Шамиль Алядин мердивен «Сиз мени унутмадынъыз, мени аля севесинъиз, ойлеми?»

— Балам, энди къасевет этип башлагъан эдим, — деди. — Ачыкъмадынъмы? Уйлеге азырлагъан емегим сувып къалды. Джурь-джурь, айды!

Софанынъ алдында курьсю узерине синини ерлештирип, ашамагъа отурдылар.

Бекирнен бираз кезиндик, — деди Абибулла Сулейманович, — ондан сонъ, эвлерине кирдим.

— Лейля ёкъмы эди, балам?

— Эпимиз берабер эдик.

— Сонъ, насыл, бегендинъми?

Абибулла Сулейманович джевап бермеди. Ашап битирген сонъ:

— Чокъ джурьдик, ёрулдым, буюкана, — деди: — Ярын арыкъбашкъа кетеджекмиз.

Арасы ярым саат кечер-кечмез, сетнинъ устюне чалкъа тюшип ятты. Тензиле къартана исе, тышта оджакъ башында агъызында чубугъы, чокъ вакъыт пугъунынъ сесине, озеннинъ шувултысына, копеклернинъ давушына динъленип турды.

Абибулла Сулеймановичнинъ кеч вакъыткъа къадар козюне юкъу кирмеди. Онынъ хаялында Лейля джанланды.

Багъчада, голь янындаки тереклернинъ кольгесинде тургъанда бу къызнынъ бакъышларында не къадар татлы омюр аляметлери окъула эди... Аляметлери дегиль, онынъ озю бус-бутюн аят эди. О, багъчада учкъан сербест бир къуш, далда отькен севимли бульбуль эди. О, бир саадет дюньясы эди. Лякин не файда ки... о, башкъасынынъ оладжакъ... о, буллюр киби вуджутны тезден башкъасы сараджакъ, онынъ опюшлеринен зевкъланаджакъ.

Тюшюнген сайын сагъына-солуна айланды, ястыгъыны бир ерден дигер ерге авуштырды, оларны юмрукълады, ахыр-сонъу, юзь устюне къапакъланып, башыны пуфкъа комди.

Куньдюзки кезинтиден сонъ, ничюндир къальбинде Бекирге къаршы гизли ислер уянды. Эвлерини корьгенде, бегенмеди. «Медений адамнынъ дурагъына бенъземей», деди. Онынъ анъында Бекирден узакълашмакъ ичюн, куньджюликке бенъзер бир зевал догъды.

Козьлери юкъугъа кетейим дегенде, Усниени хатырлады. Онынъ сонъ куньлерде кедерден сарарып солгъан чересини козь огюне кетирди, азапланды.

Саба тургъанда, кунеш догъмагъан эди. Буюканасынынъ багъчада бибер суваргъаныны корип, янына кельди:

— Буюкана, — деди. — Эвде ишинъиз олса, къайтынъыз. Мен суварырым.

Тензиле къартана торунынынъ юзюне бакъты, онынъ чырайы когергенини, козьлерининъ асты мораргъаныны корьди.

— Ничюн бойле эрте турдынъ, огълум? — деп сорады. — Кёр чибин таладымы ёкъса?

Абибулла Сулейманович буюканасынынъ къолундан чапаны алды, ёлакънынъ уджуна чыкъкъан сувны къуру ёлакъкъа джиберди, сонъра башыны котерип:

— Хайыр, ич бир шей таламады, — деп джевап берди. — Пек гузель юкъладым. Кетинъиз, мен беджеририм...

Тензиле къартана, бибер оджагъы башында юлкъып ташлагъан когетлерини къучагъына алып, эвге къайтты.

Номай сувнен биберлерни сувармакъ зевкълы эди. Базы сыраларнынъ топрагъы эшилип, сув дигер ёлакъларны голлендирди исе де, оджакънынъ ярысына баргъан сонъ, тюз ерде, сув бир даа ташмады.

Оджакъны суварып битирген маальде кунеш энди Бабулгъаннынъ устюне бир сырыкъ бою къадар котерильген, орталыкъны къыздыргъан, ве онынъ джелькесини терлетип башлагъан эди.

Элиндеки чапаны ташлады, улукътаки сувгъа элини-бетини джувып, эвге къайтып кельди.

Саба емегинден сонъ, софанынъ алдына чыкъкъанда Бекирни корьди.

— Кетемизми? — деп сорады.

— Кетемиз, — деди Абибулла Сулейманович. — Къармакъ кетирдинъми?

— Кетирдим. Бакъ, келишеми? — О элини ачып, къармакъларны косьтеререк, таякъ тапмакъ керек, — деп иляве этти.

Абибулла Сулейманович эвнинъ артына айланды, пытакъ кесмек ичюн курюч терегине минди. Бекир бу арада софанынъ алдындан гъайып олды, бираздан сонъ, Лейлянен бирликте къайтып кельди.

Абибулла Сулейманович таякъларны алып кельди. Оджакъ янындаки курьсю узеринде отургъан Лейляны корьгенде, юрегинде севинч ве зевкъ ис этти.

— Хош кельдинъиз, — деди. — Коресинъизми, сизге къармакъ таягъы азырладым. Балыкъларымызны болюшеджекмиз. Бедава беллеменъиз...

— Эгер тутсам, эписини бермеге азырым, — деди Лейля. — Лякин болюшмеге шей тапылмаз деп къоркъам.

Бекир таякъларны къолтугъына къысты, Абибулла Сулейманович сылавчан къоймакъ ичюн эски тенеке къуту алды, Лейля исе йипек боюн багъыны чезип, башына багълады, ёлгъа чыкътылар.

Арыкъбашкъа еткенге къадар Лейля, Бекирнинъ къолтугъыны быракъмады. Озен боюндаки ирили-уфакълы ташлар, юксек бентлер, сарп кечитлер оны зиетлендирди, ёрултты. Абибулла Сулейманович исе, бирер-бирер ташларнынъ астындан сылавчан къыдырды, къутусыны толдурмай вазгечмеди.

— Иште энди кельдик, — деди Бекир. — Бираз нефес алып, сонъра ишке башлармыз, шай дегильми?

— Эбет, ашыкъмагъа не бар? — деди Лейля, сонъ Абибулла Сулеймановичке айланып: — Сизинъ, саба эрте багъчада чалышкъанынъызны сейир эттим! — деп, иляве этти. Бу къадар ишкир экенинъизни бильмей эдим.

Абибулла кулюмсиреди:

— Саба эрте турдым. Джаным сыкъылды. Айды, дедим, буюканама ярдым этейим...

— Ярыгъынъыз яры гедже маалинде аля даа сёнмей эди. Зан этсем, пек кеч яттынъыз.

— Буюканам отурып къалды. Мен эрте яттым…

Абибулла Сулейманович сусты. Ялынъыз теренден кокюс кечирди, сонъра, таягъына йипни багълады, къармагъынынъ уджуна сылавчан кечирип, тыйнакънынъ кенарындаки юксек ташнынъ узерине чыкъты. Бу арада, аякъкъапларынынъ бавларыны чезеяткъан Бекирге:

— Мында балыкъ чокъ, — деп мураджаат этти. — Меним умютим ерине келеджекке бенъзей. Бу зенаатны пек севем.

Бекир балакъларыны чермеп, озеннинъ дигер ягъына кечерек, сувнынъ узерине коньделен узанып кеткен къалын къарагъач терегининъ устюне ерлешти, къармагъыны сувгъа атты.

— Къана, бакъайыкъ, — деди Лейля, — энъ алдын балыкъны ким тутса, бахытлы одыр.

— Ойле олса, къармакъны ташлайым, — деди Абибулла Сулейманович, — чюнки омрюмде ич бир вакъыт бахытлы олмадым ве олурым деп де тюшюнмейим.

— Бу къадар умютсизлик...— деди Лейля.

— Чокъ языкъ ки, сёйлегеним — акъикъат.

Бу эснада Абибулла Сулейманович элиндеки таягъынынъ къыбырдагъаныны дуйды. Элини бирден юкъары тартты: къармагъынынъ уджунда буюк бир сазаннынъ чапалангъаныны корьди.

Лейля еринден атылып турды. Абибулла Сулеймановичнинъ янына кельди:

— Акъикъатынъыз бойле оламы? — деп кульди. — Шимдиден сонъ сёзюнъизге инанмайджагъым. Бекир!.. Бекир... бакъса, не буюк сазан!..

Ишине буюк дикъкъатнен козетип тургъан Бекир башыны биле котерип бакъмай:

— Пек къычырма, балыкъларны къоркъузырсынъ, — деди. — Бир плякъа айланып джуре, асыл да тюшмей.

Ав уйлеге къадар девам этти. Бу зенааткъа Лейля да къошулмакъ истеди, къармагъыны къач кере атып бакъты, тюшкен шей олмагъан сонъ, вазгечти. Бир талай вакъыт, озь башына озен боюнда гъайып олып, къайдадыр, джувунып, сыланып кельди.

Бекирнен муамелесинде самимий корюнген Лейля эр лакъырдысында Абибулла Сулеймановичнинъ табиатындаки инджеликлерни огренмеге авес эткени дуюлды. О, Абибулла Сулеймановичнинъ арекетлеринде насылдыр, бир къабалыкъ, низамсызлыкъ окъуй, бу себептен де, онынъ анги аят ёлуны таптап кельгенини ве насыл ёлнен кетеджегини бильмек истей эди. Лейля Бекирнен сёйлеше, Абибулла Сулеймановични динълей эди.

Абибулла Сулейманович исе къармагъыны озенге ата, сувда Лейлянынъ козьлерини къыдыра эди.

Насыл олды, насыл олмады, ава бирден денъишти. Тёпеде буюк къара булут пейда олды.

Кучьлю ель чыкъты, тереклернинъ пытакъларыны саллап башлады.

Лейля, сыярып башлагъан кок юзюне бакъты да:

— Бетиме ягъмур тамчысы тюшти, — деп къычырды. — Къайтмакъ керек, давранынъыз!! — о, дерал аякъкъапларыны кийди, аджеле-аджеле ёлгъа тюшти. Чокъкъа бармай, артындан Бекир ве Абибулла Сулейманович кочьтилер.

Койге келип киргенде, экинди маали эди. Ягъмур бираз сепелеп бакъты, ягъмай, ачылып кетти.

Абибулла Сулейманович къапы алдында сагълыкълашып, эвге кирди.

Лейлянынъ юрегинде бир къатиетсизлик, бир зайыфлыкъ асыл олды. Мийини амансыз бир къурт кемирди, кедерлендирди.

О, шимди эвге кетип, миндер узерине йыкъыларакъ, тойгъанджек агъламакъ истей эди.

Ешиль боялы араба къапынынъ алдында айырылышкъанда, Бекир ондан:

— Бизге барайыкъмы, Лейля? — деп сорады. — Ничюн индемейсинъ?

Лейля, тюшюнджели башыны акъырындан юкъары къалдырып, Бекирнинъ аджизлик ичинде къалгъан козьлерине бакъаракъ:

— Хайыр, баралмайджагъым, — деп джевап берди ве къапынынъ къанатыны орьтип, гъайып олды.

О, тазе къочан аткъан мысырбогъдайларны, согъан тахталарыны, орькен джайгъан къабакъларны козьден кечирди, сонъра, тёрде азбар устюнде булунгъан гурь даллы терекке джурюш этти. Бу эснада, къомшу багъчанынъ ичинде сув арыгъы башында Лейля козюне чалынды.

— Мераба Лейля, — деп сесленди. — Бу къадар якъын экенсинъиз, албу исе давушынъыз чыкъмай.

Таныш сес Лейлянынъ къулакъларына хош кельди, артына айланып бакъкъаны киби, Абибулла Сулеймановични коререк, кулип джиберди:

— Я мераба! Сиз де дерьялар артында дегильсинъиз, лякин дюньяда яшагъанынъыз белли дегиль. — О, элиндеки къопкъаны арыкъ янында къалдырып, онъа таба догърулды: — Кене биберлерни суварасынъызмы? — деп сорады. —Мен сизни кой хызметини севмейсиз деп эшиткен эдим, козьлерим эп аксини коре.

— Истемей эдим. Озюнъиз сёйленъиз, не япайым?

Халкънен танышлыгъым ёкъ. Бир Бекирни билем, о да бир афтадан берли корюнмей. Шеэрге кеттими, ёкъса?

— Бильмейим.

— Джаным, сизден гъайры буны ким биледжек?

— Бекирни мен де бир афтадан берли корьмейим.

— Ничюн?

— Риджа этем, бу хусуста менден бир шей сораманъыз... Башкъа лакъырды этейик. Койде сизнинъ джанынъыз сыкъыла, ойлеми? Чокъча чалышмакъ керексинъиз...

— Мен тезден кетмек истейим.

— Ничюн бойле чабик бездинъиз? Мен сизни бутюн яз отурырсынъыз беллей эдим.

— Макъсадым шу эди. Керчек, сизлернен джурьмеси гъает хош. Лякин...

О токъталып къалды.

— Сёйленъиз... чекинменъиз.

— Хатырынъыздамы?.. поездда корюшкенде, сиз манъа: «мени ич бир ерде корьмейджексинъиз», деген эдинъиз... Талий бизни кене келип тапты.

— О заман янъылгъаныма шимди чокъ севинем. Эгер сиз мындан кетсенъиз, билинъиз ки, меним де джаным сыкъыладжакъ.

— Бекир сизинъ джанынъызны сыкъылдырмаз...

Лейля индемеди, башыны ашагъы алды.

— Ах, сиз мени анъласа эдинъиз, — деди, кокюс кечирди. Онынъ юрегини аджджы бир шей якъкъаны дуюлды. — Мен онынънен учь йыл Ташкент институтында окъудым, эбет... учь йыл. Къырымдан ялынъыз экимиз эдик. Меним тилимде сёйленген, меним адетимдже иш корьген ялынъыз Бекир эди. Мен онъа алыштым... Геджемни куньдюз этип окъудым, чюнки парлакъ бир омюр беклей эдим. Къырымгъа кельсем, аятымда янъы бир девир ачыладжакъ эди, меним ичюн онынъ не къадар буюк къыймети бар эди. Билесинъизми? Кельдим. Умютлериме, онъа олгъан муаббетиме къаршы мукяфат оларакъ...

Лейлянынъ богъазына бир шей тыкъалгъан киби олды.

— Сизинъ ичюн феналыкъта булунмагъандыр, эбет.

— Мен де ойле тюшюне эдим. Кельдим... Бекир башкъасынен яшагъан... Бала олгъан... Меним намусым аякъ астында тапталгъан.

— Я... эбет... умют олунмагъандай арекет…

— Сизге ачыкъ гонъюлли олмакъ истедим... Айып этменъиз.

— Эмин ола билесинъиз. Илериде не япмакъны тюшюнесинъиз, Лейля?

— Озюм де бильмейим. Бекирнен лакъырды этмейджек олдым. Лякин келип озю афу истеди...

— Афу эттинъиз дегильми?

— Мен джевап бермедим. Корьгенинъиз киби, берабер кезинтиге чыкъамыз. Юзюм куле, ичимде алевленген атеш мени бир кебап киби куюте. Илериде не япаджагъымны сорайсынъыз... Мен не япа билирим?

— Сиз Бекир ичюн узун йыллар муаббет беслединъиз. Оны унуталмазсынъыз.

— Догъру, Бекир, башта садыкъ аркъадаш эди...— Лейля козьлерининъ яшыны косьтермек истемей, терс айланды.

Дагъда отькен пугъуларнынъ садасы, тереклер узеринде чырылдагъан чыр-чыр мазинлернинъ сеси эшитильди.

Бу арада узакътан къадын давушы кельди.

— Мени къыдырсалар керек, — деди Лейля. — Сагълыкънен къалынъыз. Ярын корюширмиз, дегильми?

— Сагъ олсакъ, мытлакъа корюширмиз.

Абибулла Сулейманович эвге эеджанлы къайтып кельди. Акъшамлыкъ ашны ред этти. Гедже тёшегинде чокъ вакъыт юкълаялмай, озюнинъ ирадесинен курешип турды.

— Инанып оламайым. Къыз деген шей — коктеки беяз бир булут киби учар кезер, — деп азапланды. — Фикрини денъиштирмейджегини къайдан билейим? Шунынъ озюне... Бу ола билирми? Олур, эр шей олур.
IX
Абибулла саба кеч турды. Софагъа чыкъкъанда буюканасы онъа:

— Огълум, буны Лейлянынъ къардашчыгъы кетирди, — деп учь кошели бир кягъытчыкъ узатты.

Абибулла Сулейманович кягъытны окъумагъа башлагъанынен тааджипленди, сонъра юзюнде бирден севинч асыл олды.

Мектюпте шу сатырлар язылы эди:

«Абибулла!

Бу кягъытны язмагъа джесарет топлагъанджек не къадар азаплангъанымны бильсе эдинъиз. Бутюн гедже тюшюнип чыкътым. Озюмнинъ омрюмни козь огюне кетирдим. Алтын умютлерим бар эди, оларнынъ эписи эляк олдылар. Энъ яш чагъымны озюне эсир алгъан адам мени алдады, севгимни хорлады. Бундан сонъ онъа къайтып оламайджагъым. Эр шей битти. Манъа инанынъыз. Койде Сизни корьгенде, козьлеринъизде самимиетлик ис эттим. Юрегимдекини сёйлеялмай чокъ вакъыт ах чектим. Лякин энди сабырым тюкенди... Мен Сизни севем. Бу сёзлеримни ве арекетимни шашкъынлыкъ эсап этменъиз. Мен Сизни севем... Ялынъыз Сизни севем!

Огюнъизде бу къадар алчалгъаным ичюн менлигимни хорламанъыз! Умют этем, корюширмиз.

Лейля».

— Юрегимни бу дередже алевлендирген къызны ильк сефер корем. Бу мектюп вуджудымда тюкенмез кучьлер яратты, умютлеримни къанаатлендирди. Гузель Лейля, сенде не къадар къудретли инсанлыкъ дуйгъусы бар!!

Акъырындан еринден турды. Эвнинъ пенджересинден тышкъа козь ташлады. Озен кене эвельки чабиклигинен къутурып акъа ве тёпелери туманлы дагъларда кене аламанларнынъ давушлары эшитиле эди.

— Къайтмакъмы? — деп озь-озюнден сорады. Элиндеки мектюпни, койде джан сыкъысындан окъурым деп кетирген къалын ве дюльбер къаплы «Тарас Бульба» адлы китабынынъ ичерисине къойып, софагъа чыкъты. Тензиле къартана багъчада къартоп чапалай эди.

Азбарнынъ басамакъларындан атлап ёлгъа тюшти, эвеля багъчадаки гольге кеткен ёлгъа бурулмакъ истеди, сонъра артына къайтаракъ, озен бою юкъары джонельди. Буюк ташларнынъ янларында голленип къалгъан сувлардаки бакъаларнынъ ве сокъакъ кенарындаки когетлер арасына пыскъан чыр-чырналарнынъ сеслери, башы устюнде кобелеклернинъ учушы — буларнынъ эписи сербест кой омрюнинъ зевкъыны дуйдура эдилер.

Абибулла Сулейманович табиатнынъ инсанларгъа багъыш эткен бу дюльберлигинден хошланаракъ, котеринки гонъюльнен илери адымлады.

Бу арада азбаргъа кельген Бекир, Тензиле къартанайгъа:

— Иш къолай кельсин, къартана, — деп давуш берди. — Бу сыджакъта сизге заметленмек керекми?

— Алла разы олсун, балам, — деди Тензиле къартана. — Я не япайым? Ёлакъларны от басты да!..

— Абибулла эвдеми?

— Эвде. Буюр, огълум!

Бекир софагъа кирди. Аятнынъ ве килернинъ къапыларыны ачып бакъты. Кимсе ёкъ эди. Мусафир одасына кирди, кене кимсе ёкъ. Эвден чыкъмагъа онъайтлангъанда, пенджереде тургъан китапны корьди. Элине алып къарыштырмагъа башлагъаны да шу эди, козюне таныш язылар илишти.

Бекир кягъытны алды, узеринде Лейлянынъ адыны корьгени киби, алель-аджеле окъумагъа башлады. Ярысына кельгенде, юзюнде тер асыл олды, къызарды, юрегини атеш бийледи. О, козьлерине инанмакъ истемейип, мектюпни текрар козьден кечирди, сонъра азаплы бир алда:

— Бу, меним беш йылдан берли беклеген севдигимнинъ мектюби, — деп эзгин, къайгъылы бир алда, азбаргъа чыкъты. Софа алдында токъталды, Тензиле къартананынъ янына барып сагълыкълашмакъ истеди, лякин индемей, аджеле суретте басамакътан ёлгъа тюшип кетти.

— Баягъы вакъыттан берли Сабенен корюшмедим — деди. — Гъарип о зайыф аягъынен узакъкъа чыкъып оламай, мен де вакъыт тапып барамайым. Кетсенъ, къапыларны беклерсинъ. Джаным балам, бузавчыкъны арангъа къапамагъа унутма.

— Гузель, — деди Абибулла Сулейманович, — къапарым. Къасевет этменъиз, буюкана. Къаранлыкъта къайтмагъа къоркъмазсынъызмы?

— Мен чокъ эгленмем. Яз вакъты. Шимди ятсы олур.

Марамасынен башыны орьтип ёлгъа чыкъты...

Орталыкъ азар-азар къаранлыкълашты. Дагълар сусты. Багъчадаки тереклернинъ къалабалыгъы козьден силинип, тегиз къара бир перде олып корюнди, лякин эвнинъ артындаки озен шувултысыны кесмеди.

Абибулла Сулейманович тынчлыкъны сейирге далды. О асылда сусып, этрафны динълемеге севе, бунда озюне зевкъ тапа эди.

Шимди бойле динъленип тургъанда, багъча тарафтан талгъын бир къадын давушы эшитильди. Эресленип еринден турды, тереклер арасында Лейля корюнди.

Абибулла Сулейманович онынъ янына аджеле суретте барды. Лейлянынъ тёбен тургъан башыны ынджытмай незакетнен котерди де:

— Сенсиз манъа омюр ёкъ, Лейля, — деди. — Шу эля козьлеринъни корьген кунюмден берли не къадар раатсыз геджелер кечирдим! Мен бир дели киби сокъакъларны, багъчаларны долашам. Зеинимде ялынъыз сенсинъ.

Лейля узун кирпиклерини котерди. Абибулла Сулеймановичке терен назарлар ташлады:

— Мени севесинъ, ойлеми? — деп сорады.

— Севем, Лейля. Хаялымда кезген бир сенсинъ. — О, Лейляны озюнинъ баврына сыкъты, эеджандан атешленген дудакъларындан опьти. Бири-биринден айырылмай, чокъ вакъыт сусып турдылар.

— Кечкен гедже къоркъунчлы тюш корьдим, — деди Лейля, — акъылыма кетирсем, аля юрегим титрей.

— Хайыр ола. О насыл тюш эди?

— Сенинънен дагъгъа кезинмеге чыкътыкъ. Учурымгъа якълашкъанда, артта къалдынъ. Мен алдымда, козьлери къан баскъан къашкъырнынъ узериме атылмагъа ниетленгенини корьгеним киби, санъа къычырдым. Сен узакътан, меним алыма сейир этерек, кульдинъ. Мен агъламагъа башладым. Бундан сонъ, къашкъыр дагъда ёкъ олды. Бу ер зарафатлы ер, кетейик, деп, элинъден тутмакъ истедим, бу арада бир арслангъа чевирильдинъ. Къычырмакъ истедим. Сен богъазыма япыштынъ, мени къаядан ашагъы фырлаттынъ... Уянгъан сонъ теляшкъа тюштим, сабагъа къадар юкълаямадым. Куньдюз сени корьмек истедим. Багъчада буюкананъ, Бекирнен сёйленип тургъаныны эслеген сонъ, эвге къайтып кельдим.

Абибулла Сулейманович тааджипке къалды.

— Эгер тюшлерге инанмакъ мумкюн исе, энъ эвеля мен эляк олмагъа борджлум, — деди. — Сувукъ къанлыкъны джойма. Буюканам, Бекирнен сёйлеше эди дейсинъ, ойлеми?

— Эбет.

— Бугунь оны джами янында корьдим. Аз къалды, селямымны алмай кечеджек эди.

— Чюнки манъа даргъын.

Лейля индемеди.

Абибулла Сулейманович онынъ сачларыны сыйпады, кедерли козьлерине бакъты.

— Ничюн индемейсинъ, Лейля? — деп сорады. — Сени кедерлендирген не?

Лейлянынъ козьлери яшландылар:

— Кетейик, Абибулла, — деди. — Риджа этем, бу койден кетейик.

— Къайда?

— Къайда олса да, кетейик. Энъ олмагъанда, Орта Асиягъа кетейик.

— Севгили Лейля! Мени севеджексинъми? Сёйле!

— Ничюн бойле суаллернен къальбимни якъасынъ? Энъ юксек хаялларымда яшагъан сенсинъ. Сени севмейджегимми?

— Я Бекир?

— Бекир... Ах, онынъ адыны анъма, юрегимни хырпалама! Мен онынъ, ялынъыз таныш аркъадаш олып къалгъаныны истейим. Мен шимдиден сонъ Бекирни, ич бир вакъыт сенинъ киби севалмайджагъым. Унутайыкъ, Абибулла! Кечкенлернинъ эписини унутайыкъ.

— Унутайыкъ... эгер унута бильсек, гузель. Мен Бекирнен эппейи омюр кечирдим. Шимди онынънен алякъам кесиледжек, бири-биримизге душман оладжакъмыз...

— Бу иште къабаатлы сен дегильсинъ...

— Ойле деме, Лейля! Мен къабаатлым. Лякин мен не япа билир эдим? Бу козьлер, бу гузель бакъышлар бармы?! Мен оларнынъ эсири олдым. Шимди ёлумдан мени кимсе къайтаралмайджакъ. Бутюн гонълюмнен санъа садыкъым. Эшитесинъми, Лейля? Сен йылдызларнынъ аякъдашы, тылсымлы бир мелексинъ. Эр сёзюнъе разым. Бир сёз сёйле, берабер узакъларгъа, эбет узакъларгъа, о тынч къум сараларына, о берекетли Фергъане бойларына кетейик. Анда бизни бахтияр омюр беклей.

— Мен... Ах, мен козьлеримнен корьгенлериме, къулакъларымнен эшиткенлериме инанмайым. Бу, манъа бир тюш киби келе. Даа тюневин къатый фикирге келювден аджиз эдим.

— Севимли Лейля! Демек, бири-биримизнинъ джефа ве сефасыны болюшеджекмиз, ойлеми?

— Ойле…

Багъчанынъ тереклери арасындан ай корюнди. Кокнинъ юзю агъарды, орталыкъ айдынлашты. Хош бир манзара ачылды.

— Корем. Бу ай ярыкъ геджени ич акъылымдан чыкъармайджагъым...

Лейля, Абибулланынъ къолтугъындан тутты, акъырын-акъырын багъчанынъ теренлигине догъру адымладылар. Оларнынъ юзьлери де терек талдаларында гизлене, де ай шавлелери алтында айдынлана эди.

Къомшу багъчаны айыргъан азбарнынъ устюндеки эрик терегининъ янына баргъанда, Абибулла Сулейманович токъталды:

— Ойле олса, мен де бу терекни унутмайджагъым, — деди ве кулюмсиреди. — Энъ севимли дакъкъаларымны бу терекнинъ астында кечирдим.

Лейля, башыны ашагъы эгильтти, экиси чокъ вакъыт сусып турдылар. Этрафны тынчлыкъ сарды. Шимди дагълар, багъчалар ялынъыз бу эки юрекнинъ урушыны динълей эди.

— Кеч олды, — деди Лейля, — пенджеремиздеки ярыкъ сёнди, корьдинъми? Къайтмакъ керек. — Элини узатаракъ, далгъын бир суретте: — гедженъиз хайырлы олсун, — деди.

Абибулла Сулейманович онынъ тирсегине къадар чыплакъ булунгъан беяз элини опькен сонъ:

— Хайыргъа къаршы, — деп джевапланды.

Лейля тереклер арасында гъайып олып кетти.

Абибулла Сулейманович къайтып кельгенде, буюканасыны эвде корьди.

— Тенбилеп кеттим де я, балам, — деди Тензиле къартий. — Къапыларны беклемегенсинъ. Бузавны айырмагъансынъ. Алай сютюмни эмип битирген. Машалла, машалла! Пек беджерикли экенсинъ. Тьфу... тьфу... назар тиймесин...— деп кулюмсиреди.

Торуны да кулип джиберди.
XI
Абибулла Сулеймановичнинъ койге кельгени бир айны кечти. Онынъ чырайы текмиль денъишти. Гульгюлли янакълары солды, козьлери чукъурланып кеттилер.

Джурюши тюшюнджели олды. Шимди о, ешиль боялы тахта къапынынъ алдында тургъан кучюк къызчыкъкъа бир шейлер айтты, къызчыкъ ичериге чапып кетти. Тезден къапыда Лейля пейда олды.

Абибулла Сулейманович, Лейлягъа элини узатты:

— Мен энди кетем, — деди. — Айткъаным киби япармыз. Августнынъ бешинджи куню келирим...

— Риджа этем, мектюп яз, — деди Лейля. — Мени чекиштирме. Сен кетесинъ. Манъа ойле келе ки, омрюмнинъ ярысы пешинъден кете...

— Къасеветленме. Озюнъни сербест тут, куньлер келир-кечерлер, дуймай къалырсынъ. Сагълыкънен къал! — деди, ёлгъа тюшти.

Лейля:

— Сагълыкънен бар! Огъурлар олсун, — деди, къапыгъа таянып къалды, чокъ вакъыт тюшюнип турды. Кимни тюшюнди? Абибулла Сулеймановичнинъ кеткенине яныкъладымы? Ёкъса, Бекирни ынджыткъанына азапландымы? Ким бильсин!.. Бекир энди бир афтадан берли койде яшамай эди. Оны шеэрге партия ишине алгъан эдилер.

Уйледен сонъ ава бозулды. Ягъмур булутлары саркътылар. Чокъ кечмеди, енгиль бир сагъанакъ корюнди. Битти дегенде, кучьлюси кельди, тёпеден чапчакънен сув тёкюлир киби, ягъып башлады.

Бу афат ичинде, урбалары тенине япышып къалгъан, балакълары чамурлангъан бир киши Девлетовнынъ къапысындан ичке сокъулды, аякъларыны мердивеннинъ басамакъларына зияде урып аларакъ, софагъа котерильди. Оджакъ башындаки Сание, кениш сет узериндеки Дарбали ве Усние — эписи, бир кереден мердивен бетке чевирильгенде, Абибулла Сулеймановични, бу кулюнчли алында, зорнен таныдылар.

Сание оджакъкъа къоймакъ ичюн элине алгъан джезбесини кенаргъа ташлап, еринден турды:

— Балам, бойле авада ёлгъа ничюн чыкътынъ? — деди, къолундаки сылакъ богъчаны чекип алды. — Биджагынъны чыкъар. Вай анам-бабам, бу недир! Кир... аяткъа, кир...

Абибулла Сулейманович урбаларыны енгильден силькитип алгъан сонъ, софадаки мусафирлерни козьден кечирди:

— Хош кельдинъыз, — деп мураджаат этти.

Озюнъ де хош кельдинъ, — деди Дарбали. — Абибулла кадам, хайыр ола, бу насыл ал?

— Азиз янларында ягъмур тутты...

— Кир, балам. Кир, урбанъны денъиштир, — деди Сание. — Сувукъланырсынъ.

Абибулла Сулейманович аяткъа кирди, арасы чокъ кечмей, тазе урбанен чыкъаракъ, оджакънынъ янындаки скемлеге отурды.

Устюне кок костюм, аягъына йылтыравукъ сары аякъкъаплар кийип, къаршысында отургъан огълуна юреги фералангъан ана:

— Буюкананъ сагъ-селяметми? — деп сорады. — Кечиниши насыл?

— Шукюр. Эпимизден тири. Кечиниши де фена дегиль. Сизге бираз согъан ёллады. Я бабам къайда? Кене хызметтеми?

— Бабанъны саба район комитетине чагъырдылар. Тюневинден берли тюшюнджели кезе. Не къасевети бар бильмейим.

Дарбали ченъесини эллерининъ узерине къояракъ, тирсеклерини тизлерине таяп, сабырлы суретте:

— Артельнинъ иши пек къалабалыкълашты, — деп сёзге киришти. — Кеченлерде магъаздан еди тери хырсызланылгъан. Кимнинъ къолу экени белли дегиль. Инспектор келип тешкерди, Сулейман агъамны къабаатламакъ истеди. Планны толдурдынъыз, малны къорчаламагъа бильмейсинъиз — деп кетти. — Мында биревлернинъ ювасы бар, дей. Биз, дей, оны дагъытырмыз. Ишлер ярамай, къардашым. Бунынъ сонъу эйи нетидже береджекке бенъземей.

— Терилер ичюн месуль сиз дегильсинъизми?

— Ёкъ. Меним вазифем — ялынъыз джынысларгъа больмек эди. Мен асыл да уфакъ адамым.

Сетнинъ кенарында индемей тургъан Усние, Дарбалининъ: «Уфакъ адамым», деген сёзлерине кулип джиберди:

— Буны сизден биринджи кере эшиттим, — деди. — Бутюн вакъыт: «Артельнинъ ишини кочюрген Дарбали» — дей тургъансынъыз. Шимди ювашлыгъынъызнынъ себеби недир бильмем?!

— Акъикъатен, о заманда мен озюмни кучюк адам эсап этмей эдим. Лякин, манъа — «сен эр шейге атылма», дедилер. Бир даа къарышмадым. Энди, Дарбалини артельде ич бир вакъыт корьмейджексинъ.

— Ич бир шей анъламайым. Ничюн корьмейджекмиз?

— Адам сенде, Усние къардашым... Бунынъ себебини сёйлемекте не мана тападжагъым. Мен шимди Девлетовнынъ озюне кельген эдим. Чыкъкъан кеткен.

Сание апте тааджипленди.

— Девлетов джанынъны агъырттымы ёкъса? — деп сорады. — Бугунь сен де кейфсиз корюнесинъ.

— Даа фенасыны япты. Иштен чыкъарды. Тери хырсызлыгъыны менден шубеленгенини сёйледи.

— Джаным, Дарбали! Бу мумкюн дегиль. Сен бизим энъ якъын кишимизсинъ.

— Догъру. Ильк сефер эшиткенде мен де инанмакъ истемедим. Чокъ языкъ ки, Сулейман агъа озь сёзюнден къайтмады.

Тышарыда ягъмур сакинлешти. Сачакълардан шувулдап акъкъан сувлар азалды. Бираздан сонъ, алчакътан, булутлар арасындан кунеш корюнди, эвлернинъ тёпелерине джыллы шавлелерини сачты.

Дарбали еринден котерилип, тышкъа козь ташлагъан сонъ:

— Мубарек, чокътан керек эди. Корюнъиз, орталыкъ не къадар тазерди, — деп иляве этти. — Айды, сагълыкънен къалынъыз.

Сание онынъ пешинден ашагъы тюшти. Къапы янына баргъанда:

— Мен Сулейман агъанънен озюм сёйлеширим, — деди. — Эвельки хызметинъе къайтырсынъ. Анъладынъмы, Дарбали?

Дарбали ёл къапынынъ босагъасындан атлаяткъанда:

— Сагъ олунъыз, — деп джевап берди. — Энди эр шей битти. Мен бир даа артельге къайтмам.

Сание, къапыны беклеген сонъ:

— Бу инатлыкъ не ичюн экен? — деп тюшюнди, акъырын-акъырын азбардаки балкъурт сепетлерине догъру кетти.

Абибулла Сулейманович софада эппейи вакъыт индемей турды. Усние турып, Сание аптенинъ пешинден тышкъа чыкъмагъа ниетленсе де, бу арекетни келишиксиз эсап этерек, сет устюнде озь еринде къалды. Оджакънынъ сёнеяткъан къорларындан козьлерини айырмай бакъып тургъан Абибулла Сулеймановичке:

— Бойле авада ёлгъа чыкъкъанынъызгъа пешман эткенсинъиздир я? — деп сорады. Лякин джевабыны беклемей: — Пек ушюдинъизми? — деп иляве этти.

Абибулла Сулейманович кулюмсиреди:

— Пек ушюгеним, — деди. — Мен асыл да, атешни балалыкътан берли севем. Онъа бакъып турсам, зевкъым арта.

— Анълашыла, сизге зевкъланмакъ ичюн чокъ шей керекмей экен. Атеш олдымы, иш биткен... ойлеми?

— Ёкъ, джаным. Тек атеш азлыкъ этер эди, эгер де... О, сёзюни болип, маналы бир пауза япты. Абибулла Сулеймановичнинъ юрегинде Усниеге къаршы беслеген дуйгъулары, оны эвде корьгени киби янып, джанланып кеткен эдилер. — Эгер де гонълюнъни алгъан якъын аркъадашынъ олмаса...

— Догъру. Лякин оны тапмакъ зор…

— Мен оны энди таптым, — о догъру Усниенинъ козьлерине бакъты.

Усние сёзюни девам эталмады, козьлерини ашагъы алды, янакъларыны къызыл ренк къаплады.

Абибулла Сулейманович онынъ утангъаныны эследи:

— Афу этинъиз, — деди. — Билем, сиз къайгъылы куньлер корьдинъиз. Мен койде эдим, лякин сизинъ эр къасеветли дакъкъанъызны азап ичинде яшап кечирдим.

Усние далгъын бир алда:

— Эбет, чокъ къайгъылы куньлер корьдим, — деди. Эвде отурып оламайым. Юрегим тазерсин деп, эр кунь Сание аптеме келем.

О, явлугъыны чыкъарып, козьлерини сильди. Абибулла Сулейманович о ири кирпиклер арасындан инджи киби тёкюльген козьяшларыны корип, терен кокюс кечирди, ич бир сёз сёйлеп оламады.

Багъча ичинде Сание аптенинъ:

— Усние... Усние! — деген давушы эшитильди. — Кельчи санъа балкъуртларнынъ солагъыны косьтерейим.

Усние сескенип, еринден турды, элиндеки явлугъыны козьлерине тутып мердивенден ашагъы тюшип кетти.

Тезден кунеш, къаяларнынъ артына сакъланды, яваш-яваш шеэрнинъ узерине акъшам тынчлыгъы тюшти. Абибулла Сулейманович, къапы огюне чыкъып, сокъакъта эгленмек ниетинен азбар къапыны ачкъанда, къаршысында бабасы пейда олды. Абибулланы корьгенинен, къолларыны эки якъкъа керерек;

— О-о-о, койден хош кельдинъ, — деп къычырды. — Буюкананъ не япа?

— Яхшы. Селям сёйледи. Бабам, сизге не олды?

Озюнъизге ич бенъземейсинъиз. Бу не къадар денъишиклик!?

— Ишлер зор, чокъ чалышмакъ керек ола. Кир эвге. Къана, насыл хаберлер кетирдинъ?