Шамиль Алядин мердивен «Сиз мени унутмадынъыз, мени аля севесинъиз, ойлеми?»

— Мен бугунь Чуфут Къалеге кетмек истейим — деди. — Анама сёйлерсинъ.

— Гузель, — деди Дора. — Сёйлерим.

Дора онынъ артындан бакъып турды, козьден джоюлгъан сонъ, софагъа къайткъанда, озь-озюне: «йигит арув раатлана», — деди.

Абибулла Сулейманович эски хан азбары огюнде беклеген линейка саиплерине якъынлашып, Чуфут Къалеге кетмекни теклиф этти, лякин разы олмадылар. Базылары исе чокъ вакъыт базарлыкъ эткен сонъ, парасынен анълашалмадылар.

Бу иштен вазгечмек фикрине келерек, Хансарай багъчасына кирди. Чешменинъ янындан кечкенде, сол якъта, акация тереги астындаки скемледе отургъан къадынны коререк Усние экенини танып токъталды.

— Сабанъыз хайыр олсун, Усние, — деди.

— Сагъ олунъыз, — деди Усние, — сизинъ сабанъыз пек кеч ола экен. Бакъынъыз, энди уйле маали якъынлаша. Отурынъыз! Ёкъса ашыкъасынъызмы?

— Хайыр, ич ашыкъмайым, — деди, Усниенинъ янындаки балагъа бакъып, — кимнинъ огълусынъ? — деп сорады.

Бала дудакъларыны чюртейтип сусты, алдына бакъты, джевап бермеди.

— Аптемнинъ огъланчыгъы, — деди Усние. — Аякъташ олур деп алдым. Кельгенимден берли, къайтайыкъ деп агълай. Эглендже дегиль, башыма беля кесильди. Сиз бу якъкъа насыл тюштинъиз?

— Чуфут Къалеге кетмек истедим. Линейкаджыларнен узлашамадым. Джаяв ёлгъа чыкъмакъ исе бу сыджакъта эльверишли дегиль. Сизге бир риджам бар.

— Насыл?

— Эгер вакътынъыз олгъаныны бильсе эдим, сизге, берабер Чуфут Къалеге кезинтиге кетмекни теклиф ве риджа этер эдим.

Усние бираз тюшюнджеден сонъ:

— Фена теклиф дегиль, — деп джевап берди. — Лякин авагъа дикъкъат этинъиз. Инсан нефес алувдан аджиз, о дередже сыджакъ.

— Биз ашыкъмамыз. Бельки де, багъчалыкъ бою сокъакъ тапармыз. Тереклернинъ салкъын кольгелери бизни къорчалар.

— Ким бильсин... Я бу огъланны.

— Огъланны... огъланны эвге ёллармыз. Сенинъ адынъ не, йигит?

Бала эвге къайтаджагъына севинсе керек, инатлыкъ косьтермей:

— Решат...— деп джевап берди.

— Решат. А-а-а… Решат линейканен эвге къайтаджакъ, ойлеми? Э-э?

— Э-ээ-ий.

— Сонъ, не дейджексинъиз, Усние? Кочейикми?

Усние явашча еринден турды, Решаткъа бир козь ташлап:

— Меним ичюн фаркъы ёкъ, — деп джевапланды. — Кетейик.

Баланынъ элинден тутаракъ, экеви къапыгъа догърулдылар. Хансарай алдыдан кечеяткъан линейканынъ саиби Решатны янына отурып алып кетти.

Усние ве Абибулла Сулейманович, Хан джами аралыгъы бою юкъары айландылар.

Таш ичине оюлып япылгъан джеллят одалары. Мабюслернинъ зинданлары... Къобалар... тюпсюз учурымлар... булар Усниени зияде тесирлендирдилер.

— Кельгенимден пек мемнюним, — деди. — Земане кишисине, отькен асырларнынъ саифелерине козь ташламакъ кедер этмей. Акъикъатен, не къадар дешетли омюр сюргенлер. Я, Джаныке десенъ... Заваллы къыз кене севгилисине къавушамагъан...

Кунеш Къыркъаякъ сырымларынынъ артына саркъкъан вакъытта Демир къапыдан чыкътылар.

Абибулла Сулейманович токъталды:

— Бакъынъыз, бу дюльбер манзарагъа не дейсинъиз? — деп элинен дерени косьтерди.

Ашагъыда терен йылгъа боюнда дагълар, къаялар ве узакъта кичкене олып къалгъан Салачыкъ эвлерининъ тёпелери корюне эдилер.

— Пек аджайип, — деди Усние. — Чаресини тапсам, асыл да мындан къайтмаз эдим.

— Догърусыны сёйлединъиз. Мен де сизнен къалыр эдим...

— Мерамынъызны анъламайым.

— Догъру, сиз мени анълап оламазсынъыз. Чюнки...

— Не демек олсун. Эгер ачыкъ сёйлесенъиз...

— Усние, риджа этем, ачувланманъыз. Ойле шейлер ола ки, сёйленильмеден дуюла ве анълашыла. Мен сизни ильк сефер корьгенде аджайип дюльберлигинъизге айран къалдым. О, вакъыт делиририм белледим. Тилим багълы эди. Талийинъизге къарышмагъа акъкъым ёкъ эди. Шимди сербест сёйлее билем... Сиз чокъ гузельсинъиз. Сизни корьмемек ве унутмакъ ичюн койге кеттим. Кене къайтып кельдим. Сёйленъиз, манъа бир агъыз сёз сёйленъиз!

— Абибулла, меним озь къаарим етишеджек. Сиз де мени якъасынъыз.

— Билем. Сиз азапланасынъыз. Лякин не япайым?..

— Мен сизге акъран дегилим. Узун йыллар бою аилевий омюр мени хырпалады. Мен бегенильмез олдым.

— Бу сёзлерге инанмайым. Меним бутюн ирадем сизинъ эмринъизде. Не десенъиз, онъа разым.

— Шимди бир сёз биле сёйлемеге меджалым ёкъ...— Усние сусты, узакъ къаяларгъа козетти ве сонъ: — Кетейикми, Абибулла? Кеч олды, — деп иляве этти.

— Кетейик.

Салачыкъ ёлуна тюшкен сонъ, Абибулла Сулейманович кетеяткъан линейканы токътатты, Усниенинъ къолтугъындан тутып:

— Сиз пек ёрулдынъыз, — деп мураджаат этти. Риджа этем, отурынъыз! Аякъкъапларынъыз бойле сарп ёллардан джуреджек киби дегиль. Айды эмдже, кеттик.

Эки атлы линейка энъишли-юкъушлы ёл бою шеэрге догъру джонельди.

Тышарыда аджджы ель увулдай. Кучюк къарнен къарышып индже ягъмур сепелей.

Энди декабрь айынынъ сонъу кельген эди.

Къапы ачылды. Ичери Кязим оджа кирди. Кимсеге бакъмай, реиснинъ одасына догърулгъанда, секретарь оны токътатты.

— Бираз сабыр этинъиз, — деди. — Беклегенлер барлар.

Кязим оджа дивангъа отурайым дегенде, янында Дарбалини эследи.

— Сен бу якъкъа не ишнен тюштинъ? — деп сорады. — Корюшмегенимиз къайда къалды?

— Эбет, эппейи вакъыт кечти.

— Сени шеэрде ёкъсынъ, деп тюшюне эдим. Кене эски хызметинъдесинъми? Девлетов не япа?

— Хайыр. Артельде чалышмагъаным бешинджи ай. Девлетов мени иштен чыкъарды. Ондан сонъ не олды, не къалды, бильмейим.

— Шимди не иштесинъ?

— Дегирменде чалышам. Сиз не япасынъыз? Сагълыгъынъыз ериндеми? Чокъ денъишкенсинъиз!

— Не япайым? Кене балаларнен огърашам. Шукюр шимдилик аякъ устюндем. Лякин къартлыкъ озюни дуйдура. Бу якъында бель агъырысы пейда олды; экимлер, кечер дейлер. Бакъайыкъ. Сёйлесе, мында не хызметнен тюштинъ?

— Реиске эки сёзчик айтмакъ истейим.

— Эки сёзчик дединъми?

— Эбет, эки сёзчик.

— Не хусуста? Бильмек мумкюнми?

— Девлетов хусусында. Энди пычакъ богъазгъа таянды. Озь акъкъымны танытмагъа къудретим етишмеди. Тюшюндим, бакътым... Бойле къалса эльвермейджек. Зан этем, мында мени анълагъан тапылыр. Беклейим. Ичериден адам чыкъса, киреджегим. Девлетовнынъ ким экени акъкъында эки сёзчик айтайым да, сонъу не олса-олсун. Я сиз оджа? Сиз не ишнен кельдинъиз?

— Тюневин конференцияда меним дерслерим устюнде токъталгъанлар...

— Не дегенлер, оджа?

— Усулы эски дегенлер. Зарарлы... фелян-тюген дегенлер. Ким биле оны...— Кязим оджа сёйленип тургъан арада тааджипнен пенджереге бакъты, тышта сокъакъ бою кетеяткъан Саниени косьтерип: — Бунынъ улема огълу не япа, хаберинъ ёкъмы? — деп сорады.

— Якъында корьмедим, — деди Дарбали. — Эшиткениме коре, комбинатта чалыша экен; Мансур ольген сонъ, онынъ апайынен тутушкъан. Озь акъайы киби эвине бара, отура, кимерде къонып да къала, дейлер...

Реиснинъ къапысы ачылды. Элинде портфели, козьлюкли, узун бойлу киши чыкъты, элиндеки кягъытыны секретарьгъа узатты. Секретарь узерине печать къойды, къайтарып беререк, Дарбалиге хитапнен:

— Риджа этем, киринъиз, — деди. — Невбет сизинъ.

Дагъларны къар басты. Чагълап акъкъан кучьлю озен бузлады. Чыплакъ къаялар узакътан койге къасеветли чырайнен бакъып, индемей сусып къалдылар. Севимли яз куньлерини къайдан аласынъ!!!

Бу гедже сабагъа якъын Лейля юкъудан уянды, кенди талийи хусусында хаялланды:

— Ярым йыл ичинде бир асырлыкъ омюр кечирдим, — деди. — Бойле олып чыкъар деп ким тюшюнген эди? Тезден танъ агъараджакъ. Ёлгъа чыкъаджакъмыз. Узакъларгъа, эбет, узакъларгъа кетеджекмиз. Абибулла, сен къайдасынъ? Мени атешлерге аттынъ, хаберинъ бармы?

Экинджи хораз чагъырды, Лейля, заметли тюшюнджелерине комюлип, текрар юкълап къалды.

Саба саат секизлерде Абибулла Сулейманович кельди. Котерильген юксек тери якъасыны джиберди, къолчакъларыны чыкъарып, джебине къойды, сувукътан къызаргъан бетини уфкъалап алды, оджакъ башындаки Зеиде енгеге:

— Сабанъыз хайырлы олсун, — деп мураджаат этти. — Бираз эрте кельдим гъалиба, айып этменъиз.

— Ёкъ джаным, — деди Зеиде енге. — Ничюн эрте олсун? Чыкъар, балам, пальтонъны! Саат къачта кетесинъиз?

— Он бирде. Лейля турдымы?

— Юкълай. Шимди уянтырым.

Зеиде енге къомшу оданынъ къапысыны мукъайтлыкънен ачып, аякъ уджларына басаракъ, ичери кирди. Лейля тёшегини джыйыштыраята эди.

Зеиде енге къапыны аралыкъландыраракъ:

— Кир, Абибулла, — деп къычырды. — Лейля тургъан экен...

Абибулла Сулейманович пальтосыны мыхкъа асты, диварда, ортасы чатлагъан, чевреси Стамбул орьнеклеринен къаплы кузьгюге бакъып, галстугыны тюзетти, аджеле-аджеле Лейлянынъ одасына кирип кетти.

Бу арада азбарда Къайбулла акъайнынъ оксюргени эшитильди. О, сыгъырларны дагъгъа айдап къайткъан эди.

Бир афта эвель Тензиле къартана, Зеидеге келерек, къызыны, торунына бермесини теклиф эткенде, Къайбулла акъай иддетинден:

— Кельмешекке береджек къызым ёкъ, — деп къычыргъан эди. — Мен онынъ бабасыны да, анасыны да билем.

О кунь, бу кунь, апайы: «Абибулла — гузель яш. Онынъ аджайип келеджеги бар», деп аярта кельди исе де, Къайбулла дегенинден таймай, озь фикринде къалды.

Шимди эки агъызлы балтасыны билегине кечирди де, Зеидеге:

— Мен кечикеджекке бенъзейим, — деди. — Багъчада азбар беклейджекмиз. Лейлягъа сёйле, ёлдан кечкенде манъа давуш этсин.

Эвнинъ сачагъына асылы тургъан къайышны узанып аларакъ, кевдесини сол якъкъа янтайта берип, кенъ адымларнен кетти.

Абибулла Сулейманович, ятакъ одасына киргени киби, Лейля онынъ бойнуна сарылды, корьгенине инанмай:

— Кельдинъми? — деп сорады. — Гедже ойлар ичинде не къадар чекиштим, бильмейсинъ. Мен бу къарлы дагъларгъа, къаяларгъа бакъып тек сени бекледим...

Абибулла Сулейманович, Лейляны къучагъына сыкъты:

— Биз бугунь Багъчасарайгъа кетермиз... — деди. Керчек, айтмагъа унуткъаным. Кеченлерде шеэрде Бекирни корьдим.

Лейля севинчнен:

— Бекирними? — деп сорады. — Догърусыны айтасынъмы?

Абибулла Сулейманович, лакъырдыны башлагъанына пешман этти:

— Демек, аля унутып оламайсынъ, ойлеми, Лейля? — деди. — Бельки, асыл да хатырдан чыкъарамайджакъсынъдыр, чекинме, догърусыны сёйле!!

Лейля башыны ашагъы эгильтти, сусты, бираздан окюнчнен:

— Бойле суаллеринънен мени ялынъыз ынджыта билирсинъ, — деди. — Бекирнен меним алякъамнынъ не дереджеге келип къалгъаныны пек яхшы билесинъ дегильми? Бу опькенъ не демек ола, анъламайым. Мен инкяр этмейим... Бекир инсан оларакъ дикъкъаткъа ляйыкъ.

— Шакъа эттим, — деди Абибулла Сулейманович, — мурадым асыл да опькелемек дегиль эди. Дарылма, ялварам! Эмин ол ки, сен къаарь ве къасеветинъни унутаджакъсынъ...

Хайли вакъыт кечкен сонъ, Зеиде апте ичке кирди, Лейляны ве Абибулла Сулеймановични саба емегине риджа этти.

Аш битеяткъанда Тензиле къартана кельди. Зеиденинъ, софраны сюрткенини корип:

— Омрюмде ич сизни яманлагъанымны бильмейим — деп кулюмсиреди. — Албу исе, бакъынъыз, аш биткен сонъ кельдим.

Лейля, онынъ башындаки къалын шалыны алып, кошедеки сандыкъ узерине къойды:

— Буюрынъыз, — деди. — Ашымыз битмеди. Тек мадденъиз олсун.

— Алла разы олсун. Шакъа сырасынен айттым. Зеиде, замет этме, джаным. Шимди эвден ашап келем.

Кучюк Ремзиечик пенджереден тышарысыны косьтерип:

— Коресинъми, апте! Къар япалакълары не къадар буюк тюше! — деди. — Бу авада насыл кетеджексинъиз?

— Къарнынъ зарары ёкъ, къардашчыгъым. Мен чамурдан къоркъам. Сааткъа бакъып: — елькъувангъа дикъкъат этесинъми, Абибулла? — деди. — Онны кечкен.

— Акъикъатен... чыкъмагъа, вакъыт.

Зеиде аптенинъ зорлап къойгъан вишне татлысынен чайыны ичкен сонъ, Абибулла Сулейманович еринден турды, пальтосыны киймеге башлады. Онынъ артындан Лейля къалкъты, озь одасына кирди. Чокъкъа сюрмей, пальтосыны кийип, парусина къаплы, буюк чемоданынен чыкъты:

— Тут, Абибулла, — деди. — Бундан гъайры юкюмиз ёкъ. Айды, аначыгъым, сагълыкънен къал!

Зеиде енге къызынынъ бойнуна сарылып, козьлеринден, янакъларындан опьти:

— Агъламайджакъ эдим. Севинчимден козьлерим кене яшлана, — деди. — Сагълыкънен бар, эвлядым. Ананъны, бабанъны унутма. Алла сизге бахытлы омюр къысмет эттирсин.

Абибулла Сулейманович буюканасынынъ ве Зеиде аптенинъ эллерини опьти, чемоданны аларакъ:

— Сагълыкънен къалынъыз, — деди. — Биз даа келирмиз. Меним энъ къуванчлы куньлерим мында кечти. Ич хатырымдан чыкъмайджакъ...

Лейля, Тензиле къартананынъ элини алгъанда, онынъ къуванчлы, тири козьлерине бакъып:

— Сиз чокъ мераметлисинъиз, — деди. — Манъа акъраным киби достлукъ яптынъыз. Омрюнъиз узун олсун.

О, энди азбарда булунгъан Абибулла Сулеймановичнинъ пешине тюшти, аджеле-аджеле кетти.

Зеиде енге, софагъа чыкъты, къызынынъ артындан, бакъып къалды.

Ичериде собанынъ артында, миндер устюнде Девлетов, къарысы Саниенен къайгъылы лакъырды эте эди.

— Мында озь адамларымызнынъ эли бар, — дей эди. — Амма ким ола билир? Акъылым кесмей.

Сание Девлетовгъа чевирилип:

— Ишке Дарбали къарышмагъандырмы? — деп сорады. — Чюнки хызметтен чыкъарылгъанына пек ынджынгъан эди.

— Ёкъ, джаным. Дарбали буны беджералмаз. — О башыны саркъытаракъ, эки къолуны янакъларына таяды: — бюро меним меселемнен эки саат огърашты, — деп, сёзюни девам этти. — Манъа ойле кельди ки, малюматны берген адам ич бир шей къачырмагъан. Джафер Сейдаметтеки хызметим, Херсон полкундаки поручик вазифем хусусында сёйленильди. Матроснынъ ольдюрилюви ишини манъа юкледилер. Къайдан эшиткенлер бильмейим... Энди эр шей битти. Билетимни де тутып алдылар. Иш тезден макемеге тюшеджек:

— Макеме дейсинъ, ойлеми?

— Эбет, тери меселесини де анълагъанлар.

— Аман, я Рабби... Не мушкюль вазиет. Сёйле, биз не япаджакъмыз? Бундан къуртулманынъ ёлу бармы?

— Хайыр. Энди бир чаре ёкъ. Истер-истемез боюн эгмек керек. Бизге ярдым элини узатаджакъ кимсе къалмады. Эбет, кимсе къалмады.

— Пек къычырма, джаным. Эшитирлер.

— Эшитсинлер. Девлетов ишке киришкенде, ич бир заман къоркъмады. О, адымыны даима къавий баса кельди. Макеме... барсын, макеме этсинлер.

Софада аякъ давушлары эшитильди. Девлетов сескенди. Сание дерал софагъа чыкъты. Элинде чемоданынен Абибулла ве артындан насылдыр бир къыз мердивенден юкъары чыкъаята эдилер.

Сание айретте къалды:

— Огълум, сени тюневин бекледим, — деди. — Бу афаткъа насыл даяндынъ? Кир, кир ичериге!

Абибулла Сулейманович чемоданны софада къалдырды, Лейлягъа:

— Буюр, чекинме, — деди. — Артыкъ озь эвимизде булунамыз.

Адети узьре Девлетов, Абибулла ёлдан кельгенде, оны йылларнен корьмеген киби, сагъынып, сынъырсыз къуванчнен къаршылай тургъан. Шимди онъа окюнчнен бакъты, зорнен эшитилир дереджеде «хош кельди» айтты, къызгъа ялынъыз бир дефа козь ташлады.

Абибулла Сулейманович, Лейлянынъ элинден тутты:

— Таныш олунъыз, — деди. — Келининъиз Лейля Талиб-заде. — Лякин бабасынынъ индемей тургъанына тарсыкъып: — Сизге не олды? — деп сорады. — Юзюнъиз кедерли корюне. Ёкъса манъа дарылдынъызмы, баба?

Девлетов далгъын бир давушнен джевап берди:

— Энди йигирми секиз яшынъа кельдинъ. Озюнъе аякъташ тапмагъа борджлу эдинъ. Иште, тапкъансынъ. Ойле олгъанда, мен ялынъыз севинмелим. Сусып турувыма раатсызланасынъ, ойлеми? Бунынъ эмиети ёкъ. Бахытлы олунъыз.

— Сиз де сагъ олунъыз. Лякин сизнинъ азаплы корюнишинъиз бар. Онынъ себеби олмалыдыр. Баба, ничюн сёйлемейсинъиз? Аджеба эвнинъ ичинде эр заман бойле джеэннем тынчлыгъы укюм сюреми эди?

— Билем. Эвнинъ корьгени ялынъыз севинч, саадет эди. Шимди ойле вакъыт кельди ки, сусмакъ ве динъленмек, илериси ненен битеджегини бильмек керек олды. Огълум, сен яшсынъ. Санъа бу хусуста фикир ёрмагъа аджет ёкъ. Менден джевап къыдырма!

Девлетов бу сёзлерни сёйлеген сонъ текрар сусты. Миндер устюндеки тютюн къутусыны алып джебине къойды, тюшюнджели-тюшюнджели азбаргъа чыкъып кетти.

Сание, келинини пешине алып, мусафир одасына чыкъты.

Арасы он дакъкъа кечмеди, софагъа бакъкъан пенджере къакъылды, тышта яш огъланчыкъ корюнди. Абибулла Сулейманович чыкъкъанда, алдында Никонорнынъ огълу тура эди.

— Не хабер? — деп сорады. — Ичке ничюн кирмейсинъ?

Бала элиндеки кучюк кягъытчыкъны узатып:

— Буны Усние аптем ёллады, — деди. — Джевабыны алып келирсинъ, деди.

Абибулла Сулейманович аятнынъ аралыкъ къалгъан къапысына дикъкъатнен козетип алгъан сонъ:

— Усние аптенъе, тезден озюм бараджагъымны сёйле! — деди. — Айды, чап!

Бала гъайып олып кетти. Артындан Абибулла Сулейманович аянлады. Усниени тенбилемек керек эди. Чюнки илериде ким билир, нелер чыкъар?!

Сание апте сагъ тарафтаки къапыны ачты, Лейлягъа:

— Бунда Абибулла яшай, — деди. — Кир, раатлан. Узакъ ёлдан кельдинъ, ёрулгъансынъдыр.

Лейля сабырлы суретте ичери кирди, артындан къапы озь башына къапалып кетти.

Оданынъ табанына дюльбер, Бухара килими тёшельген, диварларына сюзене тутулгъан, тёрдеки кошеде кениш кровать ве сол диварнынъ къаршысында язы столу булуна эди.

Пенджереге якъын келип, тышарысыны сейир этмек истеди, диварда Абибулла Сулеймановичнинъ бала экенде чыкъарткъан ресмини эследи. Аякъ устюнде, онынъ къаршысында тюшюнип къалды.

Бу зийнетли ода, бу джильвели корюниш онъа: «Иште сенинъ аятынъ мында. Сен бу эвде бахтияр оладжакъсынъ», — деген киби кельди. Къальбинде севинч асыл олды, юзю кулюмсиреди.

«Эбет, мен чокъ бахытлым, деп тюшюнди, — «акъикъий омюрге шимди ёлум ачылды».

Шай дер экен софадаки къапы къакъылды. Лейля бирден сескенди, чыкъмакъ истеди, сонъра токъталды. Къапы текрар къакъылды. Лейля къомшу оданынъ къапысыны аралыкъ этип бакъты, Сание апте ёкъ эди. Эвде ялынъыз къалгъанына тааджипленди. Софагъа чыкъты. Алдынла къарт чингене къадыны пейда олды.

Онынъ козьлери ичери оюлып кеткен, къаверенки юзю бурюшкен, озю де ушюсе керек, бурнуны теренден чекип алды, ямавлы эски шалыны омузлары узерине тюшюрди, джевиз пытагъындан япылгъан чубугъыны тартып, агъызындан тютюн бурумыны чыкъарды, кулюмсиреди:

— Сание эвдеми? — деп сорады.

— Эвде олмалы, — деди Лейля. — Сизге аджеле керекми?

— Эбет де, аджеле керек, — деди. Чингене изин сорап турмай, ичери сокъулды. —Ченъгем къарышты, — балам, — деди. — Алла сакъласын. Бу недир ?! — Дерал собанынъ янына чекти, аякъларыны алдына узатып къыздырмагъа башлады.

Лейля аятны, мусафир одасыны, софаны, килерни козьден кечирди, Саниени тапмай къайтып кельди.

— Ёкъмы?—деп сорады чингене. Лейля онынъ мораргъан козьлерине теляшнен ба-къаракъ:

— Ёкъ, — деп джевап берди. — Шимди мында эди. Ёкъса къомшугъа чыкътымы?

— Къызым, сен менден сакъынма, — деди чингене. Бу эвге биринджи кере кельмейим. Мен Саниенинъ къонагъым. Сен мусафирсинъми, несинъ?

Лейля омузларыны сыкъты:

— Насыл деп айтайым сизге? Шимдилик... эбет де, мусафирим.

— Шимдилик... ничюн шимдилик?

— Чюнки мында къалмамнынъ итималы да бар, — деп кулюмсиреди.

— Балам, Сулейманнынъ келини дегильсинъми?

— Эбет, келиним.

Чингене узун чубугъыны чырылдатып, терендеи тарткъан сонъ, къашларыны тююкледи, чубугъындан чыкъкъан тютюнге бакъып сусып къалды.

Бираздан, софагъа чыкъкъан пенджереге ве къомшу оданынъ къапысына козь ташлады, чубугъыны агъызындан чыкъарып, собаныкъ алдына кулюни къакъты.

— Керчектен де, Абибулланынъ апайысынъмы? — деп сорады. — Догърусыны сёйле!

— Джаным, сизни алдатып не тападжагъым?

— Ойле олса, сёзюме джевап бер: Усние деген апай акъкъында ич бир шей эшитмединъми?

— Насыл Усние?

— Шеэрде Абибулла, Усниеге эвленеджек детен хабер кезе. Эпимиз ойле беллей эдик. Чюнки...

— Мен ич бир шей анъламайым. Насыл Усние? Меним адымны къарыштыргъанлардыр...

— Ёкъ, ёкъ... Усние, раметли Мансурнынъ апайы... Къарыштыргъанлары не энди?.. Беш-алты айдан берли экиси апайнен-акъай киби яшай кельдилер. Янъылмасам энди... юклю...

Лейлянынъ къашларында асабий арекетлер дуюлып башлады. О къызарды, терледи.

— Енге, сиз ялан айтмайсынъызмы? — деди. — Эсинъизни топланъыз.

— Тилим къурусын, къызым. Инанмайсынъ, шаймы? Сёйле, бу дакъкъада Абибулла къайда? Эринмесенъ, джурь косьтерейим. Шимди Усниенинъ къапысы алдындан кечкенде анда акъайынънынъ сесини эшиттим. Эбет, эбет...

Шкафнынъ янында джансыз киби къатып къалгъан Лейлянынъ эллери къалтырады, вуджудына къайнагъан сув тёкюльген киби кельди. Эгер бу догъру олса, енге... — деп агъламсырады.

— Демек, мен алдаттым... Ёкъ, Абибулла бу инсафсызлыкъны япмаз. Бу иште бир анълашылмамазлыкъ олмалы?

— Манъа сенинъ юрегинъни якъмакъ зевкълы дегиль, — деди чингене. — Лякин, корьгенимни айтмакъ кереким. Дживан бир къызсынъ. Санъа языкъ олур. Бу джады ялан сёйледи деп тюшюнсенъ, къомшулардан сора, санъа догърусыны айтырлар. Шеэрде Девлетовларны бильмеген ёкъ. Олар джанбазлыкъта пек намлылар. Дюньяда яшамагъа бильгенлер чокъ, балам. Не де чокъ я... Айды, къасеветленме, къызым. Анълашыла Сание якъында кельмейджек. Кирейим — бакъайым, Сание не япа экен деген эдим. Кетмели. Агълама, къызым. Санъа бу хаберлерни не ичюн айттым бильмем? Сагълыкънен къал!

Чингене эллеринен сетке япышаракъ, буюк заметнен еринден къалкъты, чубугъыны белиндеки бавына сокъты, шалыны япынып чыкъып кетти.

Лейля чокъ вакъыткъа къадар озюнинъ неге огърагъаныны билалмай отурды. Сонъра аскъычтан пальтосыны алып устюне кийди, аятта къалдыргъан чемоданыны элине аларакъ, теренден кокюс кечирди, озь-озюне:

— Мен артыкъ бахытны таптым беллеген эдим, — деди. — Корь, нелер эшиттим! — Бир бала киби алдангъаным. Татлы сёзлерге, незакетли муамелелерге эсир тюшкеним. Албу исе, буларнынъ эписи яшлыгъымны кирлемек ичюн экен. Эбет, булар алчакъчасына изленильген макъсат экен. Мен Абибулланы медений киши эсап эттим. Онынънен бахтияр олурым, парлакъ бир аят къурарьш белледим. Бутюн язны, келеджекнинъ саадетли дуйгъуларынен фикрен яшап, хаялланып кечирдим. Ах, меним не де зенгин умютлерим бар эди. Дюньяда озюмни энъ бахытлы адам сайгъан эдим. Шимди эр шей эляк олды. Эр шей тумангъа къарышты. Не япмалы? Башымнынъ язысы экен... Абибулла эвде ёкъ. Демек, анда кетти? Бабасынынъ да манъа сувукъ бакъышлары бундан себеп экен. Бу арада Сание кирди.

— Санъа не олды, Лейля? Сен не япасынъ?

Лейля токъталды:

— Бир шей де. Сёйленъиз, Абибулла къайда?

— Бильмейим, къызым. Шеэрге чыкъкъандыр даа.

— Айса, Усние дегенлери ким ола? Сание тааджипленди.

— Усниеми? Усние Мансурнынъ...

— Абибулла онынънен яшай эдими, айтынъыз?

— Бильмейим. Гъалиба, араларында бир шейлер бар эди. Лякин энди...

Лейля сусты. Акъырын-акъырын мердивенден ашагъы тюшти, араба къапынынъ янына баргъанда токъталып:

— Анълашыла, меним мында кереклигим ёкъ экен. Бильмедим, —деди.— Огълунъызгъа сейленъиз, япкъан эйилиги ичюн сагъ олсун!

Сание алель-аджеле ашагъы тюшти, араба къапынынъ кучюк къанатындан ёлгъа башыны чыкъарып, текрар;

— Лейля! Бу не демек ола? — деп къычырды. —

Къайда кетесинъ? Лякин тышта къар бораны ичинде кимсени корьмеди.

Онъа кимсе давуш бермеди. Башыны ашагъы салындырып, гъамлы-къасеветли суретте артына къайтты..

Абибулла Сулейманович эвге кеч кельди. Анасындан умютсиз хаберни эшиткен сонъ, дерал ёлгъа алып джувурды.

Не файда? Гедже саат учь къарарларында. чырайы ап-акъ кесильген, къуветтен тюшкен бир алда, саллана-саллана ялынъыз къайтып кельди. Эвде кимсенен лакъырды этмей, озюнинъ одасына киререк, сетнинъ узерине джансыз киби серилип къалды.
* * *

Джумаэртеси куню акъшам къаранлыгъы чёкип башлагъан маальде, экспресс Къырым чёллерини озып, Чонъгъар копрюсине якъынлаша эди. Халкъара вагонынынъ купесинде йымшакъ, беяз диван узеринде аякъларыны хачлап отургъан яш киши еринден котерильди, пенджереден тышкъа козетти. Тышта ешерген чёль, уфакълы-ирили голлер, мамур ашлыкъ ызанлары тазерип, гъурурланып тура эдилер.

— Вакъыт не къадар чабик отип кетти, — деп озь башына сёйленди. — Кечкен сене бу маальде, иште бу ерден кечеркен, севинч толу юрегимнен гъурурлы башымны тим-тик тутып, Къырымгъа баба топрагъына келеяткъаным хатрымда. Шимди нее... о гъурурдан, о севинчтен бир эсер къалмады. Мен табиатнынъ къануныны огренген эдим. Мен сеадет мердивени бою буюк джесаретнен котерильмекте эдим. Такъдир мени ёлумдан саптырды. Дюнья сени... Башым не къадар чокъ къалабалыкъ корьди...
XVI
«Я Усниеге не олды?» — деп сорарсынъыз. Инсанлар ичюн ич бир вакъыт феналыкъ тюшюнмеген, саф гонъюлли бу къадынгъа не ола билир? Учь йыл эвель Къырымнынъ чёль районларындан биринде амбулаториягъа ишке кирген эди. Шимди пек гузель яшай, дейлер.

Дарбали десенъ... О да джиддий адам олып кетти.

Бугунь уйле заманында Джанкой вокзалына, сырттан поезд келип янашты.

Башына юньлю, беяз берет ве устюне баарьлик кок пальто кийген къыз единджи вагоннынъ къапысындаки кондукторгъа билетини косьтерип, аджеле-аджеле ичери кирди.

Къыз ер тапып ерлешкендже поезд кочьти. Вагонда эр шей озюнинъ низамынджа эди. Ёлджуларнынъ кимиси юкълай, кимиси домино ойнай. Лякин халкънынъ эксериси арбий адамлар эди.

Сарабуз якъынлады. Сагъ аягъы бинтнен сарылы бир къызыл аскер, къолтукъ таякъларнен яваш-яваш къапыгъа догъру джурьгенде, ничюндир дикъкъаты къызнынъ юзюне токътатып, онъа эресленип-эресленип бакъты ве юзюнде умютсизден къызарынты асыл олды. Ёлуна девам этмеге онъайтланды, лякин текрар токъталды, къызгъа сонъки кере козь ташлады.

Сонъра:

— Лейля сенсинъми? — деп къычырып джиберди.

— Бекир... севимли Бекир, — деп агъламсырады, — Бу насыл вазиет? Сен яралысынъмы?!

Бекир теренден кокюс кечирди:

— Эбет, яралым. Джиддий яралым.

— Не къадар умютсиз расткелиш! Бекир, мен сенинъ алдынъда къабаатлым. Бекир...

— Сус, Лейля! Бу хусуста айрыджа сёзюмиз оладжакъ. Къайдан келесинъ, сёйле?

— Керчьтен.

— Ничюн Керчьтен?

— Чюнки анда чалышам. Бекир, къайда яраландынъ?

— Фронтта булундым. Лякин бу узун тарих...

— Яранъ буюкми?

— Дёрт пармагъымны снаряд алды.

— Аман... не буюк дешет...

Лейля хайли вакъыт тюшюнип тургъан сонъ:

— Сен, бельки эшиткендирсинъ, — деди. — Абибулла мени...

— Керекмей, джаным. Манъа бу акъта сёйлеме. Эписини билем. «Къыйметли... Абибулла Сулейманович»... Балалыкътан берли тюшюнджеси — «юксельмек, ве юксельмек» эди. Бундан беш сене эвель багъчада къайсы тереги тюбюнде къонушкъанда, — «Идеал... инсанда идеал олмалы. Мен мердивенге миндим, идеалларымнынъ юксекликлерине котерилем. Эбет, мердивен бою эп котерилем. Инсан огълу котерильмели, юксельмели», деген эди.

Бунъа сёзюм ёкъ, лякин мердивеннинъ дигер бир хусусиетини унуткъан эди. Мердивенге онынъ киби чыкъкъан адам, мытлакъа тюшмеге де борджлу.

Унут... бу фаджиалы тарихны унут, Лейля! Бекир санъа эвельки киби садыкъ къалды. Фронтта сени чокъ айта тургъан эдим. Сёйле, манъа ялынъыз бир сёз сёйле... Юрегинъде меним ичюн, аз да олса, муаббетни анъдыргъан алямет къалдымы? Аджеба мен сенинъ ышанчынъны къазана биледжегимми? Сёйле!

Лейля башыны ашагъы эгильтти, козьлеринден яшлары тыгъырып тюштилер. Бу эснада онынъ хаялында Ташкенттекн омрю джанланды, Къальбинде уянгъан азаплы тюшюнджелерини эбедиен коммек ве оларны текмиль унутмакъ ниетинен, севимли козьлерини яваштан ачты:

— Хайыр, сенинъ ичюн гонълюмдеки муаббетим сёнмеди. — деди. — Иште, меним юрегим. Ал! О, артыкъ сенинъ!