады.

Софагъа чыкътылар. Сание, мусафирге отурмакъ ичюн ер теклиф этти. Озю абдезлик янындаки курсюге отурайым деди, бу арада, оджакънынъ устюнде къайнап, копюрип тургъан сют ташып кетти. Сание абдырап, оджакъкъа чапты.

Бекир кулюмсиреди:

— Фаркъына барасынъызмы, Сание апте, — деди. — Келеджек мусафирлер даа барлар. Сютюнъиз чоюнда турмай.

Сание оглюгинен чоюннынъ эки къулагъындан тутып, оджакънынъ янашасындаки къазанаякъкъа ерлештиререк:

— Манъа коре, энъ мутебер сойлары энди кельдилер, — деп джевап берди. — Абибулланынъ къайткъанындан хаберинъ бардыр, дегильми?

— Насыл Абибулла?

— Бизим.

— Ёкъ, джаным. Шакъа этмейим. Сагъ-селямет келип чыкъты. Корьсенъ, танымазсынъ. Шеэрде окъугъан вакътынъызда о: не эди! Шимди улема кесильген. Кязим оджа оны сынап бакъмакъ истеди, лякин бир сёзнен агъызыны къапады къойды. Гъарип неге огърагъаныны бильмеди. Мен, дей, чокъ илимлер окъудым, дей. Мен, дей, прафесрларнынъ огюнде дерс алдым, дей. Айса! Шимди озю де келир.

— Я Сулейман агъа къайда?

— Хызметине кетти. Тюневин кельген олсанъ, бутюн вакъыт эвде эди. Бекир, сен узакъ ёлдан кельдинъ, джаным. Бельки, ачсынъдыр. Севингенимден, сорамагъа да унуттым.

— Замет этменъиз, Сание апте! Ачыкъсам, ялварткъан адетим ёкъ. Абибулла келе къойса эди.

— Тезден къайтырым, деп чыкъты. Келир, келир. Сабыр эт! Бу сененинъ махсулы насыл? Сизге сары боздургъан ашамагъа бараджакъмыз. Айтсам, инанмазсынъ. Учь йылдан берли бир ерге чыкъып оламаймыз, джаным, Бекир. Ана, Абибулла да кельди.

Сание мердивенге таба келип:

— Балам, сени мусафир беклей, — деди. — Бакъайым, танырсынъмы? Ким бу?

Абибулла, софанынъ тёрюндеки скемле узеринде, озюне бакъып, кулейим-кулейим деп тургъан кишини корип токъталды.

Мусафир ахыр-сонъу, кулип джиберди:

— Сен чокъ денъишкенсинъ, — деди ве еринден турды, Абибулланынъ элини къавий тутып, агъыртыр дереджеде сыкъаракъ, бир къач кере саллап алды, сонъра эки омузына япышып, бир талай силькиндирди. — Инсан бойле денъише экен, — деп текрарлады — Сание аптем кельгенинъни сёйлемеген олса, корьгенде ич танымайджакъ экеним.

Ерлерине отурдылар. Абибулла Сулейманович мусафирнинъ къыяфетини дикъкъатлы суретте козьден кечирди.

Сен текмиль койлюге чевирильгенсинъ, Бекир, — деп сёзге киришти. — Сенден пиченлернинъ, пелит тереклерининъ къокъусы келе.

— Инкяр этмейим, — деди Бекир. — Мен там бир койлюм: балаларны окъутам, тереклерни чапалайым, ер къазам, зарзават асрайым, керек олса, джемааткъа ярдымгъа да келем. Сен олсанъ, япмазсынъмы?

— Мен япып оламаз эдим. Бала тербиелемек... окъутмакъ... Ёкъ, джаным! Табиатыма келишкен хызмет дегиль.

— Ич феналыгъы ёкъ. Аксине, мен бунда зевкъ тапам. Меним хатрымда... Шеэрде окъугъанда сен рессам олурым деп хаяллана эдинъ. Ничюн аджеба? Санъа буны ким меджбур эте эди? Кимсе де. Озюнънинъ авеслигинъ бар эди, дегильми? Ничюн меним оджалыкъкъа ниетим ола бильмесин?!

— Догъру. Лякин бу меслек сени ипрандырыр. Яш экенде къартайтыр, санъа языкъ олур. Чюнки оджалыкъ буюк гъайрет истей.

— Бу яшыма кельдим, гъайрет истемеген меслек корьмедим ве эшитмедим. Эр джефанынъ бир сефасы ола. Ёкъ, джаным, оджалыкъ мутебер иш.

Абибулла Сулейманович мусафирнинъ фикрине текрар итираз этмек истеди, лякин бу арада ашагъыда араба къапы артындан эшитильген давуш, сёзюни больди.

Бу, къадын сеси эди.

— Сание апте, чыкъсанъыз мында! — деп къычырды.

Сание мердивеннинъ уджуна барып, ашагъы эгилерек:

— Ким о? — деп сорады.

Кене, далгъын къадын сеси эшитильди:

— Риджа этем, чыкъынъыз!

Сание аджеле-аджеле ашагъы энди, азбар къапыгъа якълашкъанда:

— Усние, сенсинъми? — деп сорады. — Джаным, ичери кирмей, къапыны къакъкъанынъ не?

Араба къапынынъ кучюк къанаты яваштан ачылды, Усние кедерли бир алда ичери кирди. Сание онынъ юзю дивар киби агъаргъаныны эслеп, айретте къалды.

— Усние, тувгъаным! Санъа не олды?

Усние джевап бералмады. Кирпиклери арасында нур киби козьяшлары пейда олдылар. Бираз сусып турды, сонъра Саниеге бала бакъышларыны догърултаракъ:

— Мансур олюм алында, — деди. — Гедже саат дёрттен берли башынынъ уджундан эким айырылмай. Не япаджагъымны бильмейим. Шашкъанымдан сизге кельдим. Юрегим даянмай.

— Хайыр ола. Апансыздан бу не демек?

— Акъылым етмей, Сание аптечигим. Тюневин кеч олгъанда кельди, башым агъыра деп шикяетленди, ятып къалды. Гедженинъ бир маалинде инълемеге башлады. Турып бакътым, бутюн вуджуды тер ичинде эди. Къомшу Никанор акъайнынъ огъланчыгъы экимни чагъырды. Шундан берли эсини топлап оламай. Сание аптечигим, келип бакъынъыз, ялварам. Эким къайтмакъ истей, мен аптекагъа кетем. Ялынъыз ташламагъа къоркъам.

Сание, аят ичинде савут джуваяткъан Дорагъа давуш этти. Дора аджеле къапыдан софагъа атылгъан арада, онъа:

— Чабик ол, меним фырлантамны бер, — деп къычырды.

Дора, бир мунасебетсиз, яры ёлдан фырланта истенильгенине тааджипленди исе де, сонъудан, — «Бу, Сание аптеде биринджи кере дегиль», деп тюшюнди, аман, кишилик эвге кирди. Ашыкъкъанындан, килимнинъ уджуна сюрюнип абынды, къайтып оны тюзетейим дегенде, омузынен чечек савутына урунды. Козюнинъ алдында, диварда асылы тургъан фырлантаны корьмей, оданынъ ичинде чапкъаламагъа, къыдырыкъламагъа башлады.

Ашагъыда, мердивен янында сабырсызлыкънен беклеген Сание:

— Дора, къайда баттынъ шу? — деп текрар къычырды.

— Шимди, шимди.

Ниает, фырланта козюне чалынды. Алып, мердивенден ашагъы джувурды.

Бекир эвге кельгенинден берли софада корюльмей тургъан Доранынъ, шимди, ничюндир, пейда олып, бойле чапкъалагъанына тааджипленди. Эгилип софадан азбаргъа козетти, Саниенинъ яш къадыннен берабер араба къапыдан чыкъып кетеяткъаныны корьди.

—- Абибулла, бу не я? — деп мураджаат этти. — Сание аптенинъ юзю пек къаарьли корюне.

Абибулла, абдырап еринден турды, анасынынъ янындаки къадынгъа козетти, Усние экенини таныгъан сонъ, яваштан, Бекирнинъ сёзлерини текрарлады:

— Керчектен де... Бу не экен?

Софагъа къайтып кельген Дорадан соралгъанда, о да омузларыны къысты, башыны къыйыштырды:

— Ич бир шей анълап оламадым, — деп джевап берди ве ашханагъа кирип кетти.

Абибулла Сулейманович, Бекирге айланып:

— Истесенъ, азбаргъа чыкъайыкъ, — деди. — Къайсы тереклерининъ салкъынында отурмакъ, зан этсем, мындан гузельдир.

Бекир итираз этмеди. Экиси сабырлы-сабырлы мердивенден тюшти, тереклернинъ, талдасына догъру кеттилер.

Азбарда кобелеклернинъ учушы, сары балчыкънен сылангъан сепетлернинъ чевресинде айлана берген балкъуртларнынъ вызылдысы, сачакъларда юва япкъан къарылгъачларнынъ севимли тюркюлери хошнутлыкъ догъура эдилер.

— Мында, акъикъатен, фена дегиль экен, — деди Бекир. — Меним койге багъланып къалувымнынъ себеби де будыр. Табиат дюльберлигинден чокъ зевкъ алам. Шунынъ озюне, институт омрюни де унутып оламайым.

— Анда да багълысынъ, ойлеми?

— Эбет... Анда да багълым.

— Шай олса, сенинъ вазиетинъ зор экен. Эки якътан багълы адам, сыкъынтыгъа къалгъанда, экиге болюнмеге меджбур, бу къолай дегиль.

Абибулла Сулейманович, эрик тереги астында булунгъан тахта сетке отурды. Бекир узанып, далдан ешиль япракъ къопарды, агъызына къойып, къычыртмакъ истеди, лякин озюни туталмай, Абибулланынъ сёзлерине кулип джиберди:

— Манъа ойле келе ки, мурадымны анъламадынъ.

Мен эки тюрлю багъ хусусында айттым, эм ич биринден айырылмакъ истемейим. Аксине, оларны излемеге борджлум. Бири, сенинъ бегенмеген — оджалыгъынъ, дигери исе, Ташкентте окъугъан дост къызымдыр.

Абибулла Сулейманович кулюмсиреди. Бекир буны абайламады. Багъчасарайда окъугъан маальде Бекирнинъ, къызлардан къоркъкъан, утанчакъ яш олгъаныны хатырлап алды.

— Демек тезден тойгъа бараджакъмыз, ойлеми? — деп сорады.

— Эбет... тезден. Мумкюн дередже, тезден… Айып этме? Сен насылсынъ? Меним бир шейден хаберим ёкъ. Бельки де, бала-чагъа саибисинъдир?!

Абибулла Сулейманович бир кереден джевап бермеди. Сагъ аягъыны ерден алды, эки элинен тизини къапып тутты, аякъкъабынынъ окчесинен бир къач кере сетнинъ тахтасына урып алды, бираздан, Бекирге айланып:

— Мен вакъыт тапмадым, — деп кулюмсиреди. — Лекциялар... экспедициялар... билесинъми? Асыл да имкян бермедилер. — Бираз тургъан сонъ: Инсан энъ эвеля юксельмели, — деди. — Идеал... инсанда идеал олмалы, мен мердивен бою озь идеалларымнынъ юксекликлерине котерилем. Эбет, инсан огълу юксельмелидир. Эвленюв исе...

Бу арада азбаргъа Сание кирди, терек астында Абибулланы ве Бекирни коререк, оларгъа догърулды. Абибулла еринден турды, анасына якъынлашып, сабырсызджа:

— Сизге не олды? Ничюн бойле чапкъалайсынъыз? — деп сорады.

Сание сетнинъ узерине ерлешти, башындаки фырлантасыны чезди, терен нефес алды:

— Мансур олюм алында, огълум, — деп джевап берди. — Эким бакъты, пек ярамай, деди.

Мусафир еринден турды, пытакълар арасындан кок юзюне бакъты, уйле авгъан, тереклернинъ талдалары озь ерлерини чокътан денъиштирген эди.

— Чыкъмагъа вакъыт. Сание апте, айып этменъиз, мен кетейим, — деди. — Шеэрде ишим бар. Сагълыкънен къалынъыз!

Бекир, Сание аптенинъ элини алды, сонъра Абибуллагъа хытапнен:

— Мытлакъа кель! Истеген махсулынъны ашарсынъ, — деди. — Келирсинъми?

— Келирим, — деди Абибулла Сулейманович. — Экимлер дагъ авасындан файдаланмамны тавсие эттилер. Яшлыгъымда джурьгеним о юксек къаяларны, елемлик Бабулгъан Дагъларыны, берекетли багъчаларны аля унутмадым.

Сание апте — «Уйлелик ашкъа къал, тезден Сулейман агъанъ келеджек», деп бакъты, лякин Бекир динълемеди. Биджагыны устюне кие-кие къапыдан чыкъты.

Абибулла Сулеймановични джан сыкъынтысы сарды. Эвнинъ диварлары онынъ джелькесинден баскъан киби олдылар. Ахыр-сонъу, юрек тарсыкъувына даянамай К... коюне, буюканасына кетмеге къарар берди.

Тензиле къартана койнинъ юкъарысында гурьдели озеннинъ кенарында бир къатлы джам софалы эвде яшай эди. Эвленгенининъ учюнджи йылы, акъайы Бабулгъанда бик тереги тюбюнде къалып ольген. Къарт Тензиле, сыгъырчыгъынынъ сютю-къатыгъынен, эви алдындаки багъчачыкънынъ себзеватынен кечине эди. Эвнинъ сырт пенджересинден Ай-Петри этегиндеки чытырман дагъларнынъ тазелиги джайылып ята эди.

Бизим мусафир акъшам устю апансыздан келип тюшти, Тензиле къартананы севиндирди, чым-чырт эвини шенълендирип джиберди. Буюкана ве торун яры геджеге къадар къонушкъан сонъ, кеч маальде юкълап къалдылар.

Кунеш догъып, Бабулгъаннынъ тёпесине котерильген вакъытта Абибулла Сулейманович эвнинъ алдындаки багъчагъа чыкъты. Терек устюне минип, джан эрик ашады. Андан сонъ ёлгъа чыкъты. Дермен арыкънынъ янына кельгенде, къаршысына яш бир къызнен берабер Бекир расткельди. Бекир, Абибулланы корьгенде:

— Иште, озю де, — деп къычырды. — Сонъки сефер келеятыр эдим. Не исе де... хош кельдинъ, Абибулла!

— Сагъ ол, Бекир. Сен энди яшарып башлагъансынъ. Татиль ярашкъан.

— Татиль дегиль. Шимди рухий раатлыкъ кечирем... Таныш олунъыз, — деп теклиф этти.

Абибулла Сулейманович къызгъа элини узаткъанда, къара сачларыны, ири козьлерини корип, ичинден «Лейля Талиб-заде», деп фысылдады. Дерал озюни эльге алды, къызнынъ къолуны тутты:

— Танышлыгъымыздан пек мемнюним, — деди. Башкъа ич бир сёз сёйлемеди.

Онынъ козю огюне Лейлянынъ ель учурып джиберген шляпасы кельди. Вагоннынъ къапысында: «Мени ич бир ерде коралмайджакъсыз», деген сёзлерини хатырлады.

Лейля, таныш адамынынъ бетине бакъкъанда, эеджангъа кельди, янакълары алевленди, лякин сусты. Беяз, йымшакъ элини узатты, кери къайтарып алгъанда, узеринде къып-къырмызы пармакъ излери къалгъаныны эследи.

— Айды, энди эвге кирмекте мана ёкъ, — деди Бекир. — Койни доланайыкъ, истейсинъми?

Олар эки тарафы багъчалыкъ сокъакъ бою акъырын-акъырын ашагъа догъру джонельдилер.

Лейлянынъ сол тарафындан, лакъырдыгъа къошулмай джурьген Бекир, азбар устюндеки терекнинъ этрафында долангъан къуртларны косьтерип:

— Бакъынъыз, терекнинъ къувушында балкъурт бар, — деди. — Мукъайт олунъыз...

Бекир сёзюни битирмеди, балкъурт Абибулла Сулеймановичнинъ козюне келип къонды. Эллерини саллап, къуртны къоркъузмакъ истеди, лякин къурт къонгъан еринде инесини санчкъан сонъ, ерге тюшип кетти.

Лейля, Абибулла Сулеймановичнинъ козюне япышты, бурюльген тикени тарзында, санчылып яткъан инени чекип чыкъарды амма, козь къапагъы мос-мор олгъан эди.

Лейля яныкълап:

— Агъыртамы? — деп сорады.

Козю яшланып кеткен Абибулла Сулейманович:

— Пек фена агъырта, — деди. — Не огъурсыз айван экен. Сагъ ол, Лейля!

Бекир сабырлы суретте:

— Элинънен токъунма, — деп тенбиледи. — Ёкъса, шишип башлар.

Олар тар сокъакъ бою кечип, багъча ичерисиндеки гольге якъынлаштылар. Юксек къарагъач тереклерининъ кольгесинде булунгъан, кузьгю киби парлакъ гольнинъ узеринде тар копюр узангъан, дигер тарафында исе шырылдап чешме акъа эди.

Лейля гольнинъ кенарына кельгенде:

— Бу ерде токътайыкъ, — деди. Бакъынъыз, не къадар эгленджели, дюльбер манзара!!

Бекир бунынънен разылашты:

— Бундан даа ляйыкъ ер ёкъ, — деди. — Иште, отурмагъа скемле де бар. Буюрынъыз!

Абибулла Сулейманович копюр бою бир къач адым илери кетти, гольнинъ ортасына баргъанда токътады:

— Тап Петергофны хатырладым, — деди. — Баргъан еринъизми ич? Э-ээ-эй. Пек шуретли ердир.

— Сырасы кельмеди, — деди Бекир. — Шахсен меним ялынъыз Орта Асия къумунен ашналыгъым бар, Фергъанени макътар эдим, Петергофнен ольчештире дерсинъ. Ондан сонъ, Пушкиннинъ джаныны да агъыртмакъ истемейим, — деп кульди.

— Сен Пушкинни, эвельки киби, кене чокъ окъуйсынъ, ойлеми?

— Онсуз мумкюн дегиль.

— Унуткъаным. Бир заманда озюнъ де яза тургъансынъ, Бекир. Ташладынъмы ёкъса?

— Хайыр. Меним фикримдже, ишни башлагъангъа къадар гузель тюшюнмели. Башладынъмы, ич де ташлама!.. Керчек, бир заманда сен де аджайип ресим япа эдинъ. Шимди адыны биле анъмайсынъ. Акъылынъдамы, оджа санъа, Къырым Лембрандды деген эди.

Аркъадашларынынъ лафларына къошулмай, скемленинъ уджунда отурып, сувгъа далгъын-далгъын бакъып тургъан Лейля, бирден огюне эгильди:

— Балыкъларнынъ аркъаларыны коресинъизми? — деп севинди. — Озен балыгъына ич де бенъземейлер. Бала экенде къызларнен мында къырмызы балыкъларны сейир этмеге келе тургъанмыз.

Абибулла Сулейманович дерал Лейлягъа бакъып:

— Демек, балыкълар тап балалыгъынъызны хатырлатты, ойлеми? — деп сёз къатты.

— Эбет, хатырлатты...

Лейля кокюс кечирди сонъра акъырын-акъырын сокъакъкъа тюшти; Бекир онынъ пешинден етип, къолтугъындан тутаракъ, озен бетке кеттилер. Абибулла Сулейманович чешмеден салкъын бир сув ичип, артларындан джувурды.

Лейля юксек дагъларгъа козюни алмай бакъты-бакъты, сонъ къозгъалып, джошып кетти:

— Мен бу ерлернинъ ташында, топрагъында бир муаббетлик сезем, — деди. — Манъа, эр терек кулип бакъа. Бу къоджа дагъларнынъ увултысы, бу озенлернинъ шувултысы, бу севимли къушларнынъ нагъмелери къальбимни гурьделендирелер. Койге кельген сайын онынъ дюльберликлерине дели-диване олам. Келем, къыймай-къыймай ташлап кете эдим...

— Бир вакъытта тувгъан-оськен ерлеримни, — деди Абибулла Сулейманович, — мен де севе эдим. Шимди акъылыма биле кетирмейим.

— Тувгъан, оськен еринъни севмемек мумкюнми? Сой-соп эписи баба юртунда тапыла. Энъ аджджы яранъны багъламагъа олар келелер. Тувгъан ер киби асыл да олмай.

— Манъа ойле келе ки, — деди Абибулла Сулейманович, — сизде, ич кимсенинъ къальбинде яратылмагъан кучьлю бир севги бар. Сиз севмеге яхшы бильсенъиз керек.

Лейля индемеди.

Учю де юксек дивар бою кетип, беседкагъа айландылар.

— Севмек, — деди Бекир, — энъ юксек, энъ къыйметли бир дуйгъу! Сынъырсыз ве атешли бир тарзда ялынъыз саф юрекли олгъанлар севе билирлер. Затен омюрнинъ де байлыгъы севги дегильми? Бу ярашыкълы тереклер, о къушларнынъ нагъмелери самимий севгини алевлендирген бирер васта дегиллерми?

«Бу ерлерден чыкъкъан сувлар парылдар;

Тюзгюн акъар, этрафа хош шарылдар», — деген шаир. О да тувгъан юртуны севе экен.

Абибулла Сулейманович мектепте экенде Бекирден бу сатырларны эшитип, бегенген ве язып алып, эзберлеген эди. Шимди Бекирнинъ артындан:

— «Тюзгюн акъар этрафа, хош шарылдар» — деп текрарлады, лякин илерисини айталмады.

— Шаир даа не деген? — деп сорады. — Мен динълемек истейим.

— Даа не дегенини эвде сёйлерим. Бизге бараджакъмыз дегильми, Лейля?

— Кунешке бакъ, пек кеч олды.

— Джаным, ничюн кеч олсун! Абибулла, саатынъ къач?

— Учьке он дакъкъа бар.

— Корьдинъми? Сен даима ашыкъасынъ. Себеби не, бильмейим.

— Онынъ пек адий себеби бар, — деди Лейля. — Кельгенимден берли эвде ич бир шей бакъкъаным ёкъ. Ярын барырым. Абибулла Сулеймановичнен кетинъиз. Ананъа селям сёйле. Ярын... Ярын мытлакъа барырым. Шимдилик сагъ олунъыз! О, азбардан атлады ве багъча бою аджеле-аджеле кетти.

Абибулла Сулейманович, козьден джоюлгъангъа къадар Лейляны гизли бакъышларнен озгъарды.

Бекир къолтугъындан тутып:

— Кеттикми? — деп сорады.

Абибулла Сулейманович озь тюшюнджелеринден бир кереден къуртулып оламай, эресленерек:

— С-си-згеми? — деди. — Кеттик!